وجود رابط: تفاوت میان نسخه‌ها

از واژگان مرتبط با وجود رابط، وجود رابطی و معنای حرفی است. وجود رابط در مقابل [[وجود محمولی]] (فی‌نفسه) قرار دارد؛ به این معنا که حقیقتی جز فی‌غیره‌بودن ندارد؛ اما وجود رابطی دارای وجود فی‌نفسه است که این نفسیت مانند [[اعراض]] در غیر متحقق است <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۲/۲۴۰ ـ ۲۴۱</ref>. معنای حرفی نیز با معنای وجود رابط مشابهت دارد؛ یعنی وابسته‌بودن وجود رابط به وجود مستقل، همانند وابستگی معنای حرفی به معنای اسمی است <ref>سبزواری، تعلیقات، ۲/۷۹؛ ربانی، ایضاح الحکمه، ۱/۲۸۵</ref>.

از مباحثی که در امور عامه فلسفه مطرح می‌شود، بحث تقسیم [[وجود به فی‌نفسه]] (وجود مستقل یا محمولی یا معنای اسمی) و [[وجود فی‌غیره|فی‌غیره]] (وجود رابط یا حرفی) است. [[فیلسوفان اسلامی]] وجود [[معلول]] را وجود رابطی می‌دانستند و برای معلول، وجودی فی‌نفسه قائل بودند <ref>← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۸ ـ ۸۲؛ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ۶۹ ـ ۷۴</ref>. این مسئله به صورت یک مسئله مستقل در فلسفه مطرح نبود، بلکه در مبحث مواد ثلاث به عنوان مقدمه و مدخل بررسی می‌شد <ref>ربانی، ایضاح الحکمه، ۱/۳۰۸ ـ ۳۰۹</ref>. اصطلاح «وجود رابطی» تا پیش از [[میرداماد]] به صورت [[اشتراک لفظی]] در دو معنا به‌کار می‌رفت: یکی «[[وجود فی‌نفسه لغیره]]» و دیگری «وجود فی‌غیره»، و صرفاً با دقت در موارد کاربرد، این دو معنا از هم بازشناخته می‌شدند؛ چنان‌که کم توجهی در کاربرد این اصطلاح باعث اشتباهات و [[مغالطه اشتراک لفظی]] می‌شود؛ از این‌رو میرداماد با تفکیک این دو معنا از یکدیگر و قراردادن اصطلاحی خاص برای هر کدام، کوشید زمینه اشتباه و [[مغالطه]] را از میان بردارد. وی لفظ «رابط» یا وجود رابط را برای وجود فی‌غیره و لفظ «رابطی» را برای وجود فی‌نفسه لغیره قرار داد <ref>میرداماد، مصنفات، ۲/۱۱۵ ـ ۱۱۶</ref>.

بعدها [[ملاصدرا]] به پیروی از استاد خود میرداماد، میان رابط و رابطی فرق گذاشت و اصطلاح «رابط» را به «وجود فی‌غیره» که مفاد کان ناقصه یا هلیّات مرکبه است و اصطلاح «رابطی» را به وجود محمولی که مفاد کان تامّه یا هلیّات بسیطه است، اختصاص داد. پس از آن، این دو اصطلاح در فلسفه معروف شدند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۸ ـ ۸۲؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۲/۲۳۸ ـ ۲۴۱</ref>، بنابراین مراد از وجود رابطی در اصطلاح صدرایی، «وجود فی‌نفسه لغیره» است که به اعتبار حیثیت فی‌نفسه خود، محکی مفهوم اسمی و مستقل قرار می‌گیرد و گاه از آن به وجود ناعتی نیز تعبیر می‌شود <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۸۰ ـ ۸۲</ref> و مراد از وجود رابط، همان «وجود فی‌غیره» است که به دلیل نداشتن حیثیت «فی‌نفسه»، صرفاً به صورت ربط به غیر وجود دارد. این وجود رابط که فاقد ذات و حیثیت است، بر دو گونه است: یکی وجود رابط در قضایا <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۹؛ حسن‌زاده آملی، الجعل و العمل، ۸۳ ـ ۸۴</ref> و دیگری وجودهای رابط که صرفاً به یک طرف قیام دارند، مانند وجود معلول نسبت به علت خود <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۳۳۰</ref>. ملاصدرا اثبات وجود رابط (به معنای [[اضافه اشراقی]]) را از ابتکارات خود و از افتخارات [[حکمت متعالیه]] می‌داند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۲/۲۹۲؛ عبودیت، ۱/۱۹۹</ref>، و به این نظریه اهمیت فراوانی می‌دهد <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۴۶ ـ ۴۹</ref> و بر این باور است که با اثبات آن، فلسفه، کامل و حکمت، تام می‌شود <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۲/۲۹۲</ref>.

