حب نفس: تفاوت میان نسخه‌ها

امام‌خمینی بر این باور است که در حبّ نفس، بیشتر تعلق و وابستگی به نفس، مورد نظر است؛ ولی در انانیت، استقلال نفس در نظر است <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۲۰؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۸ و ۴۰۴.</ref>. به باور ایشان نخستین مرحله [[سلوک]]، ترک حبّ نفس و انانیت است. ایشان با توجه به تأویل آیه «وَ مَنْ یخْرُجْ مِنْ بَیتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکْهُ الْمَوْتُ» <ref>نساء، ۱۰۰.</ref>، معتقد است کسی که از بیت نفس خود خارج شود و با سفر معنوی به سوی حق هجرت کند و سپس فنای تام او را ادراک کند، اجر او بر حق‌تعالی است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۳۳.</ref>. البته ایشان اظهار انانیت را در مواردی به خلاف حبّ نفس، نکوهیده نمی‌داند و آن، در جایی است که در مقام تذلل و اظهار فقر است <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۹ ـ ۱۰.</ref>.

==پیشینه==

حبّ ذات، امری فطری است <ref>شاه‌آبادی، رشحات البحار، ۱۲۱.</ref> که خداوند در نهاد انسان قرار داده است <ref>طباطبایی، المیزان، ۵/۱۸۴.</ref>. حبّ نفس دارای دو بعد مثبت و منفی است <ref>مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ۲۰.</ref>؛ از این‌رو این حب، سرچشمه بسیاری از فعالیت‌های انسانی است و به‌خودی‌خود خوب است؛ ولی اگر به حد طغیان برسد، امری نکوهیده خواهد بود <ref>مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ۲۱ و ۳۲.</ref>. در برخی روایات، حبّ نفس و انانیت، امر نکوهیده‌ای شمرده شده است و آمده است که نخستین [[معصیت]] در عالم به واسطه انانیت و خودخواهی [[ابلیس]] بود که با خودداری از سجده بر آدم، گرفتار لعن خداوند شد <ref>صدوق، علل الشرائع، ۱/۶۲.</ref>.

علمای اخلاق نیز در مباحث خود به بحث حبّ نفس توجه داشته‌اند؛ اگرچه بابی به آن اختصاص نداده و از آن در شعبه‌های حبّ نفس؛ مانند [[حب دنیا]] و حب جاه، شهرت و مدح بحث کرده‌اند <ref>خواجه‌نصیر‌، اخلاق محتشمی، ۱۴۳ و ۱۷۶؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۲/۱۸، ۲۰۶، ۳۵۹ و ۳۷۹.</ref>. اهل معرفت نیز حبّ نفس را مانع دستیابی به برخی حقایق می‌دانند <ref>ملکی، رساله لقاءالله، ۲۹۰ ـ ۲۹۱؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۸.</ref>؛ چنان‌که برای اهل نهایات <ref>آخرین منزل از منازل ده‌گانه سیر و سلوک.</ref>، حبّ نفس، آخرین [[حجاب]] قلمداد می‌شود <ref>گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ۴/۱۷۶.</ref>. امام‌خمینی نیز در آثار اخلاقی و عرفانی خود به‌صراحت، آفات و خطرات حبّ نفس را در حوزه اخلاق فردی، اجتماعی و سیاسی بیان کرده، و اقسام حبّ نفس، مراتب و آثار حبّ نفس و نیز راه تعدیل آن را تحلیل و بررسی کرده است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۱ ـ ۷۹ و ۳۳۲ ـ ۳۳۳؛ امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۵۲ ـ ۵۶؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۵۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸ ـ ۱۲ و ۱۶/۱۶۱ ـ ۱۶۲.</ref>.

==اقسام و درجات==

#محبت انسان به وجود و بقای خود، چنان‌که محبت به اولاد نیز به محبت خود بر می‌گردد؛

# محبت‌ورزیدن به دیگری از روی مناسبات معنوی <ref>فیض، الحقایق فی محاسن‌ الاخلاق، ۳۲۰ ـ ۳۲۲؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۷۱۰ ـ ۷۱۵.</ref>.

