ستاد تبلیغات جنگ: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ستاد تبلیغات جنگ'''، نهادی برای سیاست‌گذاری تبلیغات و اطلاع‌رسانی در [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]].

به هر نوع ارتباط گفتاری، نوشتاری و رفتاری که برای نفوذ و تأثیرگذاری در عقاید و احساسات مخاطبان، سازماندهی شده باشد، تبلیغات گفته می‌شود {{ببینید|تبلیغات}}. ستاد تبلیغات جنگ، نهادی بود که برای نظارت بر پخش اخبار جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، اطلاع‌رسانی مسائل و حوادث جنگ و خنثی‌کردن تبلیغات دشمن در سال ۱۳۶۰ تأسیس شد.

از گذشته، کشورهای درگیر جنگ به تقویت نیروهای خود و تضعیف روحیه دشمن توجه داشته‌اند. پیش از [[میلاد مسیح(ع)]]، از روش‌های تبلیغاتی، برای شکست دشمن استفاده می‌شده‌است؛ ازجمله به جنگجویان سفارش می‌شده برای غلبه بر دشمن در جنگ‌های شبانه، مشعل برافروزند و برای سرگردانی دشمن از علایم مختلف استفاده کنند.<ref>بیگدلی، روش‌ها و تکنیک‌های متداول در جنگ تبلیغاتی، ۱۸۹.</ref> در [[قرآن کریم]] نیز به استفاده از تبلیغ روانی در [[جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)]] با دشمنان اشاره شده‌است؛ ازجمله دربارهٔ [[جنگ بدر]] تصریح شده‌است که خداوند تعالی کافران را در رؤیا در چشم [[پیامبر اکرم(ص)]] و نیز در چشم مسلمانان هنگام نبرد اندک نشان داد؛ همچنین مسلمانان را در چشم کافران اندک نشان داد تا صحنه را ترک نکنند<ref>انفال، ۴۳–۴۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۷/۲۳۵–۲۳۶.</ref>؛ چنان‌که به ترساندن مؤمنان از سوی دیگران اشاره شده‌است.<ref>آل عمران، ۱۷۳.</ref>

در [[جنگ‌های صدر اسلام]]، دو طرف برای تقویت روحیه نیروهای خود رجز می‌خواندند.<ref>منقری، وقعة صفین، ۲۸۹–۲۹۰؛ طوسی، الامالی، ۴.</ref> در [[جنگ احد]]، هواداران [[کفار قریش]]<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱/۱۲۲–۱۲۶.</ref> از همداستانی دشمنان علیه مسلمانان سخن گفتند<ref>آل عمران، ۱۷۳.</ref> و مسلمانان برای جلوگیری از هجوم سپاه [[قریش]] به [[مدینه]] و نشان‌دادن کثرت سپاه خود پس از این جنگ در پانصد نقطه آتش برافروختند.<ref>ابن‌سعد، طبقات الکبری، ۲/۳۸.</ref> معبدبن‌ابی‌معبد خزاعی از مشرکان هم‌پیمان با پیامبر اکرم (ص) در دیدار با قریش از آمادگی مسلمانان برای رویارویی با آنان سخن گفت<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۴/۴۹–۵۰.</ref> و با این برنامه، حمله سپاه [[ابوسفیان]] به مسلمانان خنثی شد. در سال پنجم هجری در جریان [[جنگ خندق]] و محاصره مدینه، عوامل نفوذی کفار<ref>قمی، تفسیر القمی، ۲/۱۷۱–۱۸۸.</ref> برای درهم‌شکستن روحیه مسلمانان، دشمن را بزرگ جلوه می‌دادند.<ref>احزاب، ۱۳.</ref>

