۲۱٬۲۹۰
ویرایش
ابرابزار
جز (added Category:مفاهیم اقتصادی using HotCat) |
(ابرابزار) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''تولید و صنعت'''، سیاست‌ها و عملکرد اقتصادی [[کشور]] در حوزه تولید و صنعت. | '''تولید و صنعت'''، سیاست‌ها و عملکرد اقتصادی [[کشور]] در حوزه تولید و صنعت. | ||
==مفهوم‌شناسی== | |||
تولید به معنای پدیدآوردن و ایجادکردن <ref>معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۱۷۰</ref> و در اصطلاح به معنای ساخت کالا یا ارائه خدمات به منظور برآورده‌کردن نیازهای بشر و افزایش [[رفاه اقتصادی]] <ref>تقوی، مبانی علم اقتصاد، ۱۷</ref> آمده است. صنعت به معنای پیشه، هنر یا کار است <ref>عمید، فرهنگ فارسی، ۸۲۹</ref> و در اصطلاح به مجموعه اجزایی گفته می‌شود که در تولید، توزیع یا مصرف یک دسته از فرآورده‌ها دخیل‌اند <ref>پورتر، استراتژی رقابتی، ۴۳</ref> | == مفهوم‌شناسی == | ||
==پیشینه== | تولید به معنای پدیدآوردن و ایجادکردن<ref>معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۱۷۰</ref> و در اصطلاح به معنای ساخت کالا یا ارائه خدمات به منظور برآورده‌کردن نیازهای بشر و افزایش [[رفاه اقتصادی]]<ref>تقوی، مبانی علم اقتصاد، ۱۷</ref> آمده است. صنعت به معنای پیشه، هنر یا کار است<ref>عمید، فرهنگ فارسی، ۸۲۹</ref> و در اصطلاح به مجموعه اجزایی گفته می‌شود که در تولید، توزیع یا مصرف یک دسته از فرآورده‌ها دخیل‌اند.<ref>پورتر، استراتژی رقابتی، ۴۳</ref> | ||
انسان همواره به دنبال کشف و تولید بوده است <ref>لوکاس، تاریخ تمدن، ۱/ | |||
== پیشینه == | |||
در آموزه‌های اسلامی به تولید ابزاری که مفید برای [[انسان]] و زندگی بشری باشد، توجه شده است <ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۳۳۵؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۷/۸۵</ref>؛ چنان‌که پس از ظهور [[اسلام]]، در زمینه [[علم]] و تولید ابزار علمی و مفید برای زندگی بشر، تحولات چشمگیری پدید آمد <ref>زیدان، تاریخ تمدن اسلام، | انسان همواره به دنبال کشف و تولید بوده است<ref>لوکاس، تاریخ تمدن، ۱/۵۰–۵۵؛ دورانت، تاریخ تمدن، ۱/۱۲۵–۱۳۲</ref> و از طرفی تولیدات، عاملی برای تحول نظام مدنی بوده‌اند<ref>هاشمی خویی، منهاج البراعة، ۲۰/۱۹۶</ref>؛ چنان‌که انسان از عصر نوسنگی تا کشف فلز با تولید ابزار، سعی در غلبه بر طبیعت و تحول در زندگی خویش بوده است.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، ۱/۱۲۲–۱۲۴</ref> | ||
{{سخ}} | |||
یکی از ابزارهای رونق تولیدات در روزگار قدیم، راه‌ها به‌خصوص [[جاده ابریشم]] بود که حجم عظیمی از تولیدات و مبادلات اقتصادی را پوشش می‌داد و رونق خاصی به تجارت کشورهای [[آسیای میانه]]، [[چین]] و [[مدیترانه]] داده بود <ref>← فاضلی، جاده ابریشم، | در آموزه‌های اسلامی به تولید ابزاری که مفید برای [[انسان]] و زندگی بشری باشد، توجه شده است<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۳۳۵؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۷/۸۵</ref>؛ چنان‌که پس از ظهور [[اسلام]]، در زمینه [[علم]] و تولید ابزار علمی و مفید برای زندگی بشر، تحولات چشمگیری پدید آمد.<ref>زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ۶۰۴–۶۰۷</ref> در [[قرآن کریم]] آیات ۵۴ تا ۵۷ [[سوره یوسف]]، نشان‌دهنده اهمیت مسائل اقتصادی و [[مدیریت]] در تولید است؛ زیرا در مسائل اقتصادی تنها تولیدِ بیشتر مطرح نیست و تولید بیشتر همراه با کنترل مصرف اهمیت دارد.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۰/۲۳</ref> [[پیامبر(ص)]] نیز درختان مزرعه [[خیبر]] را برای نگهداری و تولید محصول به دیگران واگذار کرد<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۹/۴۰</ref>که فقها از آن به عنوان [[معامله مساقات]] یاد کرده‌اند.<ref>مجلسی، روضة المتقین، ۷/۱۸۱–۱۸۴؛ سبزواری، مهذّب الأحکام، ۲۰/۱۲۳</ref> مساقات که نوعی قرارداد است که در آن درختان به قصد تولید محصول به دیگری [[اجاره]] داده می‌شود،<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۳۵۰؛ بیات، شرح جامع حقوق مدنی، ۳۴۷–۳۴۸</ref> یا مزارعه در خصوص زراعت<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۳۴۶</ref> و مانند آن در [[فقه اسلامی]] مطرح شده و در [[روایات]] بر کشاورزی،<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۹/۳۲–۳۶</ref> دامپروری<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۱/۵۰۹–۵۱۴</ref> و حرفه و صنعت<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۷/۸۵ و ۱۳۴–۱۳۵</ref> تأکید و تشویق شده است. | ||
