معجزه: تفاوت میان نسخه‌ها

==پیشینه==

معجزه، پیشینه‌ای به قدمت [[ادیان الهی]] دارد و [[انبیای الهی(ع)]]، غالباً برای اثبات ادعای خود به معجزه تمسک می‌جستند <ref>طه، ۱۷ ـ ۲۲؛ مائده، ۱۱۰؛ هود، ۱۳.</ref> بشر نیز از گذشته دور در هنگام بیماری، جنگ و نجات از [[مرگ]]، به دنبال معجزه (به معنای اعم آن) بوده‌است تا از این امور رهایی یابد.<ref>لطفی، معجزه چیست، ۱ ـ ۵.</ref> ادیان و مذاهب الهی از معجزه سخن گفته‌اند و آن را نشانه رسالت آسمانی به منزله دلیل استواری که خداوند به [[پیامبران]] خود می‌دهد، می‌دانستند <ref>لطفی، معجزه چیست، ۱۰.</ref> چنان‌که در [[مسیحیت]] معجزه به حوادثی گفته می‌شود که با مداخله عامل ربوبی، در روند طبیعی امور به صورت خارق عادت بر خلاف نظم طبیعی محقق می‌شود.<ref>آکویناس، تدبیر و حکومت الهی، فلسفه نظری، ۱/۷۹ ـ ۸۰.</ref> در ادیان الهی نیز هر یک از [[انبیا(ع)]] به فراخور زمان خود معجزاتی آورده‌اند. در [[دین زرتشت]]، [[یهود]] و [[مسیحیت]] معجزاتی از انبیا(ع) گزارش شده‌است.<ref>اوستا، ۲۷؛ یسنا، ۲۱؛ ماستر میدیا، التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس، ۱۴۳، ۱۶۰ و ۴۰۵؛ کتاب مقدس، یوحنا، ب۲ و ب۸.</ref>

[[قرآن کریم]] به معجزه انبیا(ع) اشاره کرده‌است؛ مانند زنده‌کردن مردگان، شفادادن بیماران توسط [[حضرت عیسی(ع)]]،<ref>آل عمران، ۴۹.</ref> تبدیل‌شدن عصای [[موسی(ع)]] به مار<ref>طه، ۶۹.</ref> و شکافته‌شدن رود نیل.<ref>شعراء، ۶۳.</ref> در [[روایات]] نیز به بعضی از معجزات انبیا(ع) اشاره شده‌است؛<ref>صدوق، علل الشرائع، ۱/۱۲۱ ـ ۱۲۲.</ref> مانند معجزه [[پیامبر اسلام(ص)]] در صدازدن درخت و اجابت آن که برای اثبات نبوت ایشان درخواست شده بود.<ref>نهج البلاغه، خ۲۳۴، ۳۶۸ ـ ۳۶۹.</ref> نخستین آثار در موضوع اعجاز در اواخر قرن سوم شکل گرفت که سرانجام به تدوین کتاب‌های مستقلی چون اعجاز القرآن باقلانی انجامید.<ref>ادامه مقاله.</ref> این بحث در آثار مفسران اسلامی<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۵/۱۴۷؛ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۴/۱۳۲ و ۷/۸۳.</ref> و متکلمان<ref>غزالی، الاقتصاد، ۱۲۰ ـ ۱۲۵؛ خواجه‌نصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴.</ref> گسترش یافت<ref>مؤدب، اعجاز قرآن، ۹.</ref> و اندیشمندانی چون محسن نیشابوری، محمدبن‌زید واسطی و [[شیخ مفید]] درباره اعجاز قرآن کتاب‌هایی نگاشتند<ref>آقابزرگ، الذریعه، ۲/۲۳۲.</ref> و در آنها مباحثی چون انواع اعجاز قرآن را بحث کردند.<ref>باقلانی، اعجاز القرآن، ۲۸؛ حلی، کشف المراد، ۳۵۴ ـ ۳۵۷؛ ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۱/۲۴ ـ ۲۵ و ۵۴۶ ـ ۵۵۲؛ سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۲۸۹ ـ ۳۰۹.</ref>

[[امام‌خمینی]] افزون بر مفهوم‌شناسی معجزه و اثبات‌پذیری آن، دلالت معجزه بر خداوند و صدق پیامبر(ص) را نیز تحلیل و بررسی کرده‌است.<ref>امام خمینی، مصباح الهدایه، ۵۳؛ امام خمینی، کشف اسرار، ۴۵ ـ ۴۷؛ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶ و ۱۹۴؛ امام خمینی، تقریرات، ۳/۱۹۰؛ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۱۰.</ref> ایشان در بیان وجه اعجاز قرآن، راه جدیدی پیش می‌گیرد.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶؛ ادامه مقاله.</ref>

==حقیقت و اقسام معجزه==

به اعتقاد برخی [[حکما]]، معجزه و کرامت ناشی از قوت نفس و کم‌شدن مشغولیت‌های حس ظاهر است که [[نفس]] می‌تواند با [[علم]] و عمل و ریاضت‌های نفسانی قدرت یابد و با اراده خود موجوداتی را خلق یا هلاک سازد و یا بر امور غیبی اطلاع پیدا کند <ref>شیخ اشراق، مصنفات شیخ اشراق، ۲/۲۳۶ ـ ۲۳۸؛ خواجه‌نصیر، شرح الاشارات، ۳/۴۱۶ ـ ۴۱۸.</ref>

امام‌خمینی با گواه‌گرفتن سخن برخی حکما چون [[ابن‌سینا]]،<ref>ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۵۰ ـ ۱۵۴.</ref> [[شیخ اشراق]]<ref>شیخ اشراق، مصنفات شیخ اشراق، ۲/۲۳۶ ـ ۲۳۸.</ref> و [[ملاصدرا]]،<ref>حاشیه بر شرح حکمة الاشراق، ۵۲۳ ـ ۵۲۴.</ref> معجزه را مبتنی بر سه امر می‌داند: اول، خاصیتی که در نفس پدید می‌آید که اجسام نزد آن خاضع می‌گردند و نفس می‌تواند صورت و حقیقت آنها را تغییر دهد. دوم، قوه نظری نفس که به واسطه آن، نفس صفا و نزاهتی پیدا می‌کند که می‌تواند [[فیض]] و علوم عقلی را از مبادی عالیه دریافت کند. سوم، قوه متخیله شخص قدرت می‌یابد و می‌تواند به [[عالم غیب]] و [[عالم مثال]] در بیداری، متصل شود و از آن اطلاع یابد.<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۵۱ ـ ۵۳.</ref> به اعتقاد ایشان، اگرچه حقیقت معجزه بر این سه امر است، اما حقیقت و ماهیت اصلی معجزه، از [[قدرت مطلق الهی]] بهره می‌برد و قدرت خداوند را آشکار می‌سازد و با اذن الهی تحقق می‌یابد تا بدین وسیله، ارتباط با [[وحی]] و رسالت پیامبر(ص) از ناحیه خداوند اثبات شود.<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۴۵ ـ ۴۹.</ref>

برخی متکلمان همچون [[اشاعره]] از آنجاکه [[اصل علیت]] و تأثیر میان اشیا را منکر بودند، در تبیین حقیقت معجزه و توجیه وقوع امر خارق عادت درماندند.<ref>غزالی، تهافت الفلاسفه، ۲۲۲ ـ ۲۳۸؛ خادمی، علیت از دیدگاه متکلمان مسلمان، ۱۱۴.</ref> امام‌خمینی همانند برخی حکما،<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات، ۳/۳۷۲.</ref> معجزه را به قولی و فعلی تقسیم می‌کند؛ اعجاز قولی، مانند [[قرآن]] است که حقایقی فوق توانایی بشری دارد و اعجاز فعلی، مانند شق‌القمر است که عملی خارج از توانایی بشر است.<ref>امام خمینی، تقریرات، ۳/۱۹۰ ـ ۱۹۱.</ref>

[[فلاسفه اسلامی]] معجزه فعلی را واقعیتی می‌دانند که هیچ‌گاه خارج از نظام [[علت و معلول]] نبوده‌است.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۷۲ ـ ۸۱؛ سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۲۶۶.</ref> معجزه اگرچه امری بیرون از جریان عادی و طبیعی شمرده می‌شود، اما جزو نظام عالم است و تحت شمول و حاکمیت قانون‌مند عالم می‌باشد.<ref>رحیمیان، آفرینش از منظر عرفان، ۳۵۲.</ref> [[عرفا]]<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۷۱ ـ ۳۷۵؛ قونوی، النفحات الالهیه، ۱۸۴ ـ ۱۸۵؛ فرغانی، مشارق الدراری، شرح تائیة ابن‌فارض، ۶۴۱.</ref> نیز دراین‌باره با تکیه بر نظریه تجلی و با توجه به مقدماتی چون اقتضای [[اسم الهی]] برای ظهور، تنازع اسما و حکومت اسم اعظم وقوع معجزات را تبیین کرده‌اند.<ref>رحیمیان، آفرینش از منظر عرفان، ۳۵۲.</ref>

امام‌خمینی نیز معجزات را خلاف [[قانون علیت]] نمی‌داند و معتقد است معجزات و کرامات و اطلاع بر غیب که در نظر مادیون امری غیر ممکن است، در پیشرفت‌های علمی جهان امروز، از امور ممکن و بدیهی به شمار می‌رود؛ چنان‌که در علم امروز با هیپنوتیزم (خواب مغناطیسی) بعضی از آثار غیر طبیعی آنها، مانند غیب‌گویی، اثبات شده‌است و چه بسا ممکن است اموری که در جهان امروز خارق عادت به حساب می‌آید، در آینده به حقیقت‌شان پی برده شود.<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۵۳ ـ ۵۵.</ref>

اندیشمندان میان [[کرامت]] و معجزه تفاوت گذاشته‌اند؛ «کرامت» در اصطلاح به کارهای خارق‌العاده‌ای گفته می‌شود که از غیر پیامبران(ع) سر می‌زند و برای اثبات نبوت نیست؛<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۴۸؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۳/۱۵۶۹.</ref> اما معجزه همراه با ادعای نبوت است. «ارهاص» به معنای کارهای خارق عادتی است که پیامبران پیش از بعثت انجام می‌دادند تا مردم با مشاهده آنها، آماده شنیدن دعوت ایشان شوند.<ref>خواجه‌نصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۰۳؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۱۴/۲۲۲ ـ ۲۲۴.</ref> اندیشمندان حقیقت معجزه را با سحر و شعبده متفاوت می‌دانند؛ زیرا معجزه از یک واقعیت و غرض الهی سرچشمه می‌گیرد؛ اما سحر و شعبده، اغراض دنیوی دارد و نوعی تصرف در حواس انسان است؛ به گونه‌ای که حواس انسان چیزی را می‌بیند یا می‌شنود که حقیقت ندارد.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۲۴۴ ـ ۲۴۷.</ref>

امام‌خمینی در بیان تفاوت معجزه با سحر و شعبده می‌گوید معجزه بدون آلات طبیعی صورت می‌گیرد، اما غیر معجزه، به آلات طبیعی نیاز دارد.<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۵۴.</ref> از سوی دیگر، معجزات و کرامات با هدف بسط ربوبیت حق، صورت می‌گرفته، نه با قصد اظهار قدرت شخصی. از این‌رو قصد انبیا(ع) در انجام معجزات، ظاهرساختن ربوبیت حق در مظهر کامل و توجه‌دادن مردم به خداوند بوده‌است.<ref>امام خمینی، مصباح الهدایه، ۵۳؛ امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۷ و ۱۷۸ ـ ۱۷۹.</ref> افزون بر آنکه معجزات تأثیر خارجی داشته، انبیا(ع) به اذن خداوند، قدرت دارند موجوداتی را تحقق ببخشند یا هلاک کنند،<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۴۸ ـ ۴۹.</ref> ایشان معجزه را دلیل صدق مدعی مقام نبوت می‌داند که بشر را به طرف [[هدایت]] دعوت می‌کند که بدون اذن الهی محقق نمی‌شود؛ بر خلاف جادو، سحر و شعبده که مردم را گمراه می‌کنند، و یاددادن و یادگرفتن، همچنین کار و کسب با آنها [[حرام]] است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۳ ـ ۴۷۴.</ref>

==شرایط معجزه==

#معجزه امری خارق عادت است که دیگران قادر به انجام آن نیستند.<ref>خواجه‌نصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۵/۱۱؛ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۵۴.</ref>

#وقوع معجزه به دست پیامبر(ع) و به دنبال ادعای نبوّت رخ می‌دهد.<ref>حلی، کشف المراد، ۳۵۰؛ جرجانی، شرح المواقف، ۸/۲۲۳ ـ ۲۲۵.</ref> این امر مانند زنده‌شدن مرده از جانب خداوند یا به امر اوست.<ref>حلی، کشف المراد، ۳۵۰؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۸۲ ـ ۱۸۳.</ref>

#معجزه همراه با تحدّی و مبارزه‌طلبی است؛ تحدی‌ای که از معارضه سالم بماند و کسی نتواند مثل آن بیاورد.<ref>خواجه‌نصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۰۳؛ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۴۷.</ref>

#معجزه قابل [[تعلیم و تعلّم]] نیست.<ref>طبری امامی، نوادر المعجزات فی مناقب الائمة الهداة(ع)، ۱۷؛ سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ۲۶۳.</ref>

#معجزه لزوماً با ادعای نبوت منطبق و همراه است و آن را تکذیب نمی‌کند.<ref>آمدی، ابکار الافکار فی اصول الدین، ۴/۱۸ ـ ۲۰.</ref>

#معجزه پیش از ادعای نبوت واقع نمی‌شود.<ref>آمدی، ابکار الافکار فی اصول الدین، ۴/۲۲.</ref>

==دلالت معجزه==

بیشتر اندیشمندان، معجزه را دلیل نبوت انبیا(ع) می‌دانند؛<ref>خواجه‌نصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۱۰.</ref> زیرا ادعای رسالت از ناحیه خداوند امری است که حس و تجربه نمی‌توانند آن را اثبات کنند؛ از این‌رو لازم است امری خارق عادت این امر را تصدیق کند.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۸۳ ـ ۸۶.</ref> امام‌خمینی دلالت معجزه را گسترده‌تر از این می‌داند و معتقد است در مواردی اظهار معجزات پیامبران، برای بسط ربوبیت [[حق‌تعالی]] و اظهار آن در مظهر [[انسان کامل]] است.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۷۴ ـ ۱۷۹؛ امام خمینی، مصباح الهدایه، ۵۳.</ref> به اعتقاد ایشان، از آنجا که در معجزه نوعی اظهار ربوبیت وجود دارد، [[انبیای الهی(ع)]] جز در مواردی که [[مصلحت]] اقتضا کند، از اظهار معجزات امتناع می‌کردند. امام‌خمینی دلالت معجزه را دارای مراتبی می‌داند و معتقد است معجزات فعلی، تنها برای عوام مردم و انسان‌های ظاهربین است؛ اما برای عقلا و حکما، اتقان و استواری معجزات قولی، مانند احکام و قوانین قرآن، بهترین دلیل است.<ref>امام خمینی، تقریرات، ۳/۱۹۰ ـ ۱۹۱.</ref> ایشان مانند دیگر اندیشمندان،<ref>غزالی، الاقتصاد، ۱۶؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۱۰ ـ ۴۱۱؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۵/۲۵ ـ ۲۷.</ref> اثبات معجزه فعلی را از طریق مشاهدات حسی و روایات [[متواتر]] می‌داند؛ اما معجزه قولی به اعتقاد ایشان با دلیل عقلی قابل اثبات است.<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۵۵ و ۱۰۴.</ref>

==اعجاز قرآن==

[[قرآن کریم]] خود را معجزه‌ای معرفی کرده‌است که همه جن و انس از آوردن مثل آن عاجز هستند<ref>اسراء، ۸۸.</ref> و معجزه بودن خود را برای تمام بشر در تمام دوره‌ها اعلان کرده‌است.<ref>هود(ع)، ۱۳؛ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۴۷.</ref> مسئله اعجاز در قرآن، از آغاز با عنوان یک واقعیت مسلم در میان علمای مسلمان، مطرح شده‌است.<ref>بنت‌الشاطی، اعجاز بیانی قرآن، ۷۵.</ref> اندیشمندان از دیرزمان درباره اعجاز قرآن بحث کرده‌اند. ابوعبیدة قاسم‌بن‌سلام در قرن سوم و محمدبن‌زید واسطی در قرن چهارم را می‌توان از نخستین کسانی دانست که در این زمینه کتابی تألیف کرده‌اند.<ref>ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ۶۳ و ۲۲۰؛ معرفت، علوم قرآنی، ۳۴۳.</ref> بیشتر محققان علوم قرآنی معتقدند اعجاز قرآن در همه ابعاد آن است؛ مانند فصاحت و بلاغت، بیان حکمت، مسائل اجتماعی و سیاسی، پیشگویی، نبودن اختلاف، تحریف پیدانکردن قرآن و جامعیت قرآن.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۵۸ ـ ۶۰؛ معرفت، التمهید، ۴/۱۳۳.</ref>

امام‌خمینی نیز قرآن را بزرگ‌ترین معجزه پیامبر اسلام(ص) می‌داند. در [[عصر نزول قرآن]]، مردم [[شبه‌جزیره عربستان]] بسیار بدوی و عقب‌افتاده بودند؛ در حالی‌که در قرآن، حقایق و معارفی وجود دارد که در جهان آن روز نبوده‌است؛ برای مثال مسائل عمیق عرفانی‌ای در آن مطرح شده‌است که در یونان و آثار [[فیلسوف|فلاسفه]] آن، سابقه نداشته‌است؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۰.</ref> حتی فلاسفه اسلامی که در مهد قرآن کریم رشد کرده و از آن استفاده‌ها نموده‌اند، آیاتی از قرآن کریم را که به‌صراحت، زنده‌بودن همه موجودات جهان را بیان کرده، [[تأویل]] کرده‌اند؛ در عین حال این مسئله در [[عرفان]] به‌خوبی تبیین شده‌است. به اعتقاد امام‌خمینی، مسائل عرفانی به آن صورت که در قرآن کریم هست، در کتاب‌های دیگر نیست <ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۱۰.</ref>

امام‌خمینی در بیان وجه اعجاز قرآن، راه خاصی ارائه می‌کند که نسبت به دیگر [[متکلمان]] و [[مفسران]]، از شمول بیشتری برخوردار است. ایشان در عین حال که اعجاز بلاغی، حسن ترکیب و غایت فصاحت قرآن را قبول دارد، بر این باور است که جهت برتر اعجاز قرآن، در معارف بلند و دقایق توحیدی آن است که عقول اهل معرفت در آن حیران می‌ماند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۴؛ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۱.</ref> به اعتقاد ایشان، تحول معنوی و عرفانی که با قرآن در جهان ایجاد شده‌است، از همه مسائل دیگر برتر و بالاتر است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۶۲.</ref> ایشان همانند دیگر اندیشمندان،<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۶۱؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ۴۸.</ref> معتقد است از موارد اعجاز قرآن که دربرگیرنده معارف حقایق الهی است، این است که آورنده قرآن کریم، انسانی مکتب‌نرفته بوده، در محیطی رشد یافته‌است که هیچ سخنی از این معارف بلند عرفانی و فلسفی نبوده‌است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۳۹ ـ ۲۴۰؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶ و ۲۶۳ ـ ۲۶۴.</ref> به باور ایشان، جامعیت قرآن نیز که شامل همه حقایق و لطایف است، از معجزات قرآن شمرده می‌شود؛<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۳ ـ ۲۶۴.</ref> زیرا قرآن روشنگر و تبیان هر چیزی است<ref>نحل، ۸۹.</ref> و شامل همه دستورها و احکامی است که بشر برای [[سعادت]] و [[کمال]] خود به آنها نیاز دارد.<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۲۹.</ref>

==پانویس==

==منابع==

{{منابع|۲}}  

* آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.

* آکویناس، توماس، تدبیر و حکومت الهی، فلسفه نظری، ترجمه منوچهر بزرگمهر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳ش.

* آمدی، سیف‌الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، ۱۴۲۳ق.

* ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* ابن‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

* ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق، کتاب الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدید، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* اوستا، ترجمه و پژوهش هاشم رضی، تهران، بهجت، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.

* باقلانی، محمدبن‌طیب، اعجاز القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

* تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.

* جرجانی، سیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق.

* جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، الباب الحادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، مناهج الیقین فی اصول الدین، تحقیق یعقوب جعفری، تهران، دارالاسوه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

* خادمی، عین‌الله، علیت از دیدگاه متکلمان مسلمان، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق حسینی جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.

* خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.

* خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام‌الخوئی، چاپ اول، ۱۴۳۰ق.

* رحیمیان، سعید، آفرینش از منظر عرفان، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.

* سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۸ش.

* سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.

* شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

* صدوق، محمدبن‌علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

* طبری امامی، محمدبن‌جریر، نوادر المعجزات فی مناقب الائمة الهداة(ع)، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.

* طبری، محمدبن‌جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

* طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.

* طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* غزالی، ابوحامد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* غزالی، ابوحامد، تهافت الفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، تهران، شمس تبریزی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* فرغانی، سعیدالدین، مشارق الدراری، شرح تائیة ابن‌فارض، تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.

* فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.

* قونوی، صدرالدین، النفحات الالهیه، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* کتاب مقدس، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

* لطفی، لئونیان، معجزه چیست، تهران، چاپخانه بروخیم، چاپ سوم، ۱۳۲۰ش.

* مؤدب، سیدرضا، اعجاز قرآن، قم، أحسن الحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* ماستر میدیا، التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس، قاهره، ۱۹۹۷م.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.

* ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، حاشیه ملاصدرا بر شرح حکمة الاشراق، چاپ سنگی.

* ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، شرح اصول الکافی، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* یسنا، ترجمه ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

*احمدعلی محسنی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/414/ معجزه]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۹، ص۴۱۴-۴۱۹.