ایجاد اختلاف میان [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]] و [[ارتش]]،<ref>ادیبی سده، جنگ ایران و عراق، ۱۱۸.</ref> پخش [[شایعه]] برای تضعیف روحیه [[رزمندگان]]،<ref>هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت، ۵۲.</ref> ازجمله شایعه [[رحلت امام‌خمینی]]،<ref>خامه‌یار، اولین‌های دفاع مقدس، ۵۲.</ref> در شمار تبلیغات روانی دشمن بود. بسیاری از خبرگزاری‌های بزرگ جهانی، ازجمله سیستم تبلیغاتی [[آمریکا]] عمدتاً به نفع عراق موضع‌گیری می‌کردند.<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۳۶.</ref> گروه‌های [[ضدانقلاب]]، مانند [[سازمان خلق عرب]] و [[سازمان مجاهدین خلق]] در داخل کشور، برای تضعیف روحیه رزمندگان ایرانی در این ماجرا با عراق هم‌صدا بودند<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۱۱۳–۱۱۵؛ خامه‌یار، اولین‌های دفاع مقدس، ۲۳۹–۲۴۰.</ref> {{ببینید|خلق عرب؛ سازمان مجاهدین خلق ایران}}. ایران نیز تلاش داشت حقانیت خود و تجاوزگری رژیم عراق را به دنیا نشان دهد؛ اما به‌سبب پراکندگی نهادهای تبلیغی در اوایل جنگ، موفقیت چندانی کسب نکرد؛ از این‌رو ضرورت هماهنگی میان نهادهای مرتبط از سوی مسئولان ارشد شورای عالی دفاع احساس و سبب شد ستاد تبلیغات جنگ تأسیس شود.

پس از حمله عراق به ایران (۳۱ [[شهریور]] ۱۳۵۹)، در سال نخست جنگ، تمرکز مسئولان نظام اسلامی ایران و مردم بر چگونگی دفاع از کشور بود و به شیوه اطلاع‌رسانی و هماهنگی اخبار جنگ کمتر فکر می‌شد و ارتش و سپاه هر کدام به شکل جداگانه اخبار جنگ را منتشر می‌کردند.<ref>کریمیان و طباطبایی، تابناک.</ref> نهادهای تبلیغی دیگری، ازجمله واحد تبلیغات جبهه و جنگ قرارگاه‌ها، شورای هماهنگی تبلیغات،<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۳۳–۲۳۴.</ref> [[جهاد سازندگی]]،<ref>جهاد، ارگان جهاد سازندگی، ۶۷/۳۵.</ref> دفتر تبلیغات اسلامی {{ببینید|دفترتبلیغات اسلامی}} و [[ائمه جمعه]] نیز به فعالیت مشغول بودند؛ ولی بر اساس [[حکم امام‌خمینی]]، کلیه بیانیه‌ها و نوشته‌ها و اطلاع‌رسانی جنگ به شورای عالی دفاع واگذار شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۶۳–۲۶۴.</ref> {{ببینید|شورای عالی دفاع ملی}}. این نهاد در صدد ساماندهی تبلیغات جنگ برآمد و با توجه به پیش‌قدمی و آمادگی و انسجام خبرگزاری پارس، وظیفه تدوین و پخش اخبار جنگ به آن واگذار شد.<ref>هوشنگی، گفتگو، ۸–۹؛ قاسم‌پور، ستاد تبلیغات جنگ، ۱۶۲–۱۶۳.</ref>

اخبار به صورت یک بسته خبری در اختیار اتاق اخبار قرار می‌گرفت و هر روز خبرها میان مطبوعات توزیع می‌شد.<ref>خرازی، سیدصادق، جماران.</ref> تولید محصولات هنری، مانند ادبیات منظوم، موسیقی (مارش نظامی) و سینمای دفاع مقدس با انگیزه جنگی، از اولویت‌های ستاد بود.<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۴۹.</ref> پخش اخبار مهم و حساس، مانند خبر صدور اعلامیه در مقابل تهدید امریکایی‌ها در جریان درگیری ایران و آمریکا در [[مهر]] ۱۳۶۶ با مشورت مسئولان انجام می‌گرفت.<ref>هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۳۱۵.</ref> پس از واگذاری جانشینی فرماندهی کل نیروهای مسلّح از سوی امام‌خمینی به [[هاشمی رفسنجانی]] در سال ۱۳۶۷،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۵۶–۵۷.</ref> ستاد به صورت روزانه با فرماندهی جنگ در ارتباط بود و به‌ویژه در زمینه اخبار جنگ، با وی مشورت می‌کرد.<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک.</ref>