{{سخ}} | |||
این تحولات، نوید آینده‌ای درخشان برای توسعه صنعتی و تجاری ایران بود؛ اما این امیدواری بر اثر انحطاط سلسله صفویه و سقوط آن به دست افغان‌ها از میان رفت <ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۲۸۸</ref> | یکی از ابزارهای رونق تولیدات در روزگار قدیم، راه‌ها به‌خصوص [[جاده ابریشم]] بود که حجم عظیمی از تولیدات و مبادلات اقتصادی را پوشش می‌داد و رونق خاصی به تجارت کشورهای [[آسیای میانه]]، [[چین]] و [[مدیترانه]] داده بود.<ref>← فاضلی، جاده ابریشم، ۱۲۱–۱۲۳؛ رضا، ایران و ترکان، ۸۷، ۹۴ و ۱۴۳</ref> هرچند تا بشر بوده، تولید هم بوده، اما تولیدات به شکل صنعتی در [[اروپا]] از دوره [[رنسانس]] آغاز شد<ref>← دورانت، تاریخ تمدن، ۱/۵</ref> و در [[ایران]] نیز این تحول به سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی، در زمان حاکمیت [[سلسله صفویه]] بازمی‌گردد. در این زمان بود که جرقه‌های نخستین صنعتی‌شدن در ایران زده شد و تولیدات صنعتی از مرحله آغازین به مرحله پیشه‌وری رشد پیدا کرد.<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۲۸۷–۲۸۸</ref> در این دوره، تجارت تولیداتی چون [[مروارید]]، [[ابریشم]]، پارچه‌های زربافت و دیگر صنایع دستی، از بنادر مهم جنوب کشور مانند [[بندر هرمز]] رواج یافت.<ref>باستانی پاریزی، سیاست و اقتصاد، ۲۰۰</ref> | ||
{{سخ}} | |||
در دوران [[قاجاریه]] و از دهه‌های ۱۲۳۰ به بعد بود که [[تولید صنعتی]] به یاری ابزارهای ماشینی در ایران شکل جدی به خود گرفت. در زمان صدارت [[محمدتقی‌خان امیرکبیر]] تلاش شد اقداماتی برای حفظ و تقویت صنایع داخلی انجام شود؛ ولی پس از [[قتل]] وی، معدود صنایع ایجادشده از میان رفتند و فرایند [[توسعه صنعتی]] که دولت آغاز کرده بود، دچار وقفه شد <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۱۹۸</ref> | این تحولات، نوید آینده‌ای درخشان برای توسعه صنعتی و تجاری ایران بود؛ اما این امیدواری بر اثر انحطاط سلسله صفویه و سقوط آن به دست افغان‌ها از میان رفت.<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۲۸۸</ref> در حقیقت این دوره، زمان وقفه در فعالیت‌های اقتصادی کشور بود.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۱۲۷</ref> در زمان [[نادرشاه افشار]] نیز با وجود اینکه یک رشته از صنایع مشخص و فعالیت‌های ساختمان‌سازی به دست حکومت سازماندهی شد، اما به دلیل هدف‌های صرف نظامی، بهبودی چشمگیری در شرایط تولیدی و صنعتی کشور ایجاد نشد.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۱۳۱</ref> پس از آن در دوران [[زندیه]]، [[کریمخان زند]] تلاش بسیاری کرد تا با ساختن بناهای عمومی و طرح‌های زیربنایی، بازرگانی و کشاورزی کشور را زنده کند. در بخش صنایع دستی نیز کارگاه‌های سلطنتی فعال شدند و هر شهر و منطقه به تولید کالاهای تخصصی خود پرداخت. این رونق اگرچه چشمگیر نبود، اما نسبت به فروپاشی اقتصادی سال‌های پیش از آن، پراهمیت بود.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۱۳۹–۱۴۰</ref> | ||
==تولید و صنعت در دوره پهلوی== | {{سخ}} | ||
در دوران [[قاجاریه]] و از دهه‌های ۱۲۳۰ به بعد بود که [[تولید صنعتی]] به یاری ابزارهای ماشینی در ایران شکل جدی به خود گرفت. در زمان صدارت [[محمدتقی‌خان امیرکبیر]] تلاش شد اقداماتی برای حفظ و تقویت صنایع داخلی انجام شود؛ ولی پس از [[قتل]] وی، معدود صنایع ایجادشده از میان رفتند و فرایند [[توسعه صنعتی]] که دولت آغاز کرده بود، دچار وقفه شد.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۱۹۸</ref> پس از آن، بار دیگر در پایان دهه ۱۲۶۰ و آغاز ۱۲۷۰، تلاش‌هایی برای ایجاد صنایع ماشینی در اطراف [[تهران]] شد که به تأسیس چند کارخانه کبریت‌سازی، بلورسازی، نخ‌ریسی و کارخانه قند منجر شد و تا پایان دهه ۱۳۱۰، بیشتر تلاش‌های انجام‌شده محدود در همین صنف‌ها و به همین اندازه بود.<ref>باری‌یر، اقتصاد ایران، ۲۵۹–۲۶۰</ref> | |||