همچنین برخی علمای اخلاق، برای حبّ نفس، مراتبی ذکر کرده‌اند که از مرتبه حب ذات آغاز می‌شود و تا مرتبه حب اعضا و جوارح، [[حب مال]]، حب فرزندان، حب قوم و عشیره و حب دوستان ادامه می‌یابد <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۴۶.</ref>. عده‌ای نیز حب انسان و شوق او به [[قرب الهی]]، میل به زندگی جاوید و [[بهشت]] و ترس از [[دوزخ]] را از درجات حبّ نفس شمرده‌اند و بر این باورند که این مراتب در صورتی که انسان را به بندگی خداوند برسانند، مطلوب و مقبول درگاه الهی است؛ ولی بالاترین درجه در میان این مراتب، عبادت خالص برای خداست؛ به گونه‌ای که در آن [[عبادت]]، هیچ انگیزه‌ای غیر از خدا نباشد <ref>شاه‌‌آبادی، فطرت عشق، ۸۲.</ref>. امام‌خمینی برای حبّ نفس، شعبه‌ها و مظاهری ذکر می‌کند. ازجمله: حب مال <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۵۰.</ref>، حب جاه، حب ریاست، حب غلبه بر دیگران <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۵۸.</ref> و حب نفوذ اراده و بسط قدرت <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۴۱.</ref>.

==خاستگاه==

برخی از علمای اخلاق، اصل حب و محبت را فرع بر معرفت و ادراک می‌دانند <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۴/۴۴ ـ ۴۵.</ref>؛ ولی در خصوص محبت آدمی به چیزی، سه امر را دخیل می‌شمارند:

# اتحاد میان محب و محبوب <ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۷۱۰.</ref> و هر سه امر در حبّ نفس با بیشترین قوت و شدت یافت می‌شود <ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۱۳۴.</ref>.

برخی نیز ریشه محبت نفس را [[محبت الهی]] می‌دانند <ref>شبّر، الاخلاق، ۲۶۲ ـ ۲۶۳.</ref>. امام‌خمینی ریشه حبّ نفس و حب بقا را به [[فطرت]] باز می‌گرداند که طبق فطرت خود طالب بقاست <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۱.</ref>؛ به همین سبب انسان از مردن که آن را فنا و نابودی می‌داند، گریزان است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| مرگ}}.

==آثار و نشانه‌ها==

حبّ نفس ممدوح سبب تلاش انسان برای زنده‌ماندن و دفاع از زندگی خود در برابر خطراتی است که زندگی‌اش را تهدید می‌کند و به همین دلیل، هنگام روبه‌رو شدن با خطر دشمن، انسان را وا می‌دارد با تمام نیرو و توان به دفاع از خود برخیزد <ref>روحانی، منتقی‌الاصول، ۴/۴۴۹؛ مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ۲۱.</ref>. برخی ‌اندیشمندان بر این باورند که حبّ نفس ازجمله غرایز اصیل و ذاتی انسان است که برای رسیدن به [[سعادت]] و دفاع از جان و مال و ناموس به‌ کار می‌رود <ref>طباطبایی، المیزان، ۵/۱۸۴ و ۲۰/۱۳ ـ ۱۴.</ref>. حبّ نفس مبدأ رضا و [[غضب]] است که دو محرک انسان در هر حرکتی هستند <ref>هاشمی، منهاج البراعة، ۲۰/۳۱۶.</ref>؛ ولی در جهت منفی آن در برخی روایات، آثار و پیامدهای بسیاری برای حبّ نفس، انانیت و شعبه‌های آن همچون حب مال و جاه و دنیا بیان شده است؛ برای نمونه انانیت و حبّ نفس، سبب وقوع در [[معصیت]] شمرده شده است <ref>صدوق، علل الشرائع، ۱/۶۲.</ref>. با افراط و تفریط در حبّ نفس، موجبات ضرر و زیان برای انسان فراهم می‌شود و رذایلی همچون خودخواهی، خودستایی، خودپسندی و خودمحوری را می‌توان از نتایج ناگوار آن به شمار آورد <ref>شاه‌آبادی، فطرت عشق، ۸۱ ـ ۸۲.</ref>.

# اسارت نفس: از آنجا که ریشه تمام وابستگی‌ها، وابستگی انسان به خود است و به سبب همین وابستگی (حبّ نفس) همه چیز را تحمل و قبول می‌کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۵۳.</ref>، بنده [[نفس]] می‌شود و وقتی بنده نفس شد، هر جا لذت نفس در آن باشد، در پی آن می‌رود و نزد صاحبان دنیا و مال، خاضع و ذلیل می‌شود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۸.</ref>؛

# حجاب‌بودن: حبّ نفس از حجاب‌های غلیظی است که سبب [[غفلت]] می‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸.</ref>. اگر انسان از خود غفلت کند و نفس را اصلاح و تزکیه نکند، هر روز حجابی بر او افزوده می‌شود؛ تا جایی‌که نور فطرت به‌کلی خاموش می‌شود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۳.</ref>. همچنین حبّ نفس برای اهل معرفت و جذبه، بزرگ‌ترین حجاب‌های رؤیت محبوب قلمداد می‌شود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۵۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حجب}}؛

# [[حسن ظن]] به نفس و [[سوء ظن]] به دیگران: حبّ نفس سبب می‌شود انسان معایب خود را نبیند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸.</ref>؛ بلکه اعمال زشتش در نظر او نیکو جلوه کند و خود را به واسطه اعمال ناچیز، شایسته مدح و ثنا ببیند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۱.</ref>؛ ولی اگر عمل نیکی از دیگران صادر شود، آنها را نبیند و اگر عمل زشتی از آنان سر بزند، در نظرش بزرگ بنماید <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۳ ـ ۳۳۴.</ref>؛

# داوری مخالف با واقع: کسی که از روی حبّ نفس به مسائل می‌نگرد، نمی‌تواند حکم و رأی صحیحی داشته باشد و به واقعیت دست یابد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸ ـ ۹.</ref>؛ بلکه اگر کار بزرگی از مخالف او سربزند، در مناقشه در آن و از ارزش ‌انداختن آن می‌کوشد؛ ولی اگر همین کار از دوست او صادر شود، تعریف و بزرگ‌نمایی آن را آغاز می‌کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۰ ـ ۱۱.</ref>؛

# حصول [[عجب]]: از آنجا که حبّ نفس، فطری انسان است، سبب می‌شود اعمال کوچک خود را بزرگ بشمارد و با پیراسته دانستن خود از همه عیب‌ها و انتساب همه خوبی‌ها به خویش، خود را در زمره خوبان و مقربان درگاه الهی قلمداد کند و شایسته ثنا و مدح بداند؛ تا جایی که خود را طلبکار خدا و سزاوار [[رحمت الهی]] ببیند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸ و ۷۱ ـ ۷۲.</ref>. به باور امام‌خمینی، صفت نفسانی عجب، ممکن است در عبادت‌ها نیز رخنه کند؛ همانند عبادت [[ابلیس]] که نه تنها او را به سعادت نرساند، بلکه سبب [[انحراف]] او از حق و موجب خودپرستی، [[تکبر]] و [[عصیان]] او شد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۷ ـ ۷۸؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۹ ـ ۵۰ و ۱۰۴.</ref>. از نظر ایشان تا زمانی که انانیت و حبّ نفس باقی است، تجلیات حق شامل شخص نخواهد بود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۸.</ref> و به مقام بندگی نخواهد رسید <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۰۶؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۸.</ref>. همچنین حبّ نفس، سبب ریاکاری در عبادت‌ها می‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|‌ عجب | عبادت}}.

امام‌خمینی افزون بر امور یادشده، آثار دیگری نیز برای حبّ نفس ذکر کرده است؛ مانند مانع‌‌شدن از ادراک حقایق، سد راه هدایت بودن و زیان‌دیدن در [[دنیا]] و [[آخرت]] <ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۵۲ ـ ۵۴.</ref>. همچنین ایشان حبّ نفس را سرچشمه تمام نقائص، مفاسد، گناهان، سقوط‌ها، جنایت‌ها و خیانت‌ها می‌داند که با درمان آن، این مفاسد نیز از میان خواهد رفت و انسان به آرامش و طمأنینه می‌رسد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۵۴ و ۳۳۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۶۲ و ۲۱۳ ـ ۲۱۴.</ref>. نیز حبّ نفس سبب هیجان غضب می‌شود و اگر مزاحمتی در امیال او حاصل شود، نمی‌تواند نفس را کنترل کند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۴۱ ـ ۱۴۲.</ref>. به باور ایشان هر اندازه حبّ نفس، انیت و انانیت در انسان غالب باشد، از کمال انسانیت دور و از مقام قرب [[ربوبیت]] مهجور می‌شود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷.</ref>.

==راه تعدیل و اصلاح==

به باور اندیشمندان اسلامی، حب، به نفس و ذات خود، امری نکوهیده نیست؛ بلکه بر اساس حکمت در فطرت انسان نهاده شده است و دستورهای [[شریعت]] به‌منظور اصلاح و تکمیل انسان، برای از میان‌بردن این محبت نیست؛ بلکه در توسعه‌دادن به این محبت و افزودن محبت غیر به محبت خود است و مبارزه با خودپرستی و خودخواهی به معنای مبارزه با محدودیت خود است <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۶/۲۴۸ ـ ۲۴۹.</ref>. در کتاب‌های اخلاقی برای درمان فروع حبّ نفس؛ مانند حبّ جاه <ref>فیض، الحقایق فی محاسن‌ الاخلاق، ۱۳۱ ـ ۱۳۲؛ شبّر، الاخلاق، ۱۹۱ ـ ۱۹۳.</ref>، حبّ مدح و ثنا <ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۱۰ ـ ۶۱۱؛ شبّر، الاخلاق، ۱۹۳ ـ ۱۹۴.</ref> و حبّ مال <ref>فیض، الحقایق فی محاسن‌ الاخلاق، ۱۱۸؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۳۵۴ ـ ۳۵۵.</ref> به‌تفصیل، راه‌های علمی و عملی ذکر شده است.

امام‌خمینی نیز حبّ نفس را امری فطری می‌داند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۱.</ref>؛ ولی معتقد است برای انسان، کمال و فضیلت قلمداد نمی‌شود و برای رسیدن به کمال، لازم است از این حبّ نفس عبور کرده و به حب حق‌تعالی رسید <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۰۸ ـ ۱۰۹.</ref>. ایشان انسان گرفتار حبّ نفس را مانند زندانی در تاریکی‌های نفس می‌داند و خروج از آن، بدون ترک حبّ نفس را محال می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۳۲ ـ ۳۳۳.</ref>. به باور ایشان طهارت انسان از خودخواهی و انانیت، نخستین مرتبه [[سلوک]] انسان به سوی خداوند است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۸.</ref> و تا سالک به خویشتن توجه دارد و بقایای انانیت در نظر سالک است، او «مسافر الی الله» نشده و هجرت معنوی را آغاز نکرده است و سیر او سیر به سوی نفس است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۸.</ref>.

امام‌خمینی درمان حبّ نفس را در خروج این محبت از قلب از راه ریاضت‌های نفسانی می‌داند که با عمل به این روش، غایت و مقصود آدمی «نفس» نخواهد بود و اگر با این ریاضت بتواند حبّ نفس را از دل بیرون کند، هر اندازه که دل از خودخواهی خالی شود، خداخواه می‌شود و اعمال او از شرک خفی نیز خالص خواهد شد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۳۲ ـ ۳۳۳.</ref>. ایشان راه رهایی از حبّ نفس را مجاهدت و پیروی از آموزه‌های پیامبران(ع) می‌داند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۹.</ref>. چنان‌که در بیانی دیگر، با ذکر تقویت عزم و اراده و تأثیر آن در خروج حبّ نفس از دل، [[تقوا]] و پرهیز از خواسته‌های نفسانی، ترک هواهای نفسانی، ریاضت‌های شرعی، عبادت‌ها و مناسک الهی را در تقویت عزم بسیار مؤثر می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۲ ـ ۵۳.</ref>. به باور ایشان مبارزه با حبّ نفس و حب جاه و مقام، نه تنها موجب رشد انسان می‌شود، بلکه عامل اصلی در مبارزه با دست‌های استعمار نیز خواهد بود؛ از این‌رو عالمی که گرفتار حبّ نفس و هواهای نفسانی باشد، از مبارزه با دشمنان اسلام ناتوان خواهد بود <ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۶۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تهذیب نفس}}.

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، سید‌روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، شرح امام‌خمینی، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* شاه‌آبادی، محمدعلی، رشحات البحار، تحقیق زاهد ویسی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌ اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* شاه‌آبادی، فطرت عشق، همراه با شرح فاضل گلپایگانی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و ‌اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* فیض کاشانی، ملامحسن، الحقایق فی محاسن‌ الاخلاق، تحقیق محسن عقیلی، دارالکتاب الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.

احمد فکور افشاگر، «[https://books.khomeini.ir/books/10004/259/ حب نفس]»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۲۵۹.