ستاد تبلیغات افزون بر گردآوری اخبار و اطلاعات از طریق فرماندهان جنگ و خبرنگاران مقیم در منطقه، ایجاد هماهنگی تبلیغی میان نیروهای مسلح اعم از سپاه و ارتش و دستگاه‌های اطلاع‌رسانی و تبلیعی مانند [[صدا و سیما]]، روزنامه‌ها و وزارت خارجه را بر عهده داشت<ref>کریمان و طباطبایی، تابناک.</ref>؛ همچنین وظیفه انتشار و نظارت دقیق بر اخبار در روزنامه‌ها و رادیو و تلویزیون داخلی، جمع‌آوری اطلاعات و اخبار سری از عملیات‌های داخلی و برون‌مرزی از طریق تهیه فیلم و عکس، جمع‌آوری اسناد موجود جنگ، تهیه و ارسال اخبار و عکس برای دفترهای خبرگزاری پارس (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران) و [[سفارتخانه‌های ایران]] در خارج از کشور، دعوت از خبرنگاران رسانه‌های مهم دنیا برای حضور در عملیات‌های مهم جنگی و ساماندهی آنان، تشویق مردم برای حضور در جبهه‌های جنگ با بهره‌گیری روش‌های گوناگون تبلیغاتی بر عهده این ستاد بود.<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک.</ref> ستاد تبلیغات جنگ در ۲۵/۲/۱۳۶۰، طی اطلاعیه‌ای با تأکید بر لزوم هماهنگی اطلاعات و تبلیغات مربوط به [[جنگ]] و ضرورت آگاهی مردم از واقعیات جنگ از همه نهادها و سازمان‌ها درخواست کرد با این ستاد همکاری کنند و تأکید کرد همه اخبار و مسائل مربوط به جنگ باید از طریق این ستاد پخش شود.<ref>جمهوری اسلامی، ۲۷/۲/۱۳۶۰، ۲.</ref> هدف تبلیغات در درجه نخست، تقویت روحیه و بسیج مردم برای حضور در جبهه‌ها، اطلاع مردم از واقعیت‌های جنگ، بازتاب مظلومیت مردم ایران و افشای جنایات دشمن در رسانه‌های خارجی و دفاع از حقوق ملت ایران در مجامع بین‌المللی بود.<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک.</ref>

امام‌خمینی در [[شهریور]] ۱۳۶۲، در جمع اعضای کمیته برگزاری مراسم سالگرد جنگ‏، ازجمله اعضای ستاد تبلیغات، با اشاره به جنایات بسیار [[صدام حسین]] به‌ویژه خسارت‌های روحی و مصیبت‌های واردشده برخانواده [[شهدا]]، آنان را به این نکته متوجه ساخت که [[ابرقدرت‌ها]] با همه توان در صدد نگه‌داشتن صدام حسین در مسند قدرت‌اند و با اشاره به جنایت‌های رژیم عراق در تبعید و کشتار علمای عراق، یادآور شد جنایت‌های جنگی وی را باید در حد توان به مردم جهان نشان داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۰–۱۳۱.</ref> ایشان جنگ را به سبب بعد تبلیغاتی و معرفی اسلام به جهان، دارای برکت و عامل شناخت دوستان و دشمنان اسلام به مردم جهان خواند و دوباره از حاضران خواست [[جنایت‌های رژیم عراق]] و پشتیبانان جنایتکار وی را برای ثبت در تاریخ منعکس سازند و نیز از آنان خواست به قدرت‌های پشتیبان رژیم عراق ازجمله [[آمریکا]] و [[فرانسه]] هشدار دهند در صورت ادامه کمک به وی دست آنان از نفت کوتاه خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۱.</ref> ایشان در آستانه [[هفته جنگ]] در سال ۱۳۶۲، تأکید کرد برای مقابله با صدام که از پشتیبانی همه قدرت‌های جهانی برخوردار است، باید با استفاده از تبلیغات، ملت عراق را بیدار کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۷.</ref>

ستاد تبلیغات جنگ با [[امام‌خمینی]] در ارتباط بود و در مواقع حساس اخبار جنگی لحظه به لحظه به ایشان، [[سیدعلی خامنه‌ای]] و [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] و دیگر مسئولان منتقل می‌شد.<ref>خرازی، سیدصادق، مدیریت ارتباطات، ۲۹.</ref> سیدکمال خرازی، به صورت متناوب، امام‌خمینی را در جریان امور جنگ قرار می‌داد<ref>خرازی، سیدصادق، مدیریت ارتباطات، ۲۹؛ خرازی، سیدصادق، جماران.</ref> و نیز همه‌ساله پیش از برگزاری [[هفته دفاع مقدس]]، امام‌خمینی رهنمودهایی دربارهٔ شیوه تبلیغات در جنگ را برای دست‌اندرکاران ستاد تبلیغات جنگ بیان می‌کرد و به اعضای ستاد و دیگر مخاطبان روحیه می‌داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۱۳–۱۱۴.</ref> نوع کلمات و [[سخنرانی‌ها|سخنرانی‌های]] ایشان که معمولاً با مفاهیم معنوی همراه بود،<ref>نایینی، راهبردها و محور عملیات روانی جمهوری اسلامی در جنگ تحمیلی، ۳۰۶.</ref> در جهت‌گیری مردم به جنگ مؤثر بود.<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک.</ref>

امام‌خمینی خود نیز بسیار به امور [[جنگ تحمیلی]] و ابعاد مختلف آن اهتمام می‌ورزید و به‌ویژه در تأکید بر حضور مردم و نیروها و لزوم ایستادگی و فداکاری سخن می‌گفت، چنان‌که در شهریور ۱۳۶۳ در دیدار با اعضای کمیته برگزاری هفته جنگ، ازجمله ستاد تبلیغات جنگ، با اشاره به هجمه تبلیغاتی جهان علیه جمهوری اسلامی، یادآور شد مردم ایران با این اهداف بلند، باید خود را برای پیامدهای آن نیز آماده کنند، و با اشاره به مقاومت [[رسول خدا(ص)]] در جریان محاصره‌شدن در [[شعب ابی‌طالب]] و اهتمام به امر جهاد، حتی در بستر بیماری، مهم‌ترین مصداق پیروی از رسول اکرم (ص) را مبارزه برای حفظ اسلام خواند و تأکید کرد مردم باید برای نگهداشت [[آزادی]] و [[استقلال]]، ایستادگی کنند. ایشان با آرزوی موفقیت برای دست‌اندرکاران تبلیغات جنگ به آنان توصیه کرد تبلیغات آنها همیشه بر اساس صداقت بوده و باید همیشه مصالح ایران را در نظر بگیرند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۵۶–۵۷.</ref> ایشان در چهارم [[فروردین]] ۱۳۶۵ در جمع [[مسئولان نظام]] بر وجوب دفاع از کشور و ضرورت حضور گسترده مردم در جبهه و توجه به روحیه رزمندگان تأکید کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۵–۲۷.</ref> و کمیته تبلیغات جنگ در این راستا از مردم خواست با حضور گسترده در جبهه، زمینه سقوط رژیم رژیم بعث را فراهم کنند.<ref>جمهوری اسلامی، ۱۱/۱/۶۵، ۲.</ref>

نظارت و هدایت اطلاع‌رسانی جنگ هشت‌ساله عراق با ایران و ارائه تصویری روشن از دفاع [[رزمندگان اسلام]]، از مهم‌ترین کارهای ستاد بود.<ref>اعتماد ملی، ۸.</ref> این نهاد افزون بر هماهنگی دستگاه‌های تبلیغاتی با نیروهای مسلح و نیز هماهنگی میان رسانه‌های خبری و دیگر نهادهای مرتبط،<ref>خرازی سیدکمال، اطلاعات.</ref> فعالیت‌هایی به شرح ذیل به انجام رساند:

فضای جنگ، خبرنگاران بیگانه را تحت تأثیر قرار می‌داد و در لابه‌لای گزارش‌ها اخباری به سود ایران بازتاب می‌یافت<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک.</ref>؛ از این‌رو وضع تبلیغات ایران در جنگ به‌ویژه در خصوص به‌کارگیری سلاح شیمیایی از سوی عراق، خوب گزارش شده‌است<ref>هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت، ۴۳.</ref>؛ همچنین ستاد تبلیغات جنگ، اطلاعات موجود در نشریات جهان دربارهٔ جنگ را گردآوری و ترجمه می‌کرد و در مرکز اسناد، بخشی را با عنوان «بانک اطلاعات» به وجود آورد.<ref>داودی، همشهری.</ref> اعزام مجروحان شیمیایی برای درمان به کشورهایی چون [[آلمان]] و [[انگلیس]]، علاوه بر درمان،<ref>جمهوری اسلامی، ۲۵/۱/۱۳۶۴/۲؛ ۱۴/۲/۱۳۶۴، ۲.</ref> به سبب تبلیغاتی نیز مؤثر بود.<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک؛ روغنی‌ها، مصاحبه، ۱۴.</ref> رژیم عراق در [[عملیات خیبر]] از سلاح شیمیایی استفاده کرد و با اعزام مجروحان ایرانی بمب‌های شیمیایی به [[اروپا]]، محافل غربی به جنایات این رژیم توجه نشان دادند.<ref>هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش، ۵۲۷.</ref>