== تولید و صنعت در دوره پهلوی == | |||
پس از آغاز سلطنت [[رضاشاه پهلوی]] و با شروع نیمه دوم حکومت وی، تولیدات و توسعه صنعتی در [[ایران]] وارد مرحله تازه‌ای شد که این مقوله در دو حوزه تولیدات کشاورزی و صنایع قابل تفکیک و بررسی است: | پس از آغاز سلطنت [[رضاشاه پهلوی]] و با شروع نیمه دوم حکومت وی، تولیدات و توسعه صنعتی در [[ایران]] وارد مرحله تازه‌ای شد که این مقوله در دو حوزه تولیدات کشاورزی و صنایع قابل تفکیک و بررسی است: | ||
===کشاورزی در دوره پهلوی=== | |||
در سال‌های آغازین سلطنت پهلوی، تولیدات کشاورزی و روستایی، تا حد زیادی به همان شیوه گذشته باقی ماند و تنها تولیدات چادرنشینان به دلیل سیاست‌های پهلوی در یکجانشین کردن عشایر، دستخوش دگرگونی و بحران جدی شد <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۳۴۱</ref>؛ اما این روند به دلیل بی‌توجهی دولت به بخش کشاورزی <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۳۴۴</ref> و همچنین، شرایط اقتصاد دولتی رو به نابودی رفت <ref>رزاقی، آشنایی با اقتصاد ایران، ۲۲۶</ref> | === کشاورزی در دوره پهلوی === | ||
===صنعت در دوره پهلوی=== | در سال‌های آغازین سلطنت پهلوی، تولیدات کشاورزی و روستایی، تا حد زیادی به همان شیوه گذشته باقی ماند و تنها تولیدات چادرنشینان به دلیل سیاست‌های پهلوی در یکجانشین کردن عشایر، دستخوش دگرگونی و بحران جدی شد<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۳۴۱</ref>؛ اما این روند به دلیل بی‌توجهی دولت به بخش کشاورزی<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۳۴۴</ref> و همچنین، شرایط اقتصاد دولتی رو به نابودی رفت.<ref>رزاقی، آشنایی با اقتصاد ایران، ۲۲۶</ref> این وضعیت در دوره [[محمدرضا پهلوی]] تا حدی رو به وخامت گذاشت و در سال ۱۳۵۳، کشاورزی ایران ورشکسته اعلام شد و [[وزیر کشاورزی]] وقت اعلام کرد هرگز قادر نخواهند بود به خودکفایی کشاورزی برسند و برای همیشه واردکننده خواهند ماند.<ref>دادگر، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد، ۹۲</ref> [[امام‌خمینی]] به این روندِ تضعیف کشاورزی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۷۳، ۴۷۱؛ ۴/۲۵۹ و ۱۱/۱۵۵</ref> و تحمیل [[اقتصاد تک‌محصولی]] و به تبع آن، وابستگی به غرب<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۶</ref> به‌شدت اعتراض کرده است. ایشان سیاست‌های اقتصادیِ رژیم برای نوسازی کشور را خطرناک و آن را موجب از میان‌رفتن زراعت و صنعت می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۲۱</ref> و [[انقلاب سفید رژیم پهلوی]] را باعث نابودی کشاورزی و وابستگی به واردات می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۱۵–۴۱۶ و ۵/۱۱۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید| انقلاب سفید | اصلاحات ارضی}} و نوسازی واقعی را رفع نیازهای اکثریت فقیر مردم می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۶–۱۵۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کشاورزی}}. بنا بر برآوردها، تغییرات اساسی که از آغاز دهه ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۵۶ با اجرای برنامه‌های عمرانی سوم تا پنجم در کشور رخ داد و بیشتر بودجه و امکانات کشور را به سوی صنعتی‌شدن سرازیر کرد، موجب شد سهم تولیدات کشاورزی در [[تولید ملی]] که پیش از دهه چهل، بیش از چهل درصد بود، در سال ۱۳۵۴ به ده درصد کاهش یابد.<ref>زهیری، عصر پهلوی، ۲۷۴</ref> | ||
صنایع کشور پس از انقراض سلطنت [[قاجار]] تا سال ۱۳۱۷ شاهد پیشرفت کمّی زیادی بود. ۶۳ کارخانه جدید در [[تهران]] و شهرستان‌ها به‌وجود آمد و بیش از سی هزار کارگر به جمع [[کارگران صنعتی]] اضافه شدند <ref>سوداگر، رشد روابط سرمایه‌داری، | |||
=== صنعت در دوره پهلوی === | |||
