حجاب و نگاه: تفاوت میان نسخه‌ها

حجاب و نگاه، بررسی [[حکم شرعی]] [[پوشش زن و مرد]]، نگاه و لمس و ابعاد اجتماعی آن.

اصل حجاب ازجمله [[احکام ضروری]] [[دین اسلام]] شمرده شده <ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲/۲؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۲۸۵؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۳</ref> که آشکارا در قرآن کریم به آن امر شده است؛ آن‌جا که خداوند به پیامبر(ص) دستور می‌دهد همسران و دختران خود و زنان مؤمنان را به‌کاربستن پوشش سراسری «جلباب» امر کند <ref>احزاب، ۵۹</ref> و ضمن تأکید بر پاکدامنی، از زنان مؤمن می‌خواهد زینت و آرایش خود را بر بیگانه آشکار نسازند و با خمار که نوعی مقنعه و روسری است، سر و گردن خود را بپوشانند <ref>نور، ۳۱؛ ← طوسی، التبیان، ۷/۴۳۰؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴/۱۲۵</ref>؛ چنان‌که آیاتی از قرآن کریم در امان‌ماندن زنان مسلمان از آزار دیگران <ref>احزاب، ۵۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۸/۵۸۰</ref> و پوشاندن عورت و شرمگاه بدن <ref>اعراف، ۲۶</ref> را فلسفه حجاب مطرح کرده است. نیز از نگاه به نامحرم نهی و به پاک‌دامنی امر شده است <ref>نور، ۳۰</ref>.

در منابع حدیثی نیز روایات فراوانی درباره ضرورت پوشش و حدود آن <ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۱۹</ref> و نهی از نگاه و لمس حرام گزارش شده است؛ چنان‌که [[امام‌ صادق(ع)]] نگاه به نامحرم را تیری از تیرهای مسموم شیطان معرفی می‌کند که ای‌بسا حسرتی طولانی را برجای می‌گذارد <ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۵۹</ref> و در حدیثی دیگر زنا را دارای مراتبی دانسته و دست‌زدن به بدن نامحرم را زنای دست‌ها شمرده است <ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۵۹</ref>. در آثار فقیهان، بحث از حجاب و نگاه در [[کتاب نکاح]]، ذیل بحث از احکام نگاه بررسی شده است <ref>← حلی، تحریر الاحکام، ۳/۴۱۹؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۷/۲۰ ـ ۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۶۳ ـ ۱۰۲</ref>. در بحث [[نماز]] و [[حج]]، ذیل بحث از ستر بدن نیز به‌تناسب به پاره‌ای از احکام پوشش اشاره شده است <ref>ابن‌ادریس، السرائر، ۱/۲۶۰؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱/۱۶۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۸/۱۶۲ ـ ۱۷۵ و ۱۸/۲۴۲</ref> نگاه اسلام به مسئله پوشش و نگاه، به بهداشت روانی اجتماع و استحکام خانواده و حفظ و استیفای نیروی کار و فعالیت اجتماعی کمک می‌کند و موجب می‌شود ارزش زن صیانت شود و در حد کالا نباشد <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۹/۴۳۳</ref>؛ گرچه در غرب به بهانه دفاع از حقوق و آزادی زنان، به ترویج بی‌حجابی و عریانی زنان پرداخته‌اند. [[رضاخان پهلوی]] در [[ایران]] سیاست تحمیلی [[کشف حجاب]] را به پیروی از همین نگاه دنبال کرد <ref>مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ۶/۲۹۱</ref> که علما در برابر آن ایستادگی کردند <ref>مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ۶/۲۸۱ ـ ۲۸۳</ref>.

امام‌خمینی در سال ۱۳۲۲ در [[کتاب کشف الاسرار]] به موضوع کشف حجاب پرداخته و در سال ۱۳۴۱ نیز به آثار سوء کشف حجاب و حضور زن‌های بدون حجاب در ادارات اشاره کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۸</ref>. مسئله حجاب و پوشش در آثار فقهی ایشان نیز بیشتر در باب نکاح در محدوده مسائل مربوط به نگاه <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱ ـ ۲۳۳</ref> و همچنین در بحث از ستر و ساتر در نماز <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۶ ـ ۱۴۱</ref> و در احکام [[احرام حج]] <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۹۳ ـ ۳۹۵</ref> مطرح شده است.

==احکام فقهی==

مرد مسلمان گرچه در صورتی که در معرض دید [[نامحرم]] باشد، تنها پوشانیدن [[عورتین]] بر او واجب است <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 5/502؛ امام‌خمینی، استفتائات، 8/575 ـ 579</ref>، اما اگر بداند زن نامحرم عمداً به بدن او نگاه می‌کند، [[احتیاط مستحب]] آن است که خود را بپوشاند <ref>امام‌خمینی، استفتائات، 8/578 ـ 579</ref>. نگاه‌کردن زن به دست و صورت مردان در صورتی که بدون [[قصد لذت]] و [[ریبه]] باشد اشکال ندارد، اما نگاه به قسمت‌های دیگر بدن مرد برای زنان حرام است <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 5/494؛ امام‌خمینی، استفتائات، 8/483</ref>. از سوی دیگر، امام‌خمینی همانند دیگر فقیهان <ref>فاضل هندی، کشف اللثام، 3/227 و 7/25، 30؛ نجفی، جواهر الکلام، 8/164 و 29/96</ref> حجاب را برای زنان مسلمان واجب دانسته <ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 292؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/137؛ ← فاضل لنکرانی، 559</ref> و لمس و نگاه به بدن نامحرم را برای آنان حرام می‌داند <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/231</ref>. منشأ حکم به [[وجوب حجاب]] آیات قرآن <ref>احزاب، 59؛ نور، 31</ref> و روایات مختلف <ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، 20/190 ـ 207</ref> است.

لزوم حجاب در برخی آثار فقیهان به دو دسته تقسیم شده است: دسته اول پوشش و حجابی است که به‌ خودی‌ خود واجب است؛ مانند لزوم پوشش عورتین از دیگران؛

دسته دوم پوششی است که مخصوص برخی حالات، مانند نماز است که باید مردان عورتین را و زنان تمام بدن را به‌جز گردی صورت، کف دست‌ها و پایین‌تر از مچ پاها بپوشانند، هر چند در معرض نگاه دیگران نباشد <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 2/316 ـ 318</ref> و امام‌خمینی نیز این تقسیم را پذیرفته است <ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 292</ref>.

==محدوده پوشش در مردان و زنان==

درباره معنا و تعیین محدوده پوشش در مردان و زنان اختلاف نظر وجود دارد و از نگاه فقیهان لازم است همه بدن زن پوشانده شود. امام‌خمینی و دیگر فقها <ref>نجفی، جواهر الکلام، 8/163</ref> پوشش تمام بدن زن به‌جز گردی صورت و کف دست‌ها را تا مچ واجب دانسته‌اند <ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 293؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/117؛ امام‌خمینی، استفتائات، 3/247 و 252</ref>. برخی فقیهان پوشاندن همین مقدار از صورت و دست‌ها را نیز واجب دانسته‌اند <ref>ابن‌حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیله، 89</ref>؛ اما سایر فقیهان آن را به سبب حرجی‌بودن نپذیرفته‌اند <ref>حلی، منتهی المطلب، 4/272؛ نجفی، جواهر الکلام، 8/169؛ همدانی، مصباح الفقیه، 10/389</ref> و به عدم وجوب پوشاندن دست‌ها و صورت فتوا داده‌اند <ref>← بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، 2/488</ref>. امام‌خمینی در حالت نماز، افزون بر مواضع یادشده، پوشاندن پاها تا مچ را نیز واجب نمی‌داند <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/137؛ امام‌خمینی، توضیح المسائل، 127</ref>؛ گرچه پوشاندن پاها در برابر نامحرم واجب است <ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 292؛ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، 1/480</ref>. البته در قرآن پیرزن‌هایی که امید چندانی به [[ازدواج]] ندارند و معمولاً در معرض نگاه همراه با لذت نیستند، اگر قصد خودنمایی و تبرج نداشته باشند، از حکم حجاب استثنا شده‌اند <ref>نور، 60</ref>. محقق نجفی پس از ذکر آیه و روایات مرتبط نتیجه گرفته است که این دسته از زنان مجازند در برابر نامحرم روسری خود را بردارند و مواضع زینتشان را نپوشانند، اما حکم پوشش از همه اعضای ایشان برداشته نمی‌شود <ref>نجفی، جواهر الکلام، 29/85 ـ 86</ref>. امام‌خمینی نیز در نظر مشابهی، آشکار‌شدن قسمت‌هایی از بدن، مانند موی سر و دست‌ها را که عادتاً از سوی این دسته از زنان مراعات نمی‌شود، مجاز دانسته است <ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 968</ref>.

از نظر امام‌خمینی و بسیاری از فقیهان <ref>ابن‌ادریس، السرائر، 1/260 ـ 261؛ حلی، تبصره، 40؛ فاضل هندی، کشف اللثام، 3/235</ref> ویژگی خاصی برای پوشش از جهت نوع یا رنگ بیان نشده و تنها چند شرط برای تحقق اصل پوشش بیان شده است که عبارت‌اند از: جلب توجه نکردن و لباس شهرت نبودن <ref>لباسی که در شأن کسی نباشد و موجب انگشت‌نما شدن وی شود</ref><ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/140؛ امام‌خمینی، استفتائات، 3/254</ref>.

==نگاه‌ مرد به صورت و دست‌ها تا مچ==

امام‌خمینی درباره نگاه‌کردن مردها به صورت و دست‌ها تا مچ، نخست بر این نظر بود که چه با قصد لذت و چه بدون آن، نگاه‌کردن به دست و صورت زن نامحرم جایز نیست <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/231</ref>؛ همچنان‌که برخی فقیهان نیز [[احتیاط واجب]] را در عدم جواز چنین نگاهی دانسته‌اند <ref>خویی، توضیح المسائل، 435؛ منتظری، رساله توضیح المسائل، 454</ref>؛ اما بعدها نظر امام‌خمینی تغییر کرد و ایشان نگاه بدون قصد لذت را جایز شمرد <ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، 384؛ امام‌خمینی، استفتائات، 3/262</ref>. فتوای بیشتر فقیهان معاصر نیز همسو با نظر ایشان است <ref>← بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، 2/485</ref>؛ البته نگاه به بدن و موی زن نامحرم در هر صورت حرام است <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/231</ref>.

==استثناها==

# شخصی که قصد ازدواج دارد می‌تواند به صورت، دست‌ها، مو و مواضع [[زینت زن]] بلکه به همه بدن وی بجز عورتین او نگاه کند، به شرط آنکه همراه با قصد لذت نباشد <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 5/491 ـ 492؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 967</ref>. امام‌خمینی این حکم را مخصوص مردان دانسته است از این‌رو زنی که قصد ازدواج دارد نمی‌تواند به بدن مرد نگاه کند <ref>امام‌خمینی، استفتائات، 8/491</ref>.

# نگاه کردن به تمام بدن جنس موافق غیر از عورتین، در صورتی که قصد لذت و ریبه وجود نداشته باشد، نیز جایز است <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 5/493؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 967؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/231</ref>.

# نگاه‌کردن به زن‌های صحرانشین و روستایی که خود را کامل نمی‌پوشانند و اگر نهی شوند اعتنا نمی‌کنند، از نظر برخی فقها جایز است <ref>محقق داماد، کتاب الصلاة، 1/369؛ بهجت، توضیح المسائل، 385</ref>. البته امام‌خمینی همسو با برخی از فقها <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 5/493؛ اصفهانی، وسیلة النجاة، 304 ـ 305</ref> این حکم را مشکل می‌داند، در عین حال به باور ایشان تردد در محل رفت و آمد این‌گونه زنان با وجود علم به دیدن آنها اشکالی ندارد و اگر ترس از مفسده نباشد، در این‌گونه محل‌ها ترک نگاه لازم نیست <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/233</ref>. ایشان زنان بدحجاب و بی‌حجاب را که نسبت به حکم حجاب بی‌پروا هستند، ملحق به زنان روستایی و بادیه نشین کرده است <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/233</ref>.

# نگاه و لمس در حال [[ضرورت]] مانند معالجه و نجات از آتش و غرق‌شدن به اندازه ضرورت جایز است <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 5/496؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 968 ـ 969؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/232</ref>.

# دست دادن با نامحرم نیز در صورتی که از روی لباس باشد اشکال ندارد <ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 5/497؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/232</ref>.

# نگاه‌کردن به زنان غیر مسلمان در صورتی که قصد لذت و ترس از وقوع در حرام ([[ریبه]]) وجود نداشته باشد، جایز است <ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 967؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 2/233؛ امام‌خمینی، توضیح المسائل، 384</ref>.

==پوشش در عرصه اجتماعی==

نخستین موضع‌گیری سیاسی ـ اجتماعی امام‌خمینی درباره مسئله حجاب اسلامی، به بیان صریح ایشان در برابر اقدام رضاشاه پهلوی در سال 1314 در اجرای قانون کشف حجاب باز می‌گردد. ایشان دو سال پس از عزل پهلوی از سلطنت که در سال 1320 صورت گرفت، در بخش‌هایی از کتاب کشف اسرار به مسئله کشف حجاب اشاره کرده و آن را اقدامی ننگین و با زور سرنیزه، موجب بروز ضررهای مادی و معنوی برای کشور و حرام به حکم خدا و [[پیامبر(ص)]] دانسته است <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، 213</ref>.

ایشان با تأکید بر ظالمانه و ناعادلانه‌بودن اقدام دولت و خلاف قانون عدل دانستن کشف حجاب، هرگونه همکاری در این زمینه با حکومت دیکتاتوری وقت را معادل با [[کفر]] شمرده و حرکت کشف حجاب را خانمان‌سوزترین اعمال ظالمانه رضاشاه معرفی کرده‌ <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، 239</ref> و این حرکت ننگین را موجب بر باد رفتن [[عفت]] و از خیانت‌های بزرگ وی به کشور ایران دانسته است <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، 283</ref>. ایشان در دهه چهل نیز به این کار پهلوی اشاره کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 1/118</ref>. امام‌خمینی در بحبوحه [[انقلاب اسلامی ایران]]، در سال‌های 1356 و 1357، به موضوع کشف حجاب اشاره کرده و بیشتر سخنان ایشان ناظر به جهت اجتماعی حجاب و تبیین دیدگاه اسلام دراین‌باره است. ایشان با اشاره به سلب آزادی از زنان، مسئله الزام و اجبار [[رژیم پهلوی]] به استفاده‌ نکردن از پوشش را به زور سرنیزه و پلیس یادآور شده <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/300، 343 و 5/370</ref> و بعدها نیز به مناسبت‌های مختلف به واقعه کشف حجاب اشاره کرده و به تحلیل پیامدهای آن پرداخته <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 6/356 ـ 357 و 10/489 و 17/359 ـ 360</ref> و آن را توطئه‌ای سیاسی جهت جلوگیری از رشد مملکت و پایمال‌ کردن ارزش‌های زن و گسترش فساد و انحرافات شمرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 7/331 و 332</ref>؛ عملی که سبب شد جوانان به مراکز فحشا کشیده شوند تا به غارت منابع ملی بی‌اعتنا باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/274 ـ 275 و 14/196</ref>

امام‌خمینی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در برابر سؤالی درباره اجباری‌بودن حجاب در جمهوری اسلامی پاسخ داد حجاب اسلامی با [[آزادی]] مخالفتی ندارد و زنان شجاع ایران، دیگر از بلاهایی که غرب به نام تمدن بر سرشان آورده است، به ستوه آمده و به [[اسلام]] پناهنده شده‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/521 و 541</ref>. ایشان با دعوت از مخالفان حجاب به پای‌بندی به آن، تأکید کرد اسلام با آنچه خلاف عفت است، مخالف است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/541</ref>. ایشان در مصاحبه با خبرنگاران خارجی، توهم ناسازگاری مسئله حجاب با آزادی را حاصل تبلیغات سوء [[محمدرضا پهلوی]] و مزدوران او دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/294</ref> و حضور زنان در مبارزات ضد رژیم پهلوی را نشان‌دهنده این امر شمرد که زنان بیش از پیش، آزادی خود را در پوششی یافته‌اند که اسلام معیّن کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 4/247</ref>. ایشان خاطرنشان کرده است که زنان در انجام هر کاری که درست باشد، آزادند؛ ولی اگر بخواهند کاری خلاف عفت یا مضر به حال ملت و خلاف ملیت انجام دهند، از آن جلوگیری خواهد شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 5/520</ref>. همچنین زنان در جامعه اسلامی آزادند و مسئولان امر، آنان را از رفتن به دانشگاه، ادارات و مجلس باز نمی‌دارند و تنها از [[فساد اخلاقی]] جلوگیری خواهند کرد و در این امر مرد و زن مساوی خواهند بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/370، 5/183 و 294</ref> {{ ببینید|زن}}.

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نوع حکومت را به همه‌پرسی گذاشت و مردم حاکمیت اسلام را پذیرفتند. همچنین قانون اساسی منطبق بر احکام اسلام مورد پذیرش عموم قرار گرفت. بدیهی است پس از این، التزام و برخورد با هرگونه تخلف از آن امری شرعی و قانونی خواهد بود؛ از این‌روی امام‌خمینی برخورد و مخالفت با برخی زنان بی‌حجاب را که در قالب تظاهراتی در سال 1359 علیه حجاب اقدام کرده بودند، کاملاً درست و قانونی دانست و آن را بر خلاف آزادی زنان نپنداشت. ایشان زنان تظاهر‌کننده را باقیمانده زنانی معرفی کرد که در رژیم پهلوی، خواهان تباهی و عقب‌افتادگی ملت بودند و اکنون با حاکمیت احکام اسلامی مخالفت کرده‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 11/131</ref>. ایشان با تأکید بر نقش والای زنان در جامعه اسلامی، صلاح و فساد جامعه را بسته به صلاح و فساد زنان آن جامعه دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 16/192</ref> و بی‌حجابی را در گسترش فساد در جامعه مؤثر شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 14/196</ref> و توجه به اجرای حکم حجاب در جامعه همواره مورد توجه ایشان و دولت بوده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 8/339</ref>.

پس از پیروزی انقلاب و حضور زنان مسلمان در عرصه‌های مختلف اجتماع، پرسش‌ها و استفتائات زیادی از امام‌خمینی شد. بیشتر آنها درباره جایگاه حکم حجاب در [[فقه اسلامی]]، مقدار، محدوده و چگونگی نوع پوشش در برابر نامحرم در عرصه‌های اجتماعی بود. امام‌خمینی با تأکید بر اینکه اصل حکم حجاب از [[ضروریات اسلام]] است، منکر آن را اگر انکار او به انکار خدا یا رسول خدا(ص) برگردد، محکوم به کفر ([[ارتداد]]) دانسته است <ref>امام‌خمینی، استفتائات، 3/253</ref> {{ ببینید|ارتداد}}. ایشان همچنین در مسئله رعایت مقدار حجاب واجب، رضایت پدر و مادر را معتبر ندانست <ref>امام‌خمینی، استفتائات، 3/255</ref> و برای شوهر نیز در الزام به بیش از محدوده شرعی یا ممانعت‌کردن از محدوده‌های جایز در حجاب، حقی قائل نشد <ref>امام‌خمینی، استفتائات، 3/247</ref>؛ نیز در پاسخ به پرسش‌های متعدد درباره نوع پوشش، لباس خاصی معیّن نمی‌کرد و بر لزوم مراعات حریم و شرایط حجاب تأکید می‌ورزید <ref>امام‌خمینی، استفتائات، 3/254</ref>؛ چنان‌که به چادر به عنوان پوششی بهتر توصیه می‌کرد <ref>امام‌خمینی، استفتائات، 3/253 ـ 254</ref>.

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* ابن‌ادریس حلی، محمدبن‌منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410ق.

* ابن‌حمزه، محمد‌بن‌علی، الوسیلة الی نیل الفضیله، تحقیق محمد حسون، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1408ق.

* ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

* ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1404ق.

* ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1408ق.

* اصفهانی، سیدابوالحسن، وسیلة النجاة، نجف، المطبعة العلمیه، چاپ هشتم، 1364ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، ج3، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1381ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات ج8، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، 1392.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1379ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، 1386ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هفتم، 1387ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، 1389ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کتاب الطهاره، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، 1386ش.

* بنی‌هاشمی خمینی، سیدمحمدحسین، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424ق.

* بهجت، محمدتقی، توضیح المسائل، قم، شفق، چاپ نود و دو، 1428ق.

* تبریزی، میرزاجواد، منهاج الصالحین، قم، مجمع الامام المهدی(عج)، چاپ اول، 1426ق.

* جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، 1407ق.

* حجازی، بنفشه، زن تاریخ، جایگاه زن در ایران باستان، تهران، قصیده‌سرا، چاپ اول، 1385ش.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، تحقیق محمدهادی یوسفی غروی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411ق.

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الاحکام ‌الشرعیة علی مذهب ‌الامامیه، تصحیح ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، چاپ اول، 1420ق.

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول، 1412ق.

* خویی، سیدابوالقاسم، توضیح المسائل، قم، مهر، چاپ اول، 1412‌ق.

* دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ج1، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1380ش.

* دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، یونان باستان، ج2، ترجمه امیرحسین آریان‌پور و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1380ش.

* دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، عصر ایمان، بخش دوم ج4، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1380ش.

* راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، 1412ق.

* زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تحقیق مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.

* سبحانى، جعفر، نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، چاپ اول، بی‌تا.

* سیستانی، سیدعلی، المسائل المنتخبه، قم، دفتر آیت‌الله سیستانی، چاپ نهم، 1422ق.

* شهید ثانی، زین‌الدین‌‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه‌ المعارف الاسلامیه، چاپ اول، 1413ق.

* طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدفضل‌الله یزدی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372ش.

* طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

* طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1409ق.

* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، 1360ش.

* فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل‌ الشریعة فی شرح امام‌خمینی، تحریر الوسیله، کتاب الصلاة، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، 1408ق.

* فاضل هندی، محمدبن‌حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416‌ق.

* فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، هجرت، چاپ دوم، 1409ق.

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، 1980م.

* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.

* کهن، آبراهام، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمه امیرفریدون گرگانی، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1382ش.

* محقق داماد، سیدمحمد، کتاب الصلاة، تقریر محمد مؤمن قمی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1416ق.

* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دوم، 1379ش.

* معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1360ش.

* مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه، کتاب النکاح، تحقیق محمدرضا حامدی و مسعود مکارم، قم، مدرسه امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، چاپ اول، 1425ق.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج6، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و سوم، 1386ش.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج14، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و نهم، 1386ش.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج17، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و ششم، 1386ش.

* مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، چاپ اول، 1374ش.

* منتظری، حسینعلی، رساله توضیح المسائل، قم، تفکر، چاپ شانزدهم، 1377ش.

* نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.

* همدانی، آقارضا، مصباح الفقیه، تحقیق محمد باقری و دیگران، قم، جعفریه، چاپ اول، 1416ق.

* یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1420ق.

مصطفی امینی ـ جواد شفیعیان، «حجاب و نگاه »، دانشنامه امام خمینی، ج4، ص.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]

[[رده:مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]]