وجود رابط در [[قضایای منطقی]] جایگاه ویژه‌ای دارد. ارتباط و اتحاد موضوع و محمول در [[قضایای حملیه]] بدون رابط صورت نمی‌گیرد و هلیّات بسیطه و مرکبه با این دو نوع وجود تمایز می‌یابند. از طرف دیگر در [[فلسفه]] نیز از این دو اصطلاح بحث می‌شود <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۵/۳۵۳ ـ ۳۵۵ و ۱۰/۲۹ ـ ۳۱</ref>؛ اما برخی تقسیم وجود به رابط و محمولی را مربوط به مفاهیم <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۰/۷۱ ـ ۷۳</ref> و برخی آن را بحثی فلسفی می‌دانند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۹ ـ ۸۲؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۲/۲۲۱ و ۲۴۰؛ جوادی آملی، رحیق مختوم، ۱/۳۲۱ ـ ۳۲۲</ref>. بر این اساس وجود رابط در برابر وجود محمولی قرار دارد و در قضایا به کار می‌رود و مربوط به حوزه [[منطق]] است و با آن وجود رابط که در برابر وجود مستقل قرار دارد و یک بحث فلسفی به شمار می‌رود، متفاوت است؛ از این‌رو وجود رابط که ناشی از تحلیل [[اصل علیت]] است، بحثی منطقی نیست و یک بحث فلسفی است.

==کاربرد و معانی وجود رابط==

* وجود رابط در قضایای حملیه موجبه: وجود رابط در قضایای حملیه از قبیل معانی حرفیه است و در برابر وجود محمولی در قضایای [[هلیه بسیطه]] قرار می‌گیرد <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۹ ـ ۸۲ و ۳۲۸؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۲/۲۳۸ ـ ۲۴۰</ref>. وجود رابط به معنای چیزی جز ثبوت شیء لشیء در قضایای [[هلیه مرکبه]] نیست که ارتباط میان دو مفهوم اسمی و مستقل (موضوع و محمول) را برقرار می‌سازد؛ ولی خود یک مفهوم حرفی غیر مستقل است <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۲/۲۳۸ ـ ۲۴۰؛ سبزواری، تعلیقات، ۱/۷۹؛ شکر، اثبات وجود رابط، ۴ ـ ۱۰</ref>؛ اما اینکه وجود رابط در خارج تحققی دارد، فیلسوفان بر سر آن اختلاف دارند. برخی وجود رابط را در عالم خارج پذیرفته‌اند؛ اما با همان شرایطی که در ذهن تحقق دارد؛ یعنی وجود آن در غیر است و وجود مستقلی از خود ندارد <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۸۰ ـ ۸۱؛ طباطبایی، نهایة الحکمه، ۲۸ ـ ۲۹؛ سلیمانی امیری، وجود رابط، ۱۲ و ۱۵ ـ ۱۷</ref> و گروهی چنین تحققی را نیز نمی‌پذیرند <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۰/۷۱ ـ ۷۴؛ شکر، اثبات وجود رابط، ۴ ـ ۱۰</ref> {{ببینید|منطق|علم}}.

 

امام‌خمینی با تقسیم قضایا به حملی و غیر حملی درباره وجود رابط در قضایا بر این باور است که قضایا در مقام عینیت و تحقق خارجی، فاقد وجود رابط‌اند؛ اما در احکام منطقی و تحلیل ذهنی هر قضیه‌ای دارای اجزایی است که رابط، یکی از آنهاست؛ زیرا بدون ربط تحقق قضیه امکان‌پذیر نیست <ref>امام‌خمینی، مناهج الوصول، ۱/۶۹ ـ ۷۵؛ انوار الهدایه، ۲/۱۰۲</ref> {{ببینید|منطق|علم}}.