سیاست‌های [[حکومت پهلوی]] در حوزه صنعت و اقتصاد، انتقاد [[امام‌خمینی]] را در پی داشت. ایشان معتقد بود [[محمدرضا پهلوی]] کشور را از حیث اقتصادی و صنعتی به غرب و [[ | صنایع کشور پس از انقراض سلطنت [[قاجار]] تا سال ۱۳۱۷ شاهد پیشرفت کمّی زیادی بود. ۶۳ کارخانه جدید در [[تهران]] و شهرستان‌ها به‌وجود آمد و بیش از سی هزار کارگر به جمع [[کارگران صنعتی]] اضافه شدند.<ref>سوداگر، رشد روابط سرمایه‌داری، ۱۸۷–۱۸۸</ref> در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ نیز آمارهای مربوط به صنایع کارخانه‌ای، به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت.<ref>باری‌یر، اقتصاد ایران، ۲۷۵</ref> در دهه ۱۳۵۰ تلاش‌هایی در جهت ایجاد و توسعه صنایع واسطه‌ای و سرمایه‌ای با تأکید بر ایجاد [[صنایع سنگین]] مانند ذوب فلزات و احداث صنایع اقماری، جنبی و تکمیلی در قالب صنایع کوچک انجام شد و این روند تا [[پیروزی انقلاب اسلامی]] ادامه یافت<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۰۱–۳۰۲</ref>؛ با این حال، به دلایلی چون وابستگی سیاسی، نبود بخش خصوصیِ مبتکر و خلاق، ضعف فرهنگ و آموزش پیشرفته، کمبود نیروی انسانی متخصص و نبود [[الگوی توسعه]] صحیح،<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۰۳</ref> آنچه برای توسعه صنعتی در کشور امید می‌رفت، تحقق نیافت.<ref>دادگر، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد، ۹۳–۹۴</ref> در این دوران با [[سرمایه‌گذاری خارجی]] در برخی صنایع، ازجمله [[صنعت نفت]]، درآمد ارزی ایران با رشد شتابانی روبه‌رو شد<ref>زهیری، عصر پهلوی، ۲۷۴–۲۷۵</ref>؛ ولی این درآمد بیشتر صرف واردات و مصرف کالاهای خارجی و تجملی شد.<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۳۲۵</ref> | ||
==تولید و صنعت پس از انقلاب اسلامی== | {{سخ}} | ||
در سال‌های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مسئولان نظام، عدم وابستگی همه‌جانبه ازجمله در مسائل اقتصادی به بلوک غرب و شرق بود تا در سایه این سیاست بتوان زمینه [[خودکفایی]] بخش‌های مختلف صنعتی، کشاورزی و خدمات را فراهم کرد <ref>کلانتری، رویش، درآمدی بر کارآمدی، | سیاست‌های [[حکومت پهلوی]] در حوزه صنعت و اقتصاد، انتقاد [[امام‌خمینی]] را در پی داشت. ایشان معتقد بود [[محمدرضا پهلوی]] کشور را از حیث اقتصادی و صنعتی به غرب و [[آمریکا]] وابسته کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۵۵</ref> و با ایجاد صنایع مونتاژ و غیر متناسب با نیازهای کشور، وابستگی اقتصادی آورده است و این وابستگی آنچنان عمیق است که رهایی از آن به بهای زیادی برای ملت تمام خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۵</ref> در این راستا امام‌خمینی در تشریح برنامه‌های [[انقلاب اسلامی]]، ضمن تأکید بر لزوم فعالیت صنایع در راستای خدمت‌رسانی به مردم، صنعتی را مفید برای کشور می‌دانست که در راستای استقلال کشور باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۱۴ و ۵/۴۳۳</ref> ایشان بر رشد متوازن صنایع در همه بخش‌ها تکیه می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۹۰؛ موسایی، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، ۴۰۵</ref> و با نکوهش [[صنعت مونتاژ]] و رد آن، خواهان برپایی صنایع بومی و مستقل با پایه‌های استوار بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۶۹</ref> | ||
===کشاورزی پس از انقلاب=== | |||
امام‌خمینی در آغازین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی با در نظر گرفتن شرایط آن روزهای کشور، از [[مردم]] می‌خواست تا با تلاش بیشتر، چرخ‌های اقتصادی کشور را برای بهبود اوضاع به حرکت درآورند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/ | == تولید و صنعت پس از انقلاب اسلامی == | ||
در سال‌های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مسئولان نظام، عدم وابستگی همه‌جانبه ازجمله در مسائل اقتصادی به بلوک غرب و شرق بود تا در سایه این سیاست بتوان زمینه [[خودکفایی]] بخش‌های مختلف صنعتی، کشاورزی و خدمات را فراهم کرد.<ref>کلانتری، رویش، درآمدی بر کارآمدی، ۴۶–۵۲</ref> در آن دوران با وجود مشکلاتی که به سبب مهاجرت افراد آموزش‌دیده، تولید پایین نفت، ادامه اعتصاب‌ها و وقفه در کار برخی صنایع وجود داشت،<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۳۸۸–۳۸۹</ref> تلاش گسترده‌ای بر پایه خط مشی رهبری انقلاب در زمینه تولید و صنعت انجام شد.<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۰۴</ref> با توجه به سخنان [[امام‌خمینی]] و عملکرد نهادهای حکومت می‌توان تولید را پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، در دو حوزه کشاورزی و صنایع پی گرفت: | |||
در اصول ۴۳ و ۴۴ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] بر اهمیت بخش کشاورزی در چارچوب سیاست‌های اقتصادی کشور برای رسیدن به خودکفایی تأکید فراوان شده است. میزان بالای توجه به مسئله تولیدات کشاورزی موجب شد تا بازسازی و توسعه این بخش و حل بنیادین مسئله زمین‌ها در رأس برنامه‌های نظام نوپای جمهوری اسلامی قرار گیرد <ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۱۴۵</ref>؛ به همین جهت و با وجود مشکلات فراوان آن دوره کشور، سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی، روندی صعودی به خود گرفت <ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۱۶۷</ref> و کشور شاهد خودکفایی نسبی در برخی از مواد غذایی، نظیر گندم، جو و برنج بود <ref>دادگر، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد، ۱۰۵</ref> | |||
===صنعت پس از انقلاب=== | === کشاورزی پس از انقلاب === | ||
[[انقلاب اسلامی ایران]] پس از سقوط [[رژیم پهلوی]] وارث صنعتی شد که وابستگی آن به خارج در تمامی زمینه‌ها مشکل‌آفرین بود <ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۱۱</ref> | امام‌خمینی در آغازین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی با در نظر گرفتن شرایط آن روزهای کشور، از [[مردم]] می‌خواست تا با تلاش بیشتر، چرخ‌های اقتصادی کشور را برای بهبود اوضاع به حرکت درآورند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۴۱–۱۴۲</ref> و با راه‌اندازی صنایع و تولیدات کشاورزی، مانع وابستگیِ اقتصادی کشور شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۱</ref> در این راستا دستور ایشان برای تأسیس [[جهاد سازندگی]] در ۲۶ خرداد ۱۳۵۸ و تلاش‌های این نهاد در توسعه و پیشرفت روستاها و تولیدات کشاورزی نقش مهمی ایفا کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۷۹–۱۸۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| جهاد سازندگی}}. آمارها حکایت از توجه مردم به حوزه کشاورزی داشت؛ به گونه‌ای که سطح زیرکشت کشاورزی از ۷۷۱/۱ هزار هکتار در آغاز انقلاب به ۸۴۱/۱ هزار هکتار در سال ۱۳۶۱ رسید.<ref>اداره بررسی‌های اقتصادی، بررسی تحولات اقتصادی، ۳۱</ref> | ||
{{سخ}} | |||
با آغاز [[جنگ تحمیلی]] [[عراق]] علیه [[ایران]]، شرایط اقتصادیِ ویژه‌ای بر کشور تحمیل شد. بمباران‌های دشمن برخی از تأسیسات صنعتی و ساختمان‌های دولتی و خصوصی را ویران کرد و [[سرمایه]]، دارایی، [[ارز]]، مهارت و تولیدات صنعتی کشور، عمدتاً در خدمت جبهه و جنگ قرار گرفت؛ در نتیجه منابعی که در حالت [[صلح]]، صرفِ [[سرمایه‌گذاری]] می‌شدند، ناگزیر برای [[دفاع]] از کشور به کار گرفته شدند <ref>کردزاده کرمانی، اقتصاد سیاسی، ۸۷</ref> | در اصول ۴۳ و ۴۴ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] بر اهمیت بخش کشاورزی در چارچوب سیاست‌های اقتصادی کشور برای رسیدن به خودکفایی تأکید فراوان شده است. میزان بالای توجه به مسئله تولیدات کشاورزی موجب شد تا بازسازی و توسعه این بخش و حل بنیادین مسئله زمین‌ها در رأس برنامه‌های نظام نوپای جمهوری اسلامی قرار گیرد<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۱۴۵</ref>؛ به همین جهت و با وجود مشکلات فراوان آن دوره کشور، سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی، روندی صعودی به خود گرفت<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۱۶۷</ref> و کشور شاهد خودکفایی نسبی در برخی از مواد غذایی، نظیر گندم، جو و برنج بود.<ref>دادگر، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد، ۱۰۵</ref> با همه این تلاش‌ها، به علت مشکلات بنیادین این بخش و بروز مسائلی مانند هشت سال [[جنگ تحمیلی]] [[عراق]] علیه [[ایران]] این سیاست با فراز و فرودهای زیادی مواجه شد<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۱۶۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کشاورزی}}. | ||
امام‌خمینی پس از دوران جنگ و نیز در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود از [[دولت]] خواست در جهت ایجاد صنایع بنیادی و | === صنعت پس از انقلاب === | ||
