روش تفسیر قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

«روش» به معنای راه، راه روشن، هنجار و شیوه<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۸/۱۰۹۰۴.</ref> و «تفسیر» از ریشه «فسر» به معنای بیان و روشن‌کردن است.<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۴/۵۰۴.</ref> در اصطلاح علم تفسیر، روش تفسیر قرآن را می‌توان شیوه و خط و مشیی دانست که مفسر برای چگونگی شناخت معنا و کشف مقصود قرآن به کار می‌گیرد و آن با استفاده از ابزارها و منابع مربوط، برای رسیدن به مراد متکلم از ظواهر لفظ است.<ref>اسعدی، آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، ۱/۱۰۰.</ref> روش تفسیری با گرایش و سبک تفسیری، فرق می‌کند. مراد از گرایش تفسیری، جهت‌گیری‌ها و رویکردهای ویژه علمی یا اعتقادی است که ذهن و روان مفسران را در تعامل با شرایط زمان یا علوم تخصصی آنها، به خود معطوف ساخته است؛ همچون گرایش‌های فلسفی، کلامی، فقهی، اخلاقی و عرفانی<ref>رضایی، درسنامه، ۲۲–۲۳.</ref> و مراد از سبک تفسیری، سبک‌های تنظیم و بیان مطالب تفسیری، نظیر تفسیر ترتیبی، تفسیر موضوعی، تفسیر منظوم، تفسیر مزجی و مانند آن است؛<ref>شاکر، مبانی و روش‌های تفسیری، ۵۱.</ref> اما روش تفسیری، چگونگی کشف و استخراج معانی و مقاصد آیات قرآنی<ref>رضایی، درسنامه، ۲۱–۲۲</ref> و راهکارهایی است که به فهم آیات و استخراج پیام کلام، کمک می‌کند.<ref>ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۲۵۱–۲۵۲.</ref>

:{{ببینید|تفسیر}}

روش تفسیری با ابزارها، اصول و مبادی‌اش، تعیین‌کننده نمای کلی، ابعاد و نشانه‌های یک کار تفسیری بوده، میزان درستی یا انحراف صواب یا خطابودن یک کار تفسیری نیز در پرتوی همین ابزارها و اصول و قواعد تعیین می‌شود<ref>زین‌العابدین، روش تفسیری امام‌خمینی، ۲۹۰.</ref> و اختلاف در آن، موجب اختلاف در کل تفسیر می‌گردد؛<ref>دیاری، اندیشه و آرای تفسیری امام‌خمینی، ۵۵.</ref> مانند روش تفسیر قرآن به قرآن، روش روایی، روش عقلی، روش شهودی، روش اجتهادی و مانند آن.<ref>دیاری، اندیشه و آرای تفسیری امام‌خمینی، ۸۸؛ رضایی، روش‌شناسی، ۶.</ref> چنان‌که روش‌ها بر چگونگی کشف معنا و مقصود آیه استوار است؛<ref>رضایی، درسنامه، ۲۳.</ref> اما در گرایش، بیشتر باورها، پیش‌فرض‌ها و جهت‌گیری شخص [[تفسیر|مفسر]] است که به تفسیر جهت می‌دهد و متنی متناسب با آنها پدید می‌آید.<ref>رضایی، درسنامه، ۲۳؛ علوی‌مهر، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری، ۲۱۵.</ref> در بیان روش‌های تفسیری، گاهی میان روش مفسر و گرایش‌های مذهبی و سلیقه‌های او اشتباه می‌شود؛ در حالی‌که روش تفسیری امری فراگیر است که مفسر آن را در همه آیات قرآن به کار می‌گیرد و اختلاف در آن، باعث اختلاف در کل تفسیر می‌شود و آن چیزی جزو منابع، مستندات، شیوه‌ها و راهبرد استنباط استخراج معانی از آیات قرآن نیست.<ref>شاکر، مبانی و روش‌های تفسیری، ۴۵–۴۶.</ref>

مباحث تفسیری امام‌خمینی در بُعد عرفان نظری بیشتر در کتاب‌های [[مصباح الهدایه]]<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۱ و ۷۱.</ref> و [[تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس]]<ref>امام‌خمینی، شرح فصوص الحکم، ۹۴.</ref> و [[شرح دعاء السحر]]<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۵۲ و ۹۸.</ref> آمده، در بُعد عرفان عملی و نکات تربیتی، بیشتر در کتاب‌های [[سرّ الصلاة]]<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳۵–۳۶ و۶۰.</ref> و [[آداب الصلاة]]<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۸ و ۲۰۲.</ref> بیان شده است. در کتاب‌هایی مانند [[شرح چهل حدیث]]<ref>امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ۹۹، ۵۹۸ و ۶۵۷.</ref> نیز به هر دو مطلب اشاره کرده است.<ref>ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۳۲۲–۳۲۵.</ref> در برخی آثار ایشان، مانند مصباح الهدایه، سرّ الصلاة، و شرح دعاء السحر، مباحث دشوار عرفانی در قالب الفاظ و عبارات سنگین بیان شده‌اند؛ از این‌رو به دقت بسیار نیاز دارد.<ref>ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۳۲۲–۳۲۳.</ref>

به‌کارگیری روش درست در تفسیر [[قرآن کریم]]، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. روش تفسیر، از ارکان اساسی هر نوع پژوهش تفسیری است؛ زیرا انتخاب روش درست تفسیری، مفسِّر را از خطا در تفسیر بازمی‌دارد<ref>ذهبی، التفسیر و المفسرون، ۱/۱۱.</ref> و اگر او بر اساس مبانی و قواعد صحیح تفسیر، روش مناسب تفسیر را بشناسد و ابزارها و منابع آن را به گونه درست و در جای مناسب خود به کار گیرد، می‌تواند به نتیجه مطلوب که همان فهم دقیق معانی و مقصود آیات قرآن است، دست یابد.<ref>اسعدی، آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، ۱/۹۷.</ref> از این‌رو، پیمودن روش صحیح تفسیر، اهمیت داشته، شناخت روش‌های تفسیری برای هر مفسری لازم است.<ref>شاکر، مبانی و روش‌های تفسیری، ۴۳–۴۴.</ref>

روش تفسیر قرآن در کل، به تفسیر اثری یا مأثور و تفسیر عقلی یا اجتهادی تقسیم می‌شود؛ زیرا مستند در تفسیر یا نقل است یا [[عقل]]، و هر کدام از این دو خود اقسامی دارند. تفسیر مأثور، شامل تفسیر قرآن به قرآن، قرآن به روایت و قرآن به قول صحابی و تابعی است.<ref>مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، ۱۶۵–۱۶۷.</ref> در روش عقلی، مفسر بر اساس گرایش و دیدگاه‌های خود، به تفسیر می‌پردازد. ادیبان، فقیهان، [[کلام|متکلمان]]، [[فلاسفه]] و [[عرفا]] هر کدام با گرایش خود به تفسیر قرآن می‌پردازند. در برخی از این تفاسیر (تفاسیر اجتهادی) به یک جنبه و گرایش نگریسته شده، اما برخی دیگر همراه با جنبه‌ها و گرایش‌های گوناگون است.<ref>مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، ۲۱۲–۲۱۴.</ref> برخی نیز روش‌های تفسیر قرآن را به تفسیر مأثور، قرآن به قرآن، شهودی (فیضی ـ اشراقی)، ظاهری، باطنی، عقلی و اجتهادی تقسیم کرده‌اند.<ref>شاکر، مبانی و روش‌های تفسیری، ۴۷.</ref> البته این تقسیم‌بندی‌ها به معنای انحصار تفسیر قرآن در یکی از این روش‌ها نیست؛ زیرا روش انحصاری همواره با رکود و جمود همراه است.<ref>علوی‌مهر، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری، ۶۳.</ref> [[امام‌خمینی]] در روش تفسیری خود از قرآن، [[روایت]]، عنصر شهود عرفانی و تدبر عقلی و اجتهادی بهره برده است:

# استفاده از تجربه‌های شهودی: امام‌خمینی در تفسیرهای خود، افزون بر برداشت‌های عرفانی از قرآن، از ذوق [[اهل معرفت]] نیز در تفسیر آیات بهره می‌برد<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۶۳ و ۲۴۰–۲۴۴.</ref> و باور دارد [[عارف]] با تهذیب باطن و [[سیر و سلوک]]، اشاراتی از قرآن می‌یابد و هرچه تنزه و پاکی او بیشتر باشد، تجلی و بهره او از قرآن بیشتر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۹؛ ← ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۲۷۲–۲۷۴ و ۲۷۷.</ref> از این‌رو ارباب معرفت و [[اهل یقین]] با شنیدن بعضی از آیات، به اهتزاز ملکوتی و انبساطی الهی می‌رسند که قابل بیان و تحمل نیست.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۷.</ref> به باور ایشان، قرآن سرشار از مضامین بلند عرفانی و معنوی است که تنها با مبانی عرفانی قابل تفسیر است<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۵۷.</ref> و سخنان عارفان، شرح گفته‌های [[قرآن]] و [[حدیث]] است؛<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳۸.</ref> البته عارفان در سخنان خود، زبان و اصطلاح‌های ویژه‌ای دارند و انکار سخن آنان، گاه به سبب بی‌توجهی به این زبان است.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۷۵–۱۷۷.</ref>

در این روش، گاهی از تطبیق استفاده می‌شود که پیام‌ها و اشارات عرفانی، با حالات و شرایط روحی یا رویدادهای معنوی و سیر و سلوکی تطبیق داده می‌شود.<ref>← ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۲۹۲–۲۹۷.</ref> به اعتقاد امام‌خمینی نکات موجود در داستان‌های [[انبیای الهی(ع)]]، نه تنها بر اعمال سالک، بلکه بر اندیشه، معارف و احوال [[قلوب]] او نیز باید بازتاب یابد تا به حقیقت قرآن متحقق گردد، و در این صورت است که قرآن میزان تشخیص [[سعادت و شقاوت]] سالک و استقامت و اعوجاج او خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۶–۲۰۹.</ref> ایشان شیوه تطبیق را در سویه نظری نیز جاری می‌داند؛ چنان‌که در تفسیر «بِسْمِ اللَّهِ» و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» در سوره توحید، حالات سالک را بر آیه منطبق می‌داند که لازم است سالک در هر یک از این مقامات، با رهاکردن تعینات اسمائی و صفاتی و استهلاک در هر یک از این مقامات، به قرائت آیه بپردازد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۳.</ref> در سویه عملی نیز با بهره‌گیری از روش تطبیق، آنچه مربوط به قصه [[حضرت ابراهیم(ع)]] در مورد بی‌زاری او از ستاره‌پرستی، ماه‌پرستی و خورشیدپرستی است، به اصلاح نفس سالک و ترک خودپرستی وی تفسیر می‌کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۸.</ref>

گرایش امام‌خمینی در تفسیر آیات نیز بیشتر عرفانی است؛ زیرا باور دارد با چنین نگرشی می‌توان به هدف و مقصود قرآن و منظور اصلی فروفرستادن کتاب‌های آسمانی و برانگیختن پیامبران دست یافت.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۳.</ref> با توجه به دیدگاه‌های نظری و عملی امام‌خمینی در ابعاد گوناگون عرفانی، کلامی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی، بیشترین رویکردهای تفسیری ایشان، در چهار چیز خلاصه می‌شود: الف) رویکرد یا بُعد عرفانی: مهم‌ترین گرایش و رویکرد تفسیری امام‌خمینی رویکرد عرفانی است که بیشتر در مواردی که سوره کاملی از قرآن را تفسیر می‌کند، مشهود است؛ ازجمله سوره حمد، توحید و قدر که سرشار از نکته‌های عرفانی است؛ ب) رویکرد کلامی: امام‌خمینی در بعضی از آثار خود در پاسخ به بعضی اشکالات اعتقادی، رویکرد تفسیر کلامی را دنبال کرده، به بعضی آیات<ref>نساء، ۵۹؛ نمل، ۱۶؛ مریم، ۵–۶.</ref> تمسک می‌کند؛<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۰۹ و ۱۱۵؛ ← ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۲۸۵–۲۸۶.</ref> ج) رویکرد اجتماعی: این رویکرد در تفسیر امام‌خمینی به مقاصد و مطالب عالیه قرآن کریم بر می‌گردد و طرح مباحثی چون [[حکومت]]، [[سیاست]]، [[عدل الهی|اقامه عدل]]، [[جنگ]] و [[صلح]]، ازجمله موضوعاتی است که ایشان در این رویکرد به آنها توجه داشته است؛<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۰–۲۲؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۱۸، ۴۴۹ و ۱۷/۵۲۷–۵۲۸؛ ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۲۸۱–۲۸۴.</ref> د) رویکرد اخلاقی و تربیتی: این رویکرد امام‌خمینی برگرفته از اندیشه ایشان دربارهٔ مقاصد و مطالب قرآن کریم است که آن را کتاب [[تهذیب نفس]] و [[خودسازی]] می‌داند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۸۵ و ۱۵/۵۰۴.</ref>

امام‌خمینی بر این باور است با وجود آنکه در تفسیر قرآن به روش شهودی، عنصر ذوق عرفانی به پشتوانه [[کشف و شهود]]، دربرداشت معانی قرآنی دخیل است، این نوع تفسیر، به سه سبب تفسیر به رأی نیست و با آن متفاوت است: ۱. بیشتر روایات تفسیر به رأی دربارهٔ قیاس فقهای عامه است؛ بر خلاف مسایل اعتقادی و اخلاقی که زمینه برداشت‌های عرفانی و عقلی در آنها وجود دارد. از این جهت، ممکن است تفسیر به رأی مربوط به [[آیات الاحکام]] باشد؛ زیرا [[احکام فقهی]]، مبتنی بر متون وحی است و زمینه [[تعقل]] در آنها فراهم نیست و به صرف [[تعبد]] باید آنها را از منبع [[وحی]] پذیرفت؛<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۰.</ref> ۲. تفسیر به رأی، در جایی است که [[مفسر]]، پیشداوری دارد و عقیده و سلیقه شخصی یا گروهی خویش را بر قرآن تحمیل می‌کند، بدون آنکه قرینه و شاهدی بر چنین برداشتی موجود باشد؛ به عبارت دیگر قرآن را بنابر هواهای نفس خود تفسیر و [[تأویل]] می‌کند و می‌خواهد از آن برای مقاصد خود بهره‌برداری کند؛<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۱۱؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۳–۹۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۴۳.</ref> بر خلاف برداشت‌های عرفانی و اخلاقی که پس از [[تدبر در قرآن|تدبر در آیات]]، طبق قواعد و موازین مربوط ـ که خود آنها نیز مستندات قرآنی و روایی دارند ـ از بطون آیات به دست می‌آیند؛<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۹–۲۰۰ و ۳۴۷.</ref> ۳. تأمل و تدبر در آیات قرآن برای رسیدن به نکات عرفانی و اخلاقی، نمی‌تواند از مصادیق تفسیر به رأی شمرده شود؛ زیرا این برداشت‌های عرفانی، از لوازم کلام است که مطابق با برهان متین عقلی و اعتبار عقلی روشن است و در صورتی که راه چنین برداشت‌هایی به سبب وجود احتمال تفسیر به رأی بسته شود، سبب فزونی حجاب [[فهم قرآن]] و مهجوریت آن خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۹۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۹–۲۰۰.</ref>

روش تفسیری [[امام‌خمینی]] دارای ویژگی‌های چندی است: ۱. امام‌خمینی در تفسیر یک سوره به صورت کامل، از مباحث لغوی و اسباب نزول بحث کرده است؛ اما از بعضی مباحث ادبی به سبب آنکه در تفاسیر دیگر آمده، صرف نظر کرده و تنها به مواردی که ذکری از آنها به میان نیامده یا ناقص آمده، بسنده کرده است؛<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۷.</ref> ۲. امام‌خمینی با گستردن مفهوم کلمه و قراردادن مراتب طولی و عرضی برای آن، میان معنای ظاهری و باطنی آیه، رابطه برقرار کرده است؛ برای مثال «ظلم» در قرآن به معنای مخالفت با اوامر الهی<ref>بقره، ۳۵.</ref> و [[کفر]]<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۴.</ref> آمده است؛ اما ایشان در تفسیر آیه «إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً»،<ref>احزاب، ۷۲.</ref> ظلوم‌بودن انسان را گذرکردن انسان از همه تعینات تفسیر کرده است؛<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۶؛ ← ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۳۲۳.</ref> ۳. امام‌خمینی در تفسیرهای خود تلاش کرده است مفاهیم اخلاقی و عرفانی را به مرتبه عمل بکشاند و پیام‌ها، موعظه‌ها و تهدیدهای قرآن را در نفوس انسان‌ها جای دهد و در ضمن درمان‌یابی، در صدد درمان باشد. به باور ایشان، مفسرانی که تنها به بحث‌های علمی و ادبی قرآن پرداخته‌اند، از مقصود اصلی قرآن دور شده‌اند؛<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳؛ ← دیاری، اندیشه و آرای تفسیری امام‌خمینی، ۱۳۶.</ref> ۴. یکی از روش‌های امام‌خمینی در تفسیر، استفاده از تطبیق است که در آن، پیام‌های عرفانی قرآن را با حالات و شرایط روحی نفس سالک، تطبیق می‌کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۶–۲۰۹؛ ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۳۹۱–۳۹۵.</ref> ایشان بر این روش در تفسیر، [[تأویل]] و [[قرائت قرآن]] تأکید کرده است.<ref>دیاری، اندیشه و آرای تفسیری امام‌خمینی، ۱۳۶.</ref>