تفسیر سوره حمد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| تصویر = تفسیر سوره حمد.jpg  

| موضوع = مجموعه‌ای از مباحث تفسیری، عرفانی-اخلاقی امام‌خمینی درباره [[سوره حمد]]

'''تفسیر سوره حمد'''، مجموعه‌ای از مباحث تفسیری، عرفانی-اخلاقی [[امام‌خمینی]] درباره [[سوره حمد]]، فارسی.

==مقدمه==

[[سوره حمد]] در میان سوره‌های قرآن از درخشش ویژه‌ای برخوردار است و دو بار بر [[پیامبر(ص) ]] نازل شده است و برترین سوره و «ام‌الکتاب» نام گرفته است <ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱/۸۸</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سوره حمد}}. نظر به اهمیت آن، تفاسیر پرشماری درباره آن نگاشته شده است؛ چنان‌که [[آقابزرگ طهرانی]] از شانزده اثر مستقل شیعی یاد می‌کند؛ ازجمله کتاب تفسیر سورة الفاتحه [[عبدالرحیم تستری]] با رویکرد عرفانی و تفسیر سوره حمد [[شهید ثانی]] با رویکرد اخلاقی <ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۴/۳۲۵ و ۳۳۸-۳۴۱</ref>.

[[امام‌خمینی]] نخستین بار در سال ۱۳۱۸ در فصل هفتم کتاب [[سرّ الصلاة]] به مناسبت بحث [[قرائت]] <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵-۹۲</ref> و سه سال بعد در سال ۱۳۲۱ برای دومین بار در بحث قرائت کتاب [[آداب الصلاة]] <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۰-۳۰۱</ref> به تفسیر سوره حمد پرداخته است. ایشان پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] در پاسخ به تقاضای برخی علاقه‌مندان، برای سومین‌بار، تفسیر این سوره را آغاز کرد و در سال ۱۳۵۸ از [[صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران]] در برنامه‌ای با عنوان «قرآن در صحنه» پخش شد. این تفسیر گفتاری دربردارنده مطالب اخلاقی، فلسفی و عرفانی است <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱-۱۹۳</ref> و شامل [[تفسیر]] «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و آیه نخست می‌باشد. ادامه تفسیر به دلیل مخالفت برخی با رویکرد عرفانی امام‌خمینی در تفسیر، ناتمام مانده <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۴</ref> اما کتاب تفسیر سوره حمد دربردارنده تمامی این مباحث و همچنین بحث‌هایی از سوره حمد در دیگر آثار امام‌خمینی است که به صورت یکجا تدوین و منتشر شده است.

امام‌خمینی تفسیر حقیقی را شرح مقاصد و مراد متکلم می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲</ref> و تفسیر خود را بیان احتمالاتی از قرآن می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۲</ref>. ایشان با توجه به رویکرد پرشمار تفسیر قرآن از قبیل ادبی، فقهی، اخلاقی و عرفانی، معتقد است هر یک از مفسران به بعضی از آن رویکردها پرداخته‌اند. ایشان تفسیر عرفانی-اخلاقی را بر می‌گزیند و اموری را یادآور می‌شود که یا اصلاً به آن پرداخته نشده یا به صورتی ناقص به آن اشاره شده است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲-۱۹۳ و ۲۵۷</ref>. [[روش تفسیر|روش تفسیری]] ایشان مانند [[تأویلات قرآن]] [[عبدالرزاق کاشانی]]، [[کشف الاسرار]] [[میبدی]]، [[اعجاز البیان]] [[قونوی]] و [[تفسیر القرآن الکریم]] [[صدرالمتألهین]] با رویکرد عرفانی، اخلاقی و فلسفی است <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۳</ref>. ایشان در این کتاب از تفاسیری چون تفسیر [[ابن عربی|محی‌الدین]] و تأویلات [[فیض کاشانی|کاشانی]] و [[مجمع البیان]] و همچنین از مفسرانی چون [[ملاسلطان‌علی گنابادی]]، [[سید قطب]] و [[طنطاوی بن جوهری|طنطاوی]] نام می‌برد و تفاسیر آنها را تنها یک پرده از معارف و علوم قرآن می‌شمارد؛ زیرا به اعتقاد ایشان [[قرآن]] مانند دیگر کتاب‌ها نیست که بتوان تفسیر جامعی بر آن نوشت، بلکه فهم کامل آن به تفسیر اهل بیت عصمت(ع) نیازمند است <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱-۹۳</ref>.

==ساختار کتاب==

این کتاب، مشتمل بر چهار بخش است:  

# اول تفسیر موجزی از سوره حمد که در کتاب سرّ الصلاة به مناسبت بحث قرائت آمده است <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳-۱۳</ref>. در این بخش تفاوت «بسم الله» در سوره‌های مختلف، جامعیت اسم «الله» و لزوم متحقق‌شدن [[سالک]] به این اسم بررسی گردیده است.  

# بخش دوم برگرفته از کتاب آداب الصلاة است که می‌توان آن را تفصیل تفسیر سوره حمد در کتاب سرّ الصلاة <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵-۸۹</ref> دانست و در آن، گفته‌های مختلف در «بسم الله»، فقرات مختلف در سوره حمد، [[عبادت]] در کلام حق‌تعالی و مراتب آن و روایاتی در فضیلت سوره حمد مطرح شده است.

# بخش سوم مجموعه پنج جلسه درس تفسیر امام‌خمینی است که افزون بر بخشی از تفسیر سوره حمد، مشتمل بر مباحث موعظه‌ای نیز می‌باشد.  

# بخش چهارم دیدگاه‌های تفسیری ایشان درباره سوره حمد است که مشتمل بر ۳۵ بخش است و از کتاب‌هایی چون [[شرح دعاء السحر]] <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۱-۹۱</ref>، [[شرح چهل حدیث]] <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۴-۶۵۲</ref>، [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود عقل، ۲۳۵-۲۳۲</ref>، [[مصباح الهدایه]] <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۵</ref>، [[جلوه‌های رحمانی]] <ref>امام‌خمینی، جلوه‌های رحمانی، ۳۵-۳۶</ref> و سخنرانی‌های ایشان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۶-۲۲۷ و ۱۲/۳۶۷</ref> گردآوری شده است.

[[امام‌خمینی]] در این مجموعه به برخی دیدگاه‌های خود در مسائل عرفانی اشاره کرده و نظر بعضی عرفا را نقد کرده است؛ چنان‌که در تقسیم اسما به ذاتی، صفاتی و افعالی {{ببینید|متن=ببینید|اسما و صفات}} بر ابن‌عربی <ref>← قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۵-۴۶</ref> اشکال وارد کرده است <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۳۷-۳۸</ref> و در تفسیر اسم «الرحمن» کلامِ [[داود قیصری|قیصری]] در [[شرح فصوص الحکم]] را کامل نمی‌داند و اسم «الرَّحْمنِ» را هم‌مرتبه بسط وجود بر عوالم کلی و جزیی تلقی می‌کند؛ در حالی‌که قیصری اسم «الرَّحْمنِ» را در رتبه کلیات اشیا در نظر می‌گیرد <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۴۶-۴۷</ref>.

ایشان در مبحث اتحاد معانی «بسمله» {{ببینید|متن=ببینید|بسم الله الرحمن الرحیم}} در ابتدای سوره‌ها نیز نظر [[میرزا جواد ملکی تبریزی|آقا ملکی تبریزی]] را نقد می‌کند و آن را غریب می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۹-۹۰</ref>. ایشان در تقدم «الرَّحْمنِ» بر «الرَّحِیمِ» به مطابقت صورت لفظی و کتبی قرآن با نظام الهی اشاره می‌کند و کشف این حقیقت الهیه را از برکات [[رحمت رحیمیه]] خدا بر [[قلب]] خود می‌داند <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۲۵</ref> و نظر خود را در بیان برخی از معانی عرش، مختص به خود می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۵۴</ref> و نیز به طور ویژه‌ای، نه آن‌گونه که متکلمان و [[اهل حدیث]] می‌پندارند، [[حدوث زمانی]] جمیع عوالم را اثبات می‌کند {{ببینید|متن=ببینید|حدوث و قدم}} و معتقد است روح تدریج در [[عالم دهر]] هم تحقق دارد؛ به همان معنا که در عوالم مجرده حدوثِ زمانی به معنای روح زمان و دهریت تدریج نیز وجود دارد <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۴۰</ref>.

==انتشار و چاپ==

بخش‌هایی از تفسیر امام‌خمینی به چند زبان ترجمه و منتشر شده است؛ ازجمله ترجمه عربی با عنوان تفسیر آیة البسمله؛ محاضرات معرفیه، بیروت، دارالهادی، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م؛ ترجمه ایتالیایی با عنوان «Commento Al Corano» که «Centro Islamico Europeo Culturale» در رم چاپ کرده است <ref>امیری، مأخذشناسی، ۲</ref>؛ به زبان روسی توسط آقای کابُلشاه ادریس‌اف و مؤسسه نشر علمی آن را در سال ۲۰۱۲م/ ۱۳۹۰ش منتشر کرده است؛ همچنین مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی مجموعه تفسیر سوره حمد را در کتاب تفسیر و شواهد قرآنی در آثار امام‌خمینی که در سال ۱۳۸۲ تدوین و انتشار یافته، آورده است {{ببینید|متن=ببینید|تفسیر و شواهد قرآنی}}. در جلد دوم مجموعه پنج جلدی تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، با کوشش [[سیدمحمدعلی ایازی]]، نوشته‌ها و گفتارهای تفسیری امام‌خمینی درباره این سوره، با عناوین ابداعی گردآورنده، نشر یافته است {{ببینید|متن=ببینید|تفسیر قرآن مجید}}. [[پایان‌نامه|پایان‌نامه‌هایی]] نیز در مقطع کارشناسی ارشد به تفسیر سوره حمد اختصاص یافته که می‌توان ازجمله به مقایسه آرای حضرت امام‌خمینی در تفسیر سوره حمد با سایر تفاسیر نوشته [[فرامرز بیاد]] و مقایسه تفسیر سوره حمد امام‌خمینی با تفاسیر معاصر سنی و شیعه نوشته [[محمدرضا حاجی‌غلامی]] اشاره کرد.

==پانویس==  

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

==پیوند به بیرون==

رضا بابایی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/446/ تفسیر سوره حمد]، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۴۴۶-۴۴۹.