* وجود رابط به معنای وجود لغیره: این معنا در برابر وجود لنفسه است <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۸۲؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۲/۲۴۰</ref>، که همان وجود رابطی است. بیشتر حکما به وجود رابطی و ناعتی در خارج قائل‌اند <ref>← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۹ ـ ۸۲</ref>. ملاصدرا معتقد است وجود رابطی در اصطلاح فلسفه به دو معنا به‌ کار می‌رود: یکی در برابر وجود محمولی که در قضایای حملیه رایج است و دیگری وجود ناعتی که وجود فی‌نفسه لغیره دارد. میان وجود رابط در قسم اول و وجود محمولی اختلاف نوعی است <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۹ و ۳۲۸ ـ ۳۳۰</ref>؛ زیرا تعلقی‌بودن، عین ذات وجود رابط است و از دیگری جداشدنی نیست <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۸۲</ref>؛ در حالی‌که وجود محمولی، دارای استقلال مفهومی است و به همین جهت در [[قضیه]] می‌تواند محمول واقع شود <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۱۴۳</ref>؛ پس وجود رابط چیزی جز همان ربط و وابستگی نیست. از این‌رو حقیقت وجود رابط، تنها به صورت مفهوم حرفی در ذهن منعکس می‌شود؛ بر این اساس در وجود رابط، مفهوم اسمیِ وجود، از آن حاکی و بر آن صادق نیست <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۸۲؛ طباطبایی، نهایة الحکمه، ۲۸ ـ ۳۰</ref>؛ بلکه مفهوم حرفی وجود (کون ناقص) از آن حاکی است <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۸۲</ref>؛ همچنین مفهوم ماهوی یا مفهوم مستقل دیگری نیز از آن در ذهن منعکس نمی‌شود <ref>طباطبایی، نهایة الحکمه، ۲۸ ـ ۳۰</ref> تا به حمل «هو هو» بر آن صادق باشد، بلکه با انواع مفاهیم حرفی به اقسام آن اشاره می‌شود و از همین‌رو موضوع یا محمول هیچ قضیه‌ای واقع نمی‌شود <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۳۲۷ ـ ۳۲۸؛ سبزواری، تعلیقات، ۱/۱۴۳</ref>.

وجود رابط در قسم اول، به لحاظ مفهوم وجود بررسی می‌شود و در قسم دوم، به لحاظ وجودات خارجی یعنی مصادیق و حقیقت وجود به‌ کار می‌رود؛ بر این اساس قلمرو استفاده از این دو اصطلاح به طور کامل جدای از یکدیگر است. [[امام‌خمینی]] نیز وجود رابط به معنای وجود لغیره را همان وجود رابطی و محمولی می‌داند که دارای استقلال مفهومی و نفسیّت است و به همین جهت در قضیه می‌تواند محمول واقع شود و دارای مصداق عینی است؛ مانند [[اعراض]]، برخلاف وجود رابط که هیچ نفسیتی ندارد و عین ربط و نفس ربط است <ref>امام‌خمینی، جواهر الاصول، ۱/۱۳۸</ref>.

* وجود رابط به معنای ربطی: بر مبنای [[اصالت وجود]]، تقسیم سومی برای وجود رابط پدید می‌آید که عبارت است از وجود معلول‌ها که عین ربط و اضافه به علت خویش‌اند. این کاربرد از وجود رابط بیشتر در فضای حکمت متعالیه و از ابتکارات ملاصدراست، یعنی وجود معلول‌ها و ممکن‌ها، [[وجود فقری]] برشمرده می‌شوند و عین اضافه (اشراقیه) و ربط به علت خویش‌اند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۹ ـ ۸۲ و ۳۲۹ ـ ۳۳۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۰/۷۳ ـ ۷۴؛ امینی‌نژاد، تفسیر عرفانی، ۴۶</ref>؛ بر همین مبنا این‌گونه وجودات را وجود ربطی می‌نامند، تا از دو اصطلاحِ وجود رابط در تقسیم‌بندی مفهومی وجود و وجود رابطی به معنای وجود ناعتی و وصفی که همان وجود اعراض باشد، تمییز داده شود <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۹ ـ ۸۲؛ سبزواری، تعلیقات، ۱/۷۹ ـ ۸۲</ref>. با پدیدآمدن نظریه [[ملاصدرا]] در این زمینه بسیاری از مباحث فلسفی دگرگون شدند، ازجمله [[علت و معلول]] <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۲/۲۹۹ و ۳۰۰ ـ ۳۰۱</ref> و مناط احتیاج [[ممکن الوجود|ممکن]] به علت <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۲۰۶؛ جوادی آملی، رحیق مختوم، ۳/۱۳۵</ref>.

از دیدگاه فلسفه هر ممکن بالذاتی وابسته و نیازمند به علت است <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۲۰۶ ـ ۲۱۵ و ۲/۲۰۲ ـ ۲۰۴</ref>؛ اما در چگونگی ارتباط معلول با علت اختلاف است <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۳۳۰</ref>. فلاسفه پیشین معتقدند هر معلولی نسبت به [[علت فاعلی]] خود، وجود رابطی است؛ بنابراین معلول در خارج، در عین ارتباط ذاتی و جداناشدنی به علت خود، واقعیتی فی‌نفسه و مغایر با علت خود دارد <ref>← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۳۳۰؛ جوادی آملی، رحیق مختوم، ۴/۳۹۴ ـ ۳۹۵</ref>؛ اما ملاصدرا معتقد است که وجود معلول در برابر علت خود، از سنخ وجود رابط است نه رابطی. یعنی وجود معلول، پرتوی از وجود علت و عین ربط و وابستگی به آن است و در حقیقت معلول، اضافه اشراقیه وجود علت است و چیزی جز تعلق به علتش نیست <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۳۳۰</ref>. ایشان با بیان و تقریر موجودات ممکن در چند مرحله به دیدگاه نهایی خود که همان [[وحدت شخصی وجود]] است، می‌پردازد. در مرحله اول همه عالم را در مقایسه و نسبت با [[خداوند]]، رابطی بر می‌شمرد و تنها «وجود فی‌نفسه لغیره» برای ممکنات قائل می‌شود <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۸۰</ref>. او در مرحله بعدی همه موجودات ممکن را در مقایسه با حق‌تعالی، وجودهای ربطی می‌داند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۳۲۹ ـ ۳۳۰</ref> و در مرحله نهایی وجود رابط را از سنخ [[وجود]] بیرون می‌برد و قائل می‌شود وجود اساساً قسمت‌پذیر نیست و این همان کلام عرفا درباره وحدت شخصیه وجود است <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۷۱؛ امینی‌نژاد، تفسیر عرفانی، ۴۸ ـ ۴۹</ref>. طبق این نظر وجودهای امکانی، از سنخ وجود نیستند، بلکه ظهورات و شئونات آن وجود واجبی به شمار می‌آیند؛ بر این اساس در نگاه ملاصدرا آنچه در خارج به عنوان کثرت لحاظ می‌شود، در واقع ظهورات و شئونات حق‌تعالی است. بر مبنای این تفسیر، وجود یک واحد شخصی است و مابقی، ظهورات و تجلیات آن وجود واحدند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۲/۳۰۵؛ امینی‌نژاد، تفسیر عرفانی، ۵۰</ref>.

امام‌خمینی نیز وجود ربطی را به معنای اضافه اشراقی (وجود ربطی) می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۱۹؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۷۹ ـ ۱۸۰</ref> و از وجود ربطی، به ظل منبسط، فیض مبسوط، [[فقر ذاتی]]، عین‌الربط، محض‌الربط، صرف ربط و محض فقر تعبیر می‌کند <ref>← امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۱، ۹۵ و ۲۵۱؛ چهل حدیث، ۷۰</ref>؛ اما ایشان در نظر نهایی خود، دایره بحث را از محدوده موجودات امکانی گسترش می‌دهد و تنها واجب‌تعالی را وجود مستقل و غیر واجب‌تعالی را وجود رابط بلکه عین ربط می‌داند <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۷ ـ ۲۸۸</ref> و چون وجود تعلقی و ربطی در وجود، مستقل نیست و مانند معنای حرفی است که با قطع نظر از متعلق خود چیزی نیست، از این جهت هیچ حکمی ندارد؛ زیرا خودش در موضوعیت مستقل نیست تا موضوع احکامی قرار داده شود <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۷۳</ref>. {{ببینید|علیت}}

==آثار عرفانی وجود رابط==

* تثبیت نظام تجلی و نفی نظام علّی و معلولی: امام‌خمینی رابطه میان علت و معلول را [[اضافه اشراقی]] می‌داند <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۳</ref> و به پیروی از برخی فلاسفه، نیازمندی معلول به علت را [[امکان فقری]] یا ربط وجودی می‌داند که عبارت است از تعلق و وابستگی معلول به علت خود، به ‌گونه‌ای که در برابر علت، هیچ‌گونه استقلالی ندارد و صرف ربط است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۳۶ ـ ۴۰؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۱۹ ـ ۳۲۰</ref>؛ بر این اساس، علت امر حقیقی است و معلول جهتی از جهات آن امر حقیقی و شئون و ظهورات آن است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۲۹۶ و ۲/۲۹۸؛ تفسیر حمد، ۱۷۵ ـ ۱۸۴</ref> {{ببینید|علیت}}.

 

 

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جواهر الاصول، تقریر محمدحسن مرتضوی لنگرودی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مناهج الوصول الی علم الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.

* ربانی گلپایگانی، علی، ایضاح الحکمه، قم‌، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

* سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ ـ ۱۳۷۹ش.

* فارابی، ابونصر، المنطقیات للفارابی، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، قم، کتابخانه آیت‌الله‏ مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

==پیوند به بیرون==

باقر صاحبی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10010/244/ وجود رابط]»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۹.