قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

قرآن از ریشه «قرء» به معنای جمع، گردآوری و قرائت است<ref>جوهری، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، ۱/۶۵؛ زبیدی، ۱/۲۱۸–۲۱۹.</ref> و در اصطلاح دینی به کتاب آسمانی‌ای که [[فرشته وحی]] از جانب خداوند بر [[پیامبر اسلام(ص)]] نازل کرده و در دفاتر، نوشته و به [[تواتر]] نقل شده گفته می‌شود.<ref>جرجانی، کتاب التعریفات، تهران، ۷۵.</ref> [[امام‌خمینی]] قرآن را کتاب نازل‌شده به واسطه [[جبرئیل(ع)]] بر پیامبر اکرم (ص) می‌داند که جامع کتاب‌های الهی است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۹.</ref> و صورت اجمالی همه حقایق اسما و صفات را داراست و معرِّف مقام مقدس حق به تمام شئون و تجلیات اوست.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۱.</ref>

از مهم‌ترین نام‌های قرآن، فرقان، ذکر، حکیم، نور، کلام و کتاب است. به سبب اینکه [[سوره|سوره‌ها]] و [[آیه|آیات]] و حروف آن به هم افزوده شده و مقارنت دارند به آن قرآن گفته می‌شود.<ref>جوهری، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، ۱/۶۵؛ عسکری، ابوهلال، ۴۹.</ref> فرقان‌بودن قرآن به سبب این است که حق و باطل را از هم جدا کرده‌است.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱/۱۸۹؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۵/۱۷۳.</ref> همچنین بعضی قرآن را جهت جمعی کتاب خداوند و فرقان را جهت تفصیل آن دانسته‌اند.<ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۲؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۳۳؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۵–۵۶.</ref> از این‌رو قرآن در مرتبه [[عالم خلق]] و لوح محو و اثبات، به جهت [[علم تفصیلی]]، فرقان است و در مرتبه [[عالم امر]] یا [[لوح محفوظ]] که [[مقام جمعیت]] و وحدت و [[علم اجمالی]] است و هیچ کثرت و تفرقی ندارد، قرآن است.<ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۳/۳۹۵–۳۹۶ و ۷/۱۰۶.</ref> قرآن را به دلیل اینکه موعظه و اخبار امت‌های گذشته را<ref>سیوطی، الاتقان، ۱/۱۸۹؛ فیض کاشانی، الأصفی، ۱/۶۴۹.</ref> و هر آنچه مورد نیاز مردم در امور دین است، بیان می‌کند<ref>طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۸/۷۲۶.</ref> «ذکر» گفته‌اند و به جهت اینکه شامل دقایق علوم و اعمال است و [[آیات محکم|آیاتش محکم]] است، آن را حکیم خوانند؛<ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، ۳/۲۸۵.</ref> زیرا آیات قرآن دارای نظم عجیب و معانی بدیع می‌باشد و دور از [[تحریف]]، تبدیل، اختلاف و تباین است.<ref>سیوطی، الاتقان، ۱/۱۸۹.</ref> قرآن به سبب اینکه راه [[سعادت]] را روشن می‌کند، نور است<ref>ابن‌سبعین، رسائل ابن‌سبعین، ۲۴۴.</ref> و به دلیل اینکه حق‌تعالی آن را تصنیف کرده، کتاب الهی است؛ همچنان‌که عالم نیز کتاب تکوینی الهی است که خداوند با دست [[قدرت الهی|قدرت خود]] نگاشته‌است.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۲–۵۳.</ref> نیز به جهت تأثیر بر ذهن مخاطب<ref>سیوطی، الاتقان، ۱/۱۸۹.</ref> و ابراز و اظهار آنچه در ضمیر پنهان است، کلام خداوند است، چه از مقوله صوت و لفظ باشد و چه نباشد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۸.</ref> برخی بر این اعتقادند که فرق کتاب خداوند با کلام خداوند در این است که کتاب از عالم خلق بوده، ولی [[کلام الهی]] از عالم امر است.<ref>ملاصدرا، المشاعر، ۵۷.</ref> همچنین کلام نسخ‌بردار نیست؛ ولی کتاب ممکن است منسوخ شود.<ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۶.</ref>

نزول کتاب‌های آسمانی بر [[انبیای الهی]] و بیان دستورها و [[احکام الهی]]، به این جهت بوده تا [[انسان|انسان‌ها]] اعمال و شئون اجتماعی خود را اصلاح کنند و به هدایت و نجات برسند.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۸/۲۹۹–۳۰۰.</ref> طبق بعضی از روایات، ۱۰۴ کتاب بر انبیا (ع) نازل شد که نخستین آن کتاب شیث (ع) جانشین [[حضرت آدم (ع)]] است و آخرین آن قرآن است.<ref>صدوق، الخصال، ۲/۵۲۴.</ref> قرآن کریم نزد مسلمانان دارای اهمیت و احترام ویژه‌ای است<ref>خرمشاهی، قرآن‌شناخت، ۳ و ۲۰–۲۱.</ref> و مهم‌ترین نقش آن در [[جامعه|جامعه اسلامی]]، محوریت آن به عنوان مهم‌ترین [[قانون]] برای امت اسلامی است<ref>معرفت، التمهید، ۱/۳۳۴.</ref> و هیچ سندی در [[اسلام]] به اندازه آن اصالت، مصونیت، اعتبار و اتقان ندارد.<ref>حکیم، علوم القرآن، ۱۰۰–۱۰۱.</ref>

اکثر مفسران بر این عقیده‌اند که آغاز [[نزول قرآن]] با آغاز [[بعثت پیامبر اکرم(ص)]] در [[کوه حرا]] و با نزول پنج آیه اول [[سوره علق]] بوده‌است؛<ref>کاشانی، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ۱۰/۲۹۳.</ref> البته دربارهٔ چگونگی نزول قرآن و اینکه آیا نزول آن دفعی بوده یا تدریجی، اختلاف وجود دارد. قرآن دارای ۱۱۴ سوره است؛ برخی [[سوره انفال]] و برائت را یک سوره حساب کرده‌اند و قرآن را شامل ۱۱۳ سوره دانسته‌اند.<ref>← سیوطی، الاتقان، ۱/۲۲۸.</ref> در چگونگی شمارش از نظر اتصال و انفصال آیات قرآن ـ نه کم و زیاد بودن ـ نیز اختلاف‌هایی وجود دارد. قرآن در نظر قاریان بصره ۶۲۰۴ آیه است؛ اما قاریان کوفی آن را ۶۲۳۶ آیه و قاریان اول [[مدینه]] ۶۲۱۷ آیه می‌دانند.<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۰/۴۳۸.</ref> گفته [[کوفه|کوفیان]] که مستند به [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] است، صحیح‌ترین گفته در تعداد آیات قرآن است.<ref>حریری، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، ۲۶۱.</ref>

نظم کلمات و جمله‌های قرآنِ موجود، بدون تغییر و تبدیل همان نظمی است که حق‌تعالی نازل کرده‌است؛ اما ترتیب آیات و سوره‌های قرآن در زمان پیامبر (ص) صورت گرفت<ref>معرفت، التمهید، ۱/۲۷۳.</ref> و بر اساس برخی از روایات،<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۸۲/۲۰؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱/۶.</ref> هر سوره با نزول [[بسم الله الرحمن الرحیم|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ]] آغاز می‌شد و نزول بِسْمِ اللَّه دیگر، دلیل بر خاتمه پیداکردن آن بود و با این رویه هر سوره جدا و مستقل از سوره‌های دیگر ثبت و ضبط می‌شد؛<ref>بیهقی، السنن الکبری، ۲/۴۲–۴۳؛ سیوطی، الاتقان، ۱/۲۶۶؛ متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۷/۱۵۲؛ ← معرفت، علوم قرآنی، ۴۷.</ref> اما با وجود کتابت همه قرآن و مشخص‌بودن ترتیب آیات و سوره‌های آن، جمع سوره‌ها به صورت مصحف کامل (بین الدفتین) پس از زمان پیامبر (ص) به انجام رسید.<ref>مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، ۴/۲۴۰؛ معرفت، التمهید، ۱/۲۸۰ و ۳۶۵.</ref>

به دلیل اهمیت قرآن نزد [[مسلمانان]] و لزوم نگهداری و حفظ کلام الهی، مسلمانان به حفظ و ثبت قرآن بر روی صحیفه‌ها مبادرت ورزیدند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۲۵۷–۲۶۱ و ۲۷۵–۲۷۷.</ref> حفظ آیات قرآن در زمان رسول خدا (ص) مورد تأکید ایشان بود و حافظان قرآن مقام خاصی نزد رسول خدا (ص) و در میان مسلمانان داشتند و این امر کافی بود که مسلمانان در حفظ قرآن جدیت داشته باشند و از یکدیگر پیشی بگیرند<ref>خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ۲۵۳.</ref> تا آنجاکه زن مسلمان در مَهر، به یادگرفتن یک سوره از قرآن راضی می‌شد؛<ref>کلینی، الکافی، ۵/۳۸۰.</ref> همچنین رسول خدا (ص) هر مهاجر جدیدی را به یکی از حافظان قرآن می‌سپرد تا حفظ قرآن را به او آموزش دهد و این سبب رواج حفظ قرآن در میان مسلمانان شد.<ref>خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ۲۵۴؛ زنجانی، ۴۶.</ref> افراد زیادی در زمان رسول خدا (ص) قرآن را حفظ کردند.<ref>باقلانی، الانتصار للقرآن، ۱/۱۵۱.</ref> حافظان و قاریان قرآن در آغاز هر آنچه را فرا می‌گرفتند، خدمت پیامبر (ص) می‌خواندند و ایشان تقریر و تصحیح می‌کرد.<ref>زنجانی، تاریخ القرآن، ۴۶.</ref> به واسطه کافی‌نبودن حفظ قرآن و احتمال خلل به تمامیت و اصالت قرآن با مرگ حافظان قرآن، پیامبر (ص) اهتمام فراوانی به نوشته‌شدن قرآن داشت؛<ref>رکنی یزدی، آشنایی با علوم قرآنی، ۶۳.</ref> به همین دلیل آیات قرآن را بر تعدادی از صحابه که می‌توانستند بنویسند و امروز به [[کاتبان وحی]] مشهورند<ref>ابوزهره، المعجزة الکبری القرآن، ۲۱.</ref> املا می‌کرد و آنان با همان خط ابتدایی کوفی و ابزارهای طبیعی موجود، آیات را ثبت می‌کردند و با بازخوانی، صحت آن را تأیید می‌کردند.<ref>رکنی یزدی، آشنایی با علوم قرآنی، ۶۳.</ref> شمار کاتبان وحی در مجموع ۴۳ نفر شمرده شده‌اند که از مشهورترینِ آنان [[امیرالمؤمنین علی (ع)]]، [[خلفای ثلاثه]]، [[زبیربن‌عوام]]، [[طلحةبن‌عبیدالله]] و [[زیدبن‌ثابت]] است که از این میان امیرالمؤمنین (ع) و زیدبن‌ثابت بیش از دیگران به این امر پرداخته‌اند.<ref>زنجانی، تاریخ القرآن، ۴۸.</ref>

[[امام‌خمینی]] در بیان اهمیت و جایگاه قرآن قائل است قرآن بزرگ‌ترین [[رحمت الهی]] است که برای بشریت نازل شده‌است و راه وصول به [[سعادت و شقاوت|سعادت]] را برای انسان‌ها باز کرده<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۷ و ۶۶.</ref> و بزرگ‌ترین نسخه نجات‌دهنده بشر است که می‌خواهد همه زنجیرهایی را که بر دست، پا، [[قلب]] و [[عقل]] انسان زده شده باز کند و وی را از هلاکت برهاند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۶.</ref> با همین نگاه به قرآن است که ایشان حتی دربارهٔ [[اهداف قرآن|قصه‌های قرآن]] نیز معتقد است این بخش از قرآن برای بیان تاریخ و مجرد اخبار و [[قصه]] نیست، بلکه در این قصه‌ها چگونگی تربیت [[انبیا(ع)]] و مردم بیان شده و خداوند اغراض خاصی را دنبال می‌کند و تکرار آنها نیز به سبب تأثیر حقایق و معارف در قلوب است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶–۱۸۷؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۸</ref>

# عظمت حامل قرآن: قلب پاکیزه نبی ختمی (ص) که حامل قرآن است، جامع همه حقایق است و حق‌تعالی به جمیع [[شئون ذاتی]] و [[شئون صفاتی|صفاتی]] و [[شئون افعالی|افعالی]] بر آن تجلی کرده و او دارای [[ولایت مطلقه]] و برزخیت کبرا<nowiki/>ست.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۳.</ref>

[[فرشته وحی]] قرآن کریم را بر [[پیامبر اکرم(ص)]] نازل و آیات را بر آن حضرت قرائت می‌کرد.<ref>طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۶/۴۶۵؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ۲۴/۵۳۰.</ref> طبق بعضی از روایات گاهی هنگام نزول قرآن به سبب سنگینی وحی، حالتی به مانند بیهوشی بر پیامبر (ص) عارض می‌شد.<ref>برقی، المحاسن، ۲/۳۳۸.</ref> در اینکه در نزول وحی بر پیامبر (ص) الفاظ قرآن نازل شده یا اینکه قرآن حقیقت مجردی است که پیامبر (ص) آن را تنزل داده و در قالب کلمات و الفاظ ارائه کرده، اختلاف وجود دارد. [[امام‌خمینی]] این نظر را که پیامبر (ص) [[حقایق الهی]] را از غیب دریافت و الفاظ را خود انتخاب کرده باشد، نمی‌پذیرد و بر این باور است که اگرچه پیامبر (ص) حقیقت وحی و معانی مجرد را در مراتب بالاتر دریافت کرده‌است، چون نمی‌توان آن معانی را در عالم حس به مردم منتقل کرد، این معانی تنزل‌یافته و به صورت الفاظ بیان شده‌اند؛<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۳۶.</ref> اما پیامبر (ص) خود در این زمینه اعمال نظر و رأی نداشت و هر آنچه می‌فرمود از وحی سرچشمه می‌گرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۸۲.</ref>

# قرآن نخست در [[شب قدر]] به [[جبرئیل]] داده شد و او قرآن را در محلی به نام بیت‌العزة قرار داد و از آنجا قرآن به صورت تدریجی بر پیامبر (ص) نازل شد.<ref>زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ۱/۳۷–۳۸؛ سیوطی، الاتقان، ۱/۱۵۷.</ref>

# قرآن در [[ماه رمضان]] در شب قدر یک‌باره در بیت‌المعمور که در آسمان چهارم است، نازل شد. سپس از بیت‌المعمور در مدت بیست سال نازل شد.<ref>صدوق، الاعتقادات، ۸۲؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱/۶۴؛ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۸۸.</ref>

[[اهل معرفت]] و [[حکما]] بر این باورند که حقیقت قرآن، مجموع حقایق عالم هستی،<ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، ۱/۴۵.</ref> ظهور کتبی عالم و [[انسان کامل]]،<ref>آملی، نص النصوص، ۳۰۹.</ref> [[عقل بسیط]]، کلید درهای [[غیب الهی]]<ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۵/۲۸۸.</ref> و مقام جمع و اجمال است که همان [[حقیقت محمدی(ص)]] است.<ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۶/۲۲.</ref> به سبب عظمت سرّ قرآن، این سرّ و روح برای هر کس قابل ادراک نیست؛ مگر صاحبان عقل و [[بصیرت]].<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۷/۴۰.</ref>

[[امام‌خمینی]] به بیان [[حقیقت و شریعت|حقیقت]] دو مرتبه از قرآن پرداخته‌است: یکی پیش از تنزل و مقام بطون قرآن و دیگری پس از تنزل و مرتب نازله قرآن. اما در مرتبه نخست حقیقت قرآن پیش از تنزل به منازل خلقی، کتابی تکوینی و از شئون ذاتی و حقایق علمی در [[حضرت واحدیت]] است و حقیقت آن کلامی نفسی و ذاتی است. این حقیقت برای کسی حاصل نمی‌شود، مگر برای ذات مبارک [[پیامبر اکرم(ص)]] با [[مکاشفه الهی]]، در مقام قابَ قَوسین، بلکه در مقام اَو اَدنی.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۱.</ref> در حقیقت، قرآن مقام ظهور اسم «الله» به ظهور [[رحمانیت]] و [[رحیمیت]] است که جامع جمع و تفصیل<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۳۳.</ref> و صحیفه‌ای است که بیانگر اسم اعظم الهی است؛ همچنان‌که انسان کامل صورت اسم اعظم است و قرآن و انسان کامل هر دو، در جلوه‌بودن آن مقام، در یک رتبه‌اند. از این جهت، [[نسخ]] و [[انقطاع]] در حقیقت قرآن راه ندارد؛ زیرا اسم اعظم و مظاهر او ازلی و ابدی‌اند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۱.</ref>

امام‌خمینی قرآن را کتاب معرفةالله و طریق [[سیر و سلوک|سلوک]] به سوی او<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۹.</ref> و معرِّف ذات مقدس حق‌تعالی به تمام شئون و تجلیات می‌داند<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۱.</ref> که جاهلان آن را به انزوا کشیده‌اند و آرای انحرافی و تفسیر به رأی‌هایی در آن راه یافته و هر شخصی با نفسانیت خود، در معنای آن تصرف کرده‌است. این کتاب در عصری نازل شد که تاریک‌ترین محیط بود و عقب‌افتاده‌ترین مردم در آن زندگی می‌کردند، لکن در آن حقایق و معارفی است که در آن روز سابقه نداشته‌است؛ چنان‌که مسائل عرفانی‌ای که در قرآن است، در یونان و نزد [[حکما|فلاسفه]] آن نبوده و افرادی چون [[حکما|ارسطو]] و [[حکما|افلاطون]] از رسیدن به آن عاجر بودند و حتی فلاسفه و عرفای بزرگ اسلامی نیز که در مهد قرآن رشد کرده‌اند، مسائل خود را از قرآن می‌گرفتند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰۹–۲۱۰.</ref> به اعتقاد ایشان حقایق قرآن به زبان عرفی نازل شده و این از باب شفقت و [[رحمت]] بر انسان‌هاست تا هر شخصی به مقدار فهم خود از حقایق آن نصیبی داشته باشد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۶۰–۶۱.</ref>

قرآن کریم تنها شامل یک سطح از معنا نیست که همگان به‌طور مساوی آن را درک کنند، بلکه این کتاب آسمانی دربردارنده لایه‌ها و سطوح معانی گوناگون است.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۵۹–۶۲.</ref> مراد از [[ظهور]] در قرآن، معنای ظاهری و ابتدایی است که از آیات به دست می‌آید و مراد از [[بطون]]، معنای نهفته در آیات است که فراتر از مفهوم ظاهری آیات است و این معنای باطنی، ممکن است به مفهوم ظاهری آیه نزدیک باشد یا با آن فاصله داشته باشد؛<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۳/۷۴.</ref> چنان‌که در بعضی روایات، عرض [[امانت و امانت‌داری|امانت]] در قرآن<ref>احزاب، ۷۲.</ref> به [[ولایت امیرالمؤمنین(ع)]] تفسیر شده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۴۱۳.</ref> اندیشمندان اسلامی نیز با تمسک به روایات، بر بطون و چندلایه‌بودنِ آیات قرآن تأکید کرده‌اند.<ref>قونوی، اعجاز البیان فی تفسیر امّ القرآن، ۱۲۸؛ آملی، تفسیر المحیط، ۱/۳۰۲–۳۰۶؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱/۳۰–۳۱؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۳/۷۲–۷۴.</ref>

[[امام‌خمینی]] ظاهر و باطن قرآن و صورت و معنای آن را به بدن و روح [[تشبیه و تنزیه|تشبیه]] می‌کند که از هم قابل تفکیک نیستند.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۶۲.</ref> به اعتقاد ایشان توقف بر ظواهر و عدم عبور و تجاوز از آن به باطن، موجب هلاکت و پایه جهل و نادانی می‌شود و اساس انکار [[نبوت]] و [[ولایت]] است؛<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۹–۶۰.</ref> به همین دلیل کسانی که تنها دعوت به ظاهر و صورت می‌کنند و مردم را از آداب باطنی بازمی‌دارند و مانع رسیدن به [[انسانیت]] و وصول به حق‌تعالی هستند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۵۴.</ref> در مقابل، کسانی مانند جاهلان از [[صوفیه]] که رسیدن به باطن را از غیر ظاهر جستجو می‌کنند، بر [[صراط مستقیم]] نیستند؛ زیرا ظاهر، خود طریقی به سوی باطن است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۰۱؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۶۲.</ref>

امام‌خمینی همانند بعضی از [[عارفان]]<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۸۷؛ آملی، تفسیر المحیط، ۲/۴۱۷.</ref> با استناد به روایتی،<ref>عیاشی، التفسیر، ۱/۱۱.</ref> برای آیات الهی، ظهر و بطن و حد و مطلع برشمرده است و معتقد است اگر مراد از قرآن در این حدیث، همه [[عالم وجود]] باشد، ممکن است بطن، [[عالم غیب]] و ظهر، [[عالم شهادت]] باشد.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۴.</ref> همچنین مطلع، کلام ذاتی و تجلی ظهوری حق‌تعالی در [[حضرت واحدیت]] و حد، کلام ظلی و فیضی باشد که حد فاصل میان حضرت واحدیت و مظاهر غیب و شهادت است که از آن به [[عماء]] تعبیر می‌شود و اگر مراد از قرآن در حدیث یادشده، [[انسان کامل]] یا همان کون جامع و [[کتاب مبین]] باشد، مراد از ظهر و بطن و حد و مطلع، مراتب چهارگانه (قوای چهارگانه ادراکی یا طبایع چهارگانه) انسان کامل است و مراد از [[بطون سبعه]]، لطایف هفتگانه انسان ([[نفس]]، [[عقل]]، قلب، [[روح]]، سر، خفی و اخفی) است،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۴–۲۱۵.</ref> بلکه طبق مبانی عرفا، هر فردی از افراد وجود، حتی موجودات سافل، قرآن جامع‌اند که برای او ظهر، بطن، حد و مطلع و مراتب هفتگانه بلکه هفتادگانه است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۵.</ref>

به باور امام‌خمینی قرآن دارای بطن‌های متعدد و حقایقی است که از دید انسان‌های عادی پوشیده‌است.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۳۳؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۹؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۸۷.</ref> در حقیقت، باطن قرآن از سنخ معانی نیست تا برای انسان‌ها با علوم رسمی قابل درک باشد؛ بلکه باطن قرآن از سنخ حقایق است و برای درک این حقایق، [[کشف و شهود|مکاشفه تام]] انسان کامل ختمی (ص) لازم است.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۸؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۱.</ref> نظر امام‌خمینی دربارهٔ بطون قرآنی مبتنی بر تفسیر عرفانی از روایتی<ref>فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱/۳۱</ref> است که حقیقت قرآن را همان تجلی خداوند با [[صفات جلالی و جمالی]] بر قلب جمعی محمدی (ص) می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۲–۱۸۳.</ref> به باور ایشان ظاهر قرآن در مقابل باطن آن نیست، بلکه باطن قرآن در طول ظاهر آن است و آنچه در دست ماست، تنزل‌یافته مراتب بطونی و حقیقت قرآن است.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۳۳؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۹؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۵۰.</ref>

# مراتب قرآن بر اساس مراتب وجود (هستی‌شناختی): بعضی از [[اهل معرفت]] از آنجاکه قرآن را جامع همه [[حقایق الهی]] و کونی، به صورت یکسان می‌دانند، معتقدند در قرآن هیچ‌گونه میل و انحرافی نیست و منزلت قرآن منزلت [[اعتدال]] است؛ اما اگر از این منزل و مرتبه تنزل کند، جامعیت نخواهد داشت.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۳/۹۳.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز حقیقت قرآن را دارای مراتبی می‌داند که پیش از تنزل به منازل خلقی، از شئون ذاتی و حقایق علمی در [[حضرت واحدیت]] بوده‌است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۱.</ref> و در هر نشئه از نشئات هستی، ظهوری دارد؛ چنان‌که قرآن در [[حضرت‌های علمیه]]، [[حضرت اعیان]]، [[حضرات اقلام]] و [[حضرات الواح]]، [[حضرت مثال]] و در حس مشترک و در شهادت مطلقه به گونه‌ای ظهور دارد. این همان، هفت مرتبه از تنزل است و ممکن است نزول قرآن بر هفت حرف در روایات،<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۸۹/۴۹–۵۰.</ref> اشاره به این معنا باشد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۳.</ref> ایشان معتقد است همان‌طور که کتاب تکوینی و نظام آفرینش مراتب دارد، کتاب تدوین و قرآن کریم نیز مراتبی دارد که هم‌راستا با مراتب تکوینی است.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۹.</ref> به باور ایشان اگر مراد از قرآن در بطون هفتگانه آن همه هستی باشد، مراتب هفتگانه بطونی آن مراتب هفتگانه کلی است و آن [[مقام احدیت غیبی]]، حضرت واحدیت، [[مقام مشیت و فیض منبسط]]، [[عالم عقول]]، [[عالم نفوس کلی]]، [[عالم مثال مطلق]] و [[عالم طبیعت]] است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۵۰ و ۲۱۴–۲۱۵.</ref> امام‌خمینی نزول آیات از مرتبه غیب تا شهادت را نوعی تغییر و میل وجودی و رتبی دانسته‌است؛ زیرا کلمات حق‌تعالی با رسیدن به هر مرتبه در [[قوس نزول]]، محجوب و مستور در حدود و تعینات می‌گردد تا به عالم طبیعت برسد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۱.</ref> بنا بر نظر امام‌خمینی قرآن و کلام الهی با طی مراتب در قوس نزول و پوشیدن لباس الفاظ، مرحله به مرحله تنزل داده شده‌است. از این‌رو مراتب بطون قرآن در [[قوس صعود]]، مطابق با مراتب تنزل است و برای رسیدن به بطون قرآن باید از تحریف رهایی یافت؛ بر این اساس میان مبدأ بطون و مبدأ تنزل، رابطه متعاکسی برقرار است و سالک به هر مرتبه از بطون که راه یافت، از یک مرتبه از تنزل رهایی می‌یابد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۱–۱۸۲.</ref> بنا بر نظر ایشان [[رحمت|رحمت واسعه حق]] بر بندگان این اقتضا را داشته‌است که قرآن را از آن [[مقام قرب و قدس]]، بر حسب تناسب عوالم تنزل دهد تا به این [[حجب|عالم ظلمانی]] برسد؛<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۴.</ref> از این‌رو قرآن در آن مقام اصلی خود، سرّ و سرِّ مستتر به سرّ است که تنزل کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۶۲.</ref>

در برخی از روایات از [[حروف مقطعه]] که در آغاز برخی سوره‌های قرآن آمده‌اند، به حروف تهجی یادشده است.<ref>← طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱/۱۱۲.</ref> این حروف به دلیل طبیعت رمزگونه‌شان، از مباحث اختلافی قرآن‌اند که بحث از آن از [[صدر اسلام]] تاکنون ادامه داشته‌است.<ref>دروزه، التفسیر الحدیث، ۱/۳۵۹–۳۶۲؛ ← شوکانی، فتح القدیر، ۱/۳۱–۳۲.</ref> آرا و نظرات مختلفی از دانشمندان اسلامی در بیان این حروف و مفاد آنها ارائه شده‌است. برخی حروف مقطعه قرآن را از [[متشابهات قرآن]]<ref>سیوطی، الاتقان، ