حوزه علمیه قم: تفاوت میان نسخه‌ها

حوزه به معنای ناحیه، مجتمع و مرکز است.<ref>دهخدا، لغت‌نامه، ج۶، ص۸۱۱۳.</ref> که می‌تواند نام مرکز علمی و غیر علمی باشد و در اصطلاح به مراکز علوم دینی [[حوزه علمیه]] گفته می‌شود<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج۳، ۲۶۰۰–۲۶۰۱.</ref> حوزه علمیه قم از مهم‌ترین یا مهم‌ترین [[حوزه‌های علمیه شیعه]] در حدود یک سده اخیر بوده‌است.

آموزش‌های دینی پس از بعثت [[پیامبر اکرم(ص)]]، در [[مکه]]، در [[مسجدالحرام]]<ref>(ابن‌هشام، السیرة النبویه، ۱/۳۸۲–۳۸۳.</ref> یا در خانه‌های مؤمنان انجام<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۳/۸۶.</ref> می‌گرفت. پس از [[هجرت پیامبر(ص)]] به مدینه نیز در آغاز مردم در خانه‌ها با معارف اسلامی آشنا می‌شدند<ref>علی، المفصل فی تاریخ العرب، ۸/۲۹۲.</ref> تا آنکه خانه‌ای به بیت القُرّاء (سرای قاریان قرآن) معروف شد<ref>کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۱/۴۰.</ref> هم‌زمان با بنای [[مسجدالنبی]] در [[مدینه]]، که نخستین اقدام ایشان بود، [[مسجد]] محور آموزش دین و تعلیم و تربیت شد<ref>ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۵/۴۰۶؛ کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۱/۴۷۶–۴۷۷.</ref> [[پیامبر(ص)]] برای هدایت مردمِ دور از مدینه نیز افراد و گروه‌هایی را می‌فرستاد. حضرت در سال سوم هجری گروهی از مبلغان را به اطراف مدینه فرستاد که در نقطه‌ای به نام رجیع، دشمنان به آنان حمله کردند<ref>واقدی، ۱/۳۵۴–۳۵۵.</ref> در سال چهارم نیز چهل تن از مبلغان و حافظان قرآن برای دعوت مردم به اسلام به‌سوی نجد رفتند<ref>واقدی، ۱/۳۴۶–۳۴۹.</ref> و در سال دهم پیامبر (ص) [[علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)]] را برای هدایت مردم [[یمن]] فرستاد که عده بسیاری از آنان به دست ایشان مسلمان شدند<ref>ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۲/۱۲۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲۱/۳۶۰–۳۶۳.</ref>

[[قم]] از گذشته دور، از کانون‌های مهم آموزش‌های دینی بوده‌است. این شهر از سال‌های آغازین ورود [[اسلام]] به این منطقه، به مرکزیت [[شیعه]] شهره بود و از آن با عنوان کانون علم و دانش یادشده است. در روایاتی از [[امام‌صادق(ع)]] آمده‌است قم مرکز جوشش دانش<ref>قمی، سفینهٔ البحار، ۷/۳۵۶.</ref> و معدن شیعیان اهل بیت<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۷/۲۱۲.</ref> است. در روایات همچنین از قم و علمای آن با عنوان حجت بر جهانیان در زمان [[غیبت امام زمان(ع)]] و جایگزین [[کوفه]] در نشر علوم دینی یادشده است<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۷/۲۱۲–۲۱۳.</ref>

محدثان و راویان قبیله اشعری از عرب‌های یمانی در سال ۹۴ق، از کوفه به قم مهاجرت کردند و در آنجا سکونت گزیدند. فرزندان سعدبن‌مالک اشعری ازجمله «اَحوَص» و «عبدالله» در این سرزمین به ترویج اسلام و تشیع پرداختند<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۴۰–۲۴۲؛ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۹۲.</ref> [[خاندان اشعری]] با امامان معصوم (ع) در ارتباط بودند. وجود ده‌ها محدث و راوی حدیث در قم نشان‌دهنده فعالیت حوزه علمی قم از پایان قرن اول و در طول قرن دوم بوده‌است<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۴۱؛ مهاجر، رجال الاشعریین، ص۲۶.</ref> شهر قم همیشه پناهگاهی برای یاران اهل بیت (ع) بود و مردم قم نخستین کسانی بودند که برای امامان (ع) [[خمس]] فرستادند<ref>ابن‌حوقل، صورهٔ الانسان، ۳۰۸؛ قمی، الکنی و الالقاب، ۳/۸۸؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱/۸۲.</ref> گذشته از خاندان‌های دانش‌پرور قمی، مهاجرت علویان به قم بر رونق حوزه این شهر افزود. وجود شخصیت‌های علمی در میان [[علویان]] و نیز مزار آنان، این شهر را به کانون تدریس و تعلیم علوم دینی تبدیل کرد. در رأس علویان [[حضرت فاطمه معصومه(س)|فاطمه معصومه (س)]] دختر امام‌موسی‌کاظم (ع) بود که در سال ۲۰۱ق در پی [[ولایتعهدی امام‌رضا(ع)]] از مدینه عازم خراسان شد و در قم درگذشت<ref>اشتهاردی، ص۱۱۹–۱۲۰.</ref> در برخی از کتاب‌های تاریخی از عده‌ای علویِ عالم و فقیه و فاضلِ مهاجر به قم یادشده است؛ ازجمله [[موسی مبرقع|موسی مبرقع فرزند امام‌جواد (ع)]] و فرزندش احمدبن‌موسی که در زمان وی شمار علویان قم و حومه به ۲۳۱ تن می‌رسید<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۲۰.</ref>

حوزه علمیه قم در طول تاریخ فراز و نشیب‌های فراوانی پشت سر گذاشته‌است. قم در عصر امامت امامان معصوم (ع) در قرن دوم و سوم هجری مرکز نشر علوم اهل بیت (ع) گردید. از ویژگی‌های حوزه قم در این دوره ارتباط با [[ائمه(ع)]] و نشر [[حدیث]] بود<ref>طبسی، قم عاصمهٔ الحضارهٔ الشیعیه، ص۱۱۸–۱۲۱.</ref> حوزه قم به‌تدریج گسترش یافت؛ چنان‌که علمای مشهور شیعه از آغاز تا قرن چهارم ۲۶۶ تن و شمار علمای دیگر مذاهب چهارده تن بودند<ref>قمی، تاریخ قم، ص۱۸.</ref> در عصر [[شیخ صدوق]] در قرن چهارم، چند هزار محدث در این شهر می‌زیستند و قمیان از عوام و خواص همه به دنبال حفظ حدیث بودند<ref>قمی، الفوائد الرضویه، ۱/۴۷۱.</ref> ابراهیم‌بن‌هاشم قمی از بزرگ‌ترین محدثان قمی بود<ref>خویی، مصاحبه چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ۱/۳۱۶.</ref> همچنین بیش از هشتاد درصد استادان [[محمدبن‌یعقوب کلینی]] در کتاب کافی قمی‌اند<ref>جعفریان، تاریخ تشیع، ۱/۲۰۹.</ref>

در حوزه قم افزون بر دانش حدیث، دیگر شاخه‌های علوم دینی نیز تدریس می‌شد. این حوزه در علوم ادب و بلاغت، دانشمندان شاخصی چون [[ابوجعفر برقی]] را در خود پروراند<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۷۶–۷۷.</ref> در علوم قرآنی عالمانی چون ابوطالب عبدالله‌بن‌صلت قمی از راویان امام‌رضا (ع)<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۱۷.</ref> و حسن‌بن‌خالد نویسنده تفسیری بر قرآن در چندین جلد به املای [[امام‌ حسن عسکری(ع)|امام‌حسن عسکری(ع)]]<ref>ابن‌شهرآشوب، معالم العلما، ۳۴.</ref> و عالمانی در کلام و عقاید مانند عبدالله‌بن‌جعفر حمیری قمی<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۱۹–۲۲۰.</ref> و دانشمندانی متخصص در تاریخ و جغرافیا مانند ابوعبدالله برقی نویسنده چندین اثر فاخر در تاریخ و جغرافیا<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۷۶–۷۷.</ref> و عالمانی متخصص در تراجم و علم رجال، در حوزه قم به فعالیت مشغول بوده‌اند<ref>آقابزرگ، الذریعه، ۱۰/۸۳، ۹۴، ۱۲۳، ۱۲۶ و ۱۴۳.</ref> از شاخصه‌های قابل توجه حوزه قم در این دوره ارزیابی و نقد حدیث بود. با همه جایگاه علمی حوزه بغداد، حسین‌بن‌روح وکیل امام زمان(ع) کتابی از بغداد برای ارزیابی به نزد علمای قم فرستاد<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۱/۳۵۹.</ref> مبارزه شدید علمای این شهر با غالیان و خرافه‌پردازان و مدعیان دروغین نیابتِ امام زمان(ع)، از دیگر امتیازهای حوزه قم در آن زمان بوده‌است<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۳۲؛ طبسی، قم عاصمهٔ الحضارهٔ الشیعیه، ص۲۳۹–۲۴۲.</ref> حوزه علمیه قم در قرن پنجم و ششم به‌ویژه در دوره سلجوقیان از رونق نسبی برخوردار بوده‌است و فقیهان و مفسران و پیشوایان دینی بزرگی در آن می‌زیسته‌اند<ref>قزوینی رازی، نقض، ۱۹۴–۱۹۵ و ۲۲۴–۲۲۵.</ref>

با حمله مغولان به قم و [[کاشان]] و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ق<ref>مدرسی طباطبایی، قم‌نامه، ص۱۲.</ref> حوزه قم نیز رو به زوال نهاد. آقابزرگ از میان عالمان قمیِ قرن ششم، ۳۴ نفر،<ref>آقابزرگ، طبقات اعلام، ۳/۲۲۵–۲۲۶.</ref> قرن هفتم سه نفر<ref>آقابزرگ، طبقات اعلام، ۴/۱۳۸.</ref> و قرن نهم هفت تن را<ref>آقابزرگ، الضیاء اللامعه، ۱۱۰.</ref> نام برده‌است. [[سیدبن‌طاووس]] از مدرسه‌ای یاد کرده‌است که برای اقامت [[امام‌رضا(ع)]] در ورود به قم، بنا شده بود و در زمان وی (قرن هفتم) باقی و دایر بوده‌است<ref>ابن‌طاووس، فرحهٔ الغری، ۱۳۱.</ref> این مدرسه به [[مدرسه رضویه|رضویه]] معروف شد<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۸۲–۸۴.</ref> و اینک موجود است و رونق دارد.

با مهاجرت علمای شیعه [[جبل عامل لبنان]] به ایران در قرن دهم در [[دوره صفویه]] و نشر تفکر اصولی اهل بیت (ع)، معارف شیعه در این سرزمین رونق گرفت<ref>امین، ۱/۱۳۶–۱۳۷؛ مطهری، ۱۴/۴۴۰.</ref> شاردن جهانگردفرانسوی در عهد [[شاه‌عباس صفوی]] از فراوانی [[طلاب]] و مدارس طلاب علوم دینی در قم در این دوره یاد کرده‌است<ref>شاردن، سیاحت‌نامه شاردن، ۳/۷۷.</ref> همچنین کارری جهانگرد ایتالیایی در دیداری از قم در زمان شاه‌سلیمان صفوی از فراوانی حجره‌های طلاب در مدرسه واقع در کنار [[حرم حضرت معصومه|حرم]] یاد کرده‌است<ref>کارری، ۵۵.</ref> حضور استادان برجسته ازجمله [[ملامحسن فیض کاشانی]]، [[عبدالرزاق فیاض لاهیجی]] و قاضی‌سعید قمی {{ببینید|متن=ببینید|قاضی‌سعید قمی}} از علمای دوره صفوی در قم، حوزه علمیه این شهر را رونقی دوچندان داد<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۴۷.</ref> پس از سقوط صفویه، قم و حوزه علمیه آن نیز رو به ویرانی نهاد و علمای بسیاری از آن ناگزیر به عتبات مهاجرت کردند.<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های علمیه شیعه، ص۲۱۴.</ref>

با هجرت [[عبدالکریم حائری یزدی]] از حوزه اراک به قم در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۱ش حوزه علمیه معاصر وارد مرحله نوینی شد<ref>بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ص۷۹–۸۰.</ref> عده زیادی از فضلا و طلاب ازجمله امام‌خمینی از اراک راهی قم شدند<ref>خمینی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ص۱/۵۹.</ref> حائری افزون بر عمران و آبادانی مدارس دینی چون مدرسه فیضیه و [[مدرسه دارالشفا|دارالشفا]]،<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی آیت‌الله شیخ‌عبدالکریم حائری یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ص۳۲–۳۳؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۴۴۰.</ref> برنامه نظام‌مندی از جهت نوع درس و استاد و نظام شهریه به وجود آورد<ref>فیض، گنجینه آثار قم و روضه فاطمیه، ۱/۳۳۳.</ref> در سندی از اداره معارف قم در سال ۱۳۱۳ به هفت مدرسه فعال و معروف حوزه علمیه قم ازجمله مدرسه فیضیه اشاره شده‌است<ref>مرادی‌نیا، خاندان امام‌خمینی، ص۱۵۴.</ref> در ادامه، حائری یزدی استادان برجسته‌ای چون امام‌خمینی را برای تدریس مشخص کرد<ref>شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱/۵۹۰.</ref> حتی [[احمدشاه قاجار]] به قم رفت و تأسیس حوزه را به حائری تبریک گفت<ref>مکی، تاریخ بیست‌ساله ایران، ۲/۴۳۲؛ شکوری، بخش رجال، ۱۱۷.</ref>

اهمیت حوزه علمیه قم، برای رژیم پهلوی و تأثیری که در سیاست‌گذاری‌های این رژیم داشت را می‌توان در گزارش‌های مفصل [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] رژیم پهلوی (ساواک) دربارهٔ فعالیت‌های این حوزه و مواضع مراجع بزرگ تقلید دید<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۴۵–۴۹.</ref> این اهمیت و نگرانی از رشد و گسترش نفوذ [[حوزه‌های علمیه]] و مشکلات ناشی از آن برای رژیم، تا آنجا بود که وقتی برخی مراجع تقلید مانند سیدابوالقاسم خویی، سیدکاظم شریعتمداری و امام‌خمینی که در تبعید به سر می‌برد، از طریق نمایندگان‌شان به ساخت مدرسه علوم دینی و خوابگاه برای طلاب اقدام کردند، این اقدام در گزارش‌های ساواک به‌طور برجسته بازتاب یافت و به اطلاع شخص [[محمدرضا پهلوی]] رسید. پس از آن ساواک به دستور وی از ادامه ساخت این مدارس جلوگیری کرد و با شناسایی خیرین و شیعیانی که منابع مالی این ساخت و ساز را تأمین می‌کردند، برای آنان مالیات‌های سنگین وضع کرد. ساواک همچنین پیشنهاد کرد به جای بنای مدارس علمیه، بناها و مراکزی با محوریت تمدن روز در قم ساخته شود<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۷/ ۲۲۶–۲۳۸ و ۲۴۲.</ref>؛ ازجمله در این اسناد از نامه امام‌خمینی به [[سیداحمد خمینی]] یا سیدمرتضی پسندیده یادشده است که در آن، ایشان دربارهٔ ساختن بنا برای طلاب، تأمین هزینه آن و لزوم سرعت عمل و بی‌سروصدابودن این اقدام، توصیه‌هایی کرده‌است<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۷/۲۳۴ و ۲۳۷؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۳.</ref> دراین گزارش‌ها همچنین [[محمد صدوقی]] به عنوان نماینده امام‌خمینی در دریافت وجوه معرفی شده‌است که در قم اقدام به خرید زمین و ساخت بنا برای طلاب می‌کند<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۷/۲۲۸–۲۳۰ و ۲۳۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|محمد صدوقی}}

[[محمدرضا پهلوی]] که اصلاحات اجتماعی و اقتصادیِ مدنظر آمریکا را تا درگذشت [[سیدحسین بروجردی|بروجردی]] عقب انداخته بود، پس از رحلت وی، چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۰۷–۲۰۸.</ref> در صدد تضعیف [[حوزه]] و [[روحانیت]] برآمد تا بتواند اصلاحات آمریکایی را عملی کند<ref>هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱/۱۱۵.</ref> وی به پندار خود با تلگرامِ تسلیت درگذشت بروجردی به [[حوزه علمیه نجف]] و [[سیدمحسن حکیم]]، در سال ۱۳۴۰ می‌خواست [[مرجعیت]] را به عراق منتقل کند<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱/۲۷۳–۲۷۴ و ۲۷۹.</ref>؛ ولی این کار نیز از نفوذ حوزه علمیه قم و امام‌خمینی نکاست و حکیم نیز بعدها در جریان قیام امام‌خمینی از برنامه‌های ایشان حمایت کرد.<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱/۴۸۳–۴۸۴، ۵۱۷ و ۵۵۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سیدمحسن حکیم}}

پس از درگذشت سیدمحسن حکیم در سال ۱۳۴۹ در نجف، محمدرضا پهلوی برای دورکردن مردم از امام‌خمینی، پیام تسلیتی برای [[سیداحمد خوانساری]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] فرستاد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۷۸۹–۸۰۲.</ref> در برابر این اقدام، دوازده تن از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم که در سال‌های بعد با تغییراتی «[[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]]» نامیده شدند، در اعلامیه‌ای بر [[مرجعیت امام‌خمینی|مرجعیت و اعلمیت امام‌خمینی]] تأکید کردند که تأثیر بسزایی در جامعه گذاشت<ref>نوری، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۴۱۷؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ص۳۰۱؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۷۷–۸۱.</ref> [[ساواک]] برخی از این افراد را بازداشت و تبعید کرد و برخی را تحت تعقیب قرار داد<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۴–۲۶۵.</ref> طلاب و فضلای حوزه علمیه قم در ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ با گردهمایی در [[مدرسه فیضیه]] یاد و خاطره ۱۵ خرداد را زنده کردند که با هجوم نیروهای رژیم پهلوی عده‌ای از آنان بازداشت شدند{{ ببینید|هفده خرداد}}؛ ولی این اقدامات خشونت‌بار نیز صدای هواداران امام‌خمینی را در حوزه خاموش نکرد. به مناسبت چهلمین روز درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] در سال ۱۳۵۶ جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، مراسمی با حضور همه مراجع بزرگ قم برگزار کردند که [[رژیم پهلوی]]، هر سه سخنران این جلسه، [[محمدجواد حجتی کرمانی]]، [[محمدمهدی ربانی املشی]] و [[محمدصادق خلخالی]] را بازداشت و تبعید کرد<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱/۳۸۲–۳۸۳.</ref> مدرسان حوزه همچنین در واکنش به [[مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی]] در ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، با تشکیل جلسه و تعطیلی درس‌های حوزه، در شکل‌گیری [[قیام ۱۹ دی]] و حوادث پس از آن که نقطه عطف نهضت شد، نقشی تعیین‌کننده داشتند<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۴–۴۷۶.</ref> {{ببینید|نوزده دی}} دی مدرسان حوزه پس از [[پیام‌های امام‌خمینی|پیام امام‌خمینی]] به علما دربارهٔ خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت، در ۲۹/۹/۱۳۵۷ اعلامیه‌ای به امضای بیش از صد تن از علمای سرشناس شهرهای مختلف رساندند که در مراسم سالگرد شهدای ۱۹ دی در قم قرائت شد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱/۴۷۷–۴۷۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۶۲–۵۶۴؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۴۰۰–۴۰۱؛ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ص۲۶۵–۲۶۷.</ref>

حوزه علمیه قم در کارهای فرهنگی و علمی و پژوهشی ازجمله در حوزه تبلیغ و معرفی اسلام و انقلاب اسلامی، راه‌های خوبی را پیمود. این حوزه با تکیه برنهاد [[آموزش و پرورش]] گسترده خود، آموزه‌های اسلام را به صورت پیاپی و به صورت واحدهای درس حوزوی بازسازی و از طریق مبلغان آن را به دورترین مخاطبان منتقل کرده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۲۷–۲۲۸.</ref> گروهی از فضلا و مدرسان حوزه قم، به نمایندگی از امام‌خمینی برای تأمین نیازهای تبلیغی کشور و نیز تبلیغ، به خارج از کشور فرستاده شدند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۴۱۷؛ ۸/۲۱۳، ۲۴۸ و ۱۱/۲۷.</ref> دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم از مراکز ایجادشده با همراهی امام‌خمینی در حوزه تربیت مبلغ، تربیت مدرس کودکان و آزمون و برنامه‌ریزی و اعزام مبلغ، خدمت‌های بسیاری کرد (← مقاله دفتر تبلیغات اسلامی). در حوزه پژوهش و نویسندگی که مورد تأیید امام‌خمینی بود، پژوهشگران و نویسندگان ممتازی در حوزه تربیت شدند و در سال‌های نخست انقلاب اسلامی، نشریاتی چون حوزه، نور علم، پاسدار اسلام، التوحید و تراثنا، تأسیس شدند<ref>جلالی، مطبوعات حوزه، ص۴۳۷، ۴۴۴–۴۴۶، ۴۶۶، ۴۶۸ و ۴۷۵.</ref> از مراکز ایجادشده در قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی شورای سرپرستی طلاب غیر ایرانی بود که در سال ۱۳۶۵ به [[مرکز جهانی علوم اسلامی]] تغییر نام یافت<ref>مرکز جهانی علوم اسلامی، آشنایی با مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۷.</ref> سازماندهی [[حوزه‌های علمیه خواهران]] در نهادی با عنوان [[جامعة الزهرا(س)]] از دیگر فعالیت‌های حوزه علمیه قم بود. {{ببینید|متن=ببینید|مکتب خواهران}}

ایجاد مراکز انتشاراتی و چاپ کتاب از دیگر کارهای حوزه علمیه قم بود. پس از [[انقلاب اسلامی]] چندین مؤسسه انتشاراتی مهم و وابسته به حوزه علمیه قم در زمینه نشر آثار قدیم و جدید اسلامی و شیعی آغاز به فعالیت کردند، ازجمله دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که در سال ۱۳۵۸ با گرفتن اجازه از امام‌خمینی تأسیس شد و با کمک‌های ایشان به منظور انتشار کتاب‌های اسلامی و مقابله با افکار انحرافی، قدم‌های بنیادینی در تهیه کتاب و احیای معارف اهل بیت (ع) و احیای تراث اسلامی برداشت. مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم (بوستان کتاب) نیز از سال ۱۳۶۱ نشر کتاب‌های دینی را آغاز کرد و تاکنون هزارها اثر منتشر کرده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۱۶۴–۱۶۵.</ref> پس از ایجاد نهادهای رهبری در مراکز و مؤسسات آموزشی عالی و [[دانشگاه|دانشگاه‌ها]]، تأسیس کرسی تدریس معارف و [[اخلاق اسلامی]] از دیگر کارکردهای حوزه علمیه قم بوده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۲۸.</ref>

به هدف استفاده بیشتر [[طلاب]] قم از علوم جدید و کمک‌رساندن به دانشگاه‌ها و رفع مشکلات نظام، در سال ۱۳۵۸ مدرسه عالی تربیتی و قضایی طلاب قم تشکیل شد و در سال ۱۳۵۹ فعالیت خود را آغاز کرد و نخستین گروه از طلاب حوزه علمیه قم به شیوه غیر متمرکز و با آزمون اختصاصی برای دو رشته قضایی و دبیری الهیات و معارف اسلامی در مقطع کارشناسی پذیرفته شدند. این مؤسسه در نهایت با عنوان دانشگاه قم به کار خود ادامه داد<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۱۶۷–۱۶۹.</ref> مرکز تربیت مدرس و ایجاد دفتر اعزام قضات حوزه علمیه قم به هدف جذب و تربیت و اعزام [[قضات]] به مراکز مورد نیاز کشور و همچنین تأسیس برخی از مؤسسه‌های مورد نیاز جامعه از دیگر کارکردهای حوزه بوده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۱۶۷–۱۷۱؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ص۱.</ref> امام‌خمینی نیز به گوشه‌ای از فعالیت فضلا و مدرسان قم برای تأمین قاضی اشاره کرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۴۵.</ref> و عده بسیاری از فضلا و مدرسان و مجتهدان برجسته حوزه علمیه قم برای تأمین نیازهای قضایی به فرمان ایشان به دیگر نقاط کشور فرستاده شدند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۴۸۳ و ۸/۱۶۴، ۲۴۸، ۳۵۷، ۳۲۳.</ref>

بسیج مردم و تبدیل مردم به شهروندان فعال در جهت افزایش ظرفیت سیاسی نظام در رسیدگی به مشکلات اجتماعی از دیگر فعالیت‌های حوزه علمیه قم بوده‌است. این حوزه از مهم‌ترین عوامل بسیج‌کننده و حرکت‌دهنده جامعه به سوی ارزش‌های سیاسی و مقابله با مشکلات انقلاب بوده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۳۶.</ref> حوزه علمیه با حمایت از نظام اسلامی و همکاری با نهادهای نوپای نظام چون [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]، [[جهاد سازندگی]]، [[هیئت‌های هفت‌نفره]] و کمک به برگزاری [[انتخابات]]، به پویایی و هدایت انقلاب در مسیر درست خود کمک کرد<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۳۶.</ref> در این راستا تشویق مردم به شرکت در کارهای اجتماعی و نیز شرکت حوزویان در دفاع مقدس از مهم‌ترین کارهای طلاب حوزه علمیه قم بود. بیش از چهار هزار نفر از سطوح مختلف روحانیان در جبهه به [[شهادت]] رسیدند<ref>رحمانی، مجله حریم امام، ص۸.</ref> که بیشتر آنان از طلاب اعزامی حوزه علمیه قم بودند. [[دفتر تبلیغات اسلامی|دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم]] در زمان [[دفاع مقدس]] هزاران نفر از طلاب را با هماهنگی دیگر نهادهای مربوط، به مناطق جنگی فرستاد. حوزویان افزون بر دفاع از کشور در کنار نیروهای سپاه و ارتش و نیروی انتظامی، مسائل دینی را به رزمندگان می‌آموختند.

* ابن‌طاووس، سیدعبدالکریم، فرحهٔ الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی (ع)، تحقیق سیدتحسین آل شبیب موسوی، قم، مرکز الغدیر للدراسات، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.

* ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه (ص)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مهاجر، جعفر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه (ع)، قم، مرکز العلوم و الثقافهٔ الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.

==پیوند به بیرون==

*شهناز چراغ، سیدحسن قریشی کرین، [https://books.khomeini.ir/books/10005/8/ حوزه علمیه قم]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۵، ص۸-۲۱.