هماهنگی در فرستادن مبلغان به‌ویژه روحانیان به [[جبهه]]، نمایش فیلم در جبهه و پادگان‌ها، تهیه خبرنامه ویژه برای فرماندهان،<ref>داودی، همشهری.</ref> پخش جزوه، کتاب [[دعا]] و بخش‌هایی از [[سخنان امام‌خمینی]] در جبهه‌ها،<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۳۴.</ref> ازجمله کارهای ستاد بود. در همین ارتباط طلاب و علمای حوزه برای روحیه‌دادن به رزمنده‌ها و بیان معارف دینی و [[مسائل شرعی]] به جبهه می‌رفتند.<ref>خامه‌یار، اولین‌های دفاع مقدس، ۶۸–۶۹ و ۷۲.</ref> مضامین جنگ در قالب نمایشنامه در جبهه و اردوگاه‌های آوارگان و اردوگاه‌های اسرا و پس از جنگ برای حفظ آثار دفاع مقدس، اجرا می‌شد.<ref>سقایان و حاصل‌پور، ارزیابی کمی و کیفی تولید «تئاتر دفاع مقدس»، ۳۶–۳۸.</ref> از دومین سالگرد آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ستاد تبلیغات جنگ هفته فیلم‌های دفاع مقدس را برگزار کرد<ref>خامه‌یار، اولین‌های دفاع مقدس، ۲۸۳–۲۸۷؛ هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، ۴۰.</ref> و امام‌خمینی برخی فیلم‌های مرتبط با جنگ و دفاع از کشور را مشاهده کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۹.</ref> و به ستایش حضور هنرمندان در جبهه‌ها پرداخت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۴۵–۱۴۶.</ref>

شعارها در ایجاد فضای حماسی و هدایت افکار عمومی مؤثر بود. اصطلاح «[[جنگ تحمیلی]]»<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۴۷.</ref> و واژه «[[دفاع مقدس]]» را ستاد ساخت<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۴۷.</ref> و امام‌خمینی بارها از واژه دفاع مقدس<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۷، ۲۶۳؛ ۱۸/۵۶ و ۱۹/۳۵۹، ۴۹۶.</ref> و جنگ تحمیلی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۴۶–۲۴۷ و ۲۵۶.</ref> استفاده کرد. ستاد، وقت سقوط [[خرمشهر]] به سبب ایستادگی مدافعان، نام آن را خونین‌شهر گذاشت که در میان مردم تثبیت شد<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک.</ref> و امام‌خمینی نیز این واژه را به کار برده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۰۷ و ۲۵۷.</ref>؛ همچنین طراحی نمادها، شعارها و نام‌گذاری عملیات‌ها و مقرهای نظامی، از دیگر کارهای ستاد تبلیغات جنگ بود.<ref>یارنسب، میزگرد، ۱۳۸.</ref>

واقعیت‌های جنگ باید به مردم گفته می‌شد، ولی نباید موجب تخریب روحیه مردم<ref>خرازی، سیدکمال، تابناک.</ref> و سوء استفاده دشمن<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۴۰.</ref> می‌گردید. بر همین اساس، ستاد، اخبار منفی را با ظرافت تنظیم و به مردم منتقل می‌کرد.<ref>درویشی، جنگ ایران و عراق، ۲۴۱؛ قاسم‌پور، ستاد تبلیغات جنگ، ۱۶۵.</ref> امام‌خمینی نیز در آغاز جنگ به مطبوعات یادآور شد از نشر مطالبی که موجب تضعیف قوای مسلح می‌شود، خودداری کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۲۸–۲۲۹.</ref> سروده‌ها و نوحه‌های حبیب‌الله معلمی که [[صادق آهنگران]]<ref>وطن امروز، ۳/۷/۱۳۹۰ش، ۷.</ref> آنها را می‌خواند، در برانگیختن شور حماسی رزمندگان مؤثر بود. امام‌خمینی نیز به آن توجه نشان داده‌است و به وی دربارهٔ سروده‌های غیر حماسی و گاه تضعیف‌کننده روحیه مردم تذکار داده‌است<ref>آهنگران، روزنامه کیهان، شماره ۲۱۰۶۷، ۵/۳/۹۴ش، ۳.</ref>؛ چنان‌که با وجود ضروری‌بودن اعلام جنایت‌های رژیم عراق، مصالح بالاتر ازجمله تضعیف‌نشدن روحیه ملی در نظر گرفته می‌شد.<ref>روغنی‌ها، مصاحبه، ۱۴.</ref>