[[انقلاب اسلامی ایران]] پس از سقوط [[رژیم پهلوی]] وارث صنعتی شد که وابستگی آن به خارج در تمامی زمینه‌ها مشکل‌آفرین بود.<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۱۱</ref> همین امر انتقادهای [[امام‌خمینی]] را در پی داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۶۱</ref> در آغاز پیروزی انقلاب، ایشان ضمن تأکید بر استفاده از نیروهای داخلی در جهت اصلاح نقص‌های گذشته، در زمینه تولید از عموم مردم برای راه‌اندازی کارخانه‌ها و ساختن و آبادانی کشور دعوت کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۴ و ۲۴۴</ref> ایشان همچنین از نظام اداری کشور خواست در خصوص رفع موانع تولید، اقدامات جدی انجام دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۵؛ موسایی، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، ۳۹۸–۳۹۹</ref> به علت کاستی‌ها در حوزه صنعت، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توجه زیادی به توسعه صنعتی و راهبرد جایگزین برای واردات شد<ref>دادگر، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد، ۱۱۱</ref> و برای جذب فارغ‌التحصیلان بیکار و گسترش صنایع کوچک، مراکزی در قالب شرکت‌های تعاونی صنعتی، کشاورزی، خدماتی و عمرانی در سطح استان‌ها تأسیس شد.<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۱۲</ref> در راستای سیاست‌های انقلاب، بسیاری از صنایع تولیدی، ملی اعلام شدند<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۱۱</ref> و تلاش‌های بسیاری برای تغییر در ساختار [[مالکیت صنایع]] به‌وجود آمد.<ref>افتخاری و دیگران، اقتصاد ایران، ۳۰۴</ref> | |||
صنعت نفت کشور نیز یکی از نقاط حساس و مورد توجه [[امام‌خمینی]] بود. ایشان از آغاز نهضت، سیاست‌های [[رژیم پهلوی]] در فروش نفت را مساوی با غارت ثروت ملی می‌دانست و به آن انتقاد می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۹۵</ref>؛ بنابراین یکی از اهداف اصولی انقلاب و امام‌خمینی بیرون‌آوردن [[اقتصاد]] کشور از حالت تک‌محصولیِ وابسته به نفت بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۱۱</ref> | {{سخ}} | ||
==خودکفایی== | با آغاز [[جنگ تحمیلی]] [[عراق]] علیه [[ایران]]، شرایط اقتصادیِ ویژه‌ای بر کشور تحمیل شد. بمباران‌های دشمن برخی از تأسیسات صنعتی و ساختمان‌های دولتی و خصوصی را ویران کرد و [[سرمایه]]، دارایی، [[ارز]]، مهارت و تولیدات صنعتی کشور، عمدتاً در خدمت جبهه و جنگ قرار گرفت؛ در نتیجه منابعی که در حالت [[صلح]]، صرفِ [[سرمایه‌گذاری]] می‌شدند، ناگزیر برای [[دفاع]] از کشور به کار گرفته شدند.<ref>کردزاده کرمانی، اقتصاد سیاسی، ۸۷</ref> با وجود این، [[امام‌خمینی]] از همه مردم به‌خصوص جوانان متخصص خواست با [[توکل]] به خدا و داشتن روحیه [[خودباوری]] در راه تولید و ساختن ویرانه‌های به‌جامانده از گذشته قدم بردارند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۹۰</ref> و باعث قطع وابستگی‌های صنعتی کشور به بیگانگان شوند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۰۸</ref> {{ببینید|متن=ببینید| خودباوری | استقلال}}. ایشان انجام‌دادن این مهم را با بازسازی مراکز صنعتی، احیای [[اقتصاد]]، تولید و [[فن‌آوری]]، تأمین [[مواد اولیه]] و تولید کالاهای واسطه‌ای و اساسی در داخل کشور شدنی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸–۱۵۹</ref>؛ بنابراین در دوران سخت جنگ تحمیلی تلاش‌های بسیاری در این زمینه‌ها انجام شد، به طوری که میزان وابستگی در دانش فنی، سرمایه‌گذاری، نیروی انسانیِ متخصص و مواد اولیه، قطعات و ماشین‌آلات، تا حد زیادی کاهش پیدا کرد و با در پیش‌گرفتن راهبرد اصلاحِ ساختار تولید در جهت اتکای بیشتر به منابع داخلی، ظرفیت‌های جدیدی در کشور ایجاد گردید.<ref>دادگر، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد، ۱۱۰</ref> | ||
با توجه به انتقادهای امام‌خمینی از سیاست‌های اقتصادی و صنعتی رژیم پهلوی و تأکیدهای بسیار ایشان پیش از پیروزی انقلاب بر لزوم تکیه | {{سخ}} | ||
==پانویس== | امام‌خمینی پس از دوران جنگ و نیز در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود از [[دولت]] خواست در جهت ایجاد صنایع بنیادی و مادر،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۲ و ۴۴۵</ref> تشویق تولیدکنندگان به افزایش تولید، [[برنامه‌ریزی]] در جهت توسعه [[صادرات]]، همچنین گسترش مبادی صدور کالا و نیز خروج از وابستگی به صادرات نفت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸–۱۵۹</ref> گام‌های جدی بردارد. بر اساس [[شاخص توسعه اقتصادی]] می‌توان گفت در سال‌های پس از جنگ به‌ترتیب در سال‌های ۱۳۶۸ و ۱۳۶۹ نرخ [[رشد اقتصادی]] ۶ و ۱۹ درصد و نرخ [[تولید ناخالص داخلی]] به‌ترتیب در این سال‌ها در حدود ۱۹۶ و ۲۴۴ میلیارد دلار بود.<ref>نبوی، ابعاد توسعه در ایران، ۳/۲۲–۲۳</ref> | ||
{{پانویس}} | {{سخ}} | ||
==منابع== | صنعت نفت کشور نیز یکی از نقاط حساس و مورد توجه [[امام‌خمینی]] بود. ایشان از آغاز نهضت، سیاست‌های [[رژیم پهلوی]] در فروش نفت را مساوی با غارت ثروت ملی می‌دانست و به آن انتقاد می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۹۵</ref>؛ بنابراین یکی از اهداف اصولی انقلاب و امام‌خمینی بیرون‌آوردن [[اقتصاد]] کشور از حالت تک‌محصولیِ وابسته به نفت بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۱۱</ref> در این مسیر خواست عمومی مردم و مسئولان نیز به کاهش صادرات نفت و حفظ آن برای نسل‌های آینده تمایل پیدا کرد<ref>حشمت‌زاده، ایران و نفت، ۳۷۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید| نفت}}. | ||
== خودکفایی == | |||
با توجه به انتقادهای امام‌خمینی از سیاست‌های اقتصادی و صنعتی رژیم پهلوی و تأکیدهای بسیار ایشان پیش از پیروزی انقلاب بر لزوم تکیه برداشته‌های بومی و ملی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۷۰</ref> دور از ذهن نبود که با پیروزی انقلاب، سیاست‌های کلان اقتصادی و صنعتی کشور به سمت تکیه بر توان داخلی در مسیر تولید متمایل شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۰۲</ref> امام‌خمینی شرط اول [[خودکفایی]] در کشور را عنصر [[خودباوری]] و [[اعتماد]] به توان نیروی انسانی داخلی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۱۵ و ۱۱۷</ref> و عقیده داشت اساس همه شکست‌ها و پیروزی‌ها از خود آغاز می‌شود و باور انسان به خود می‌تواند او را توانا کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۰۸</ref> {{ببینید|متن=ببینید| خودباوری}}؛ از این‌رو ایشان ایجاد و بارورکردن خودباوری در جهت خودکفایی را بسیار مهم می‌دانست و معتقد بود می‌توان با [[تربیت]] صحیح به این امر دست یافت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۹۶</ref> ایشان بر اهمیت [[تعلیم و تربیت]] در [[استقلال]] و خودکفایی کشور تأکید می‌کرد و معتقد بود مهم‌ترین عامل در کسب خودکفایی و بازسازیِ ویرانی‌های کشور، توسعه مراکز علمی و تحقیقاتی و تمرکز و هدایت امکانات در این جهت و تشویق مخترعان و کاشفان و نیروهای متعهد و متخصص است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸</ref> ایشان خودکفایی را موجب استقلال و [[آزادی]] حقیقی ملت می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۳۵</ref>؛ اما رسیدن به چنین امر مهمی نیازمند تلاش و تحمل سختی‌های بسیار است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۳۳</ref> ایشان در نگاهی کلان و تمثیلی، گرسنگی و گوشه‌گیری در مسیر خودکفایی را بهتر و مهم‌تر از رفاهِ همراه با وابستگی معرفی می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۵۲۴</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس|۲}} | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* قرآن کریم. | * قرآن کریم. | ||
| خط ۴۵: | خط ۵۶: | ||
* افتخاری، رکن‌الدین و دیگران، اقتصاد ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | * افتخاری، رکن‌الدین و دیگران، اقتصاد ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
* باری‌یر، جولیان، اقتصاد ایران | * باری‌یر، جولیان، اقتصاد ایران ۱۳۴۹–۱۲۷۹، ترجمه مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، تهران، مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش. | ||
* باستانی پاریزی، محمدابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفویه، تهران، صفی‌علیشاه، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | * باستانی پاریزی، محمدابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفویه، تهران، صفی‌علیشاه، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | ||
* بیات، فرهاد و شیرین بیات، شرح جامع حقوق مدنی، تهران، ارشد، چاپ دوازدهم، ۱۳۹۶ش. | * بیات، فرهاد و شیرین بیات، شرح جامع حقوق مدنی، تهران، ارشد، چاپ دوازدهم، ۱۳۹۶ش. | ||
| خط ۵۲: | خط ۶۳: | ||
* تقوی، مهدی، مبانی علم اقتصاد، تهران، مرکز آموزش و پژوهش صنایع ایران، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش. | * تقوی، مهدی، مبانی علم اقتصاد، تهران، مرکز آموزش و پژوهش صنایع ایران، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش. | ||
* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | * حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | ||
* حشمت‌زاده، محمدباقر، ایران و نفت، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران ( | * حشمت‌زاده، محمدباقر، ایران و نفت، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران (۷۵–۱۳۵۷)، تهران، باز، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* دادگر، حسن، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد از انقلاب اسلامی، تهران، کانون اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | * دادگر، حسن، اقتصاد ایران ـ قبل و بعد از انقلاب اسلامی، تهران، کانون اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | ||
* دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش. | * دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش. | ||
| خط ۶۰: | خط ۷۱: | ||
* زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۳۳ش. | * زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۳۳ش. | ||
* سبزواری، سیدعبدالأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق. | * سبزواری، سیدعبدالأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق. | ||
* سوداگر، محمدرضا، رشد روابط سرمایه‌داری در ایران؛ (مرحله انتقالی) | * سوداگر، محمدرضا، رشد روابط سرمایه‌داری در ایران؛ (مرحله انتقالی) ۱۳۰۴–۱۳۴۰، تهران، پازند، بی‌تا. | ||
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۷۹ش. | * عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۷۹ش. | ||
* فاضلی، محمدتقی، جاده ابریشم و نقش ایران به عنوان عامل ارتباط غرب و شرق در دوران باستان، مجله تاریخ، شماره ۲۵، ۱۳۹۰ش. | * فاضلی، محمدتقی، جاده ابریشم و نقش ایران به عنوان عامل ارتباط غرب و شرق در دوران باستان، مجله تاریخ، شماره ۲۵، ۱۳۹۰ش. | ||
| خط ۷۲: | خط ۸۳: | ||
* معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۰ش. | * معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۰ش. | ||
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و هشتم، ۱۳۸۵ش. | * مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و هشتم، ۱۳۸۵ش. | ||
* موسایی، میثم، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، تهران، مؤسسه تنظیم | * موسایی، میثم، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | ||
* نبوی، مرتضی، ابعاد توسعه در ایران امروز و دیروز، چاپ‌شده در مجموعه مقالات درآمدی بر کارنامه سی ساله نظام جمهوری اسلامی ایران، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۸۹ش. | * نبوی، مرتضی، ابعاد توسعه در ایران امروز و دیروز، چاپ‌شده در مجموعه مقالات درآمدی بر کارنامه سی ساله نظام جمهوری اسلامی ایران، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۸۹ش. | ||
* هاشمی خویی، میرزاحبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، تهران، مکتبة الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق. | * هاشمی خویی، میرزاحبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، تهران، مکتبة الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | |||
* فاطمه احمدی‌نژاد، [https://books.khomeini.ir/books/10003/595/ «تولید و صنعت»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۳، | == پیوند به بیرون == | ||
* فاطمه احمدی‌نژاد، [https://books.khomeini.ir/books/10003/595/ «تولید و صنعت»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۳، ص۵۹۵–۶۰۰. | |||
[[رده:مفاهیم اقتصادی]] | |||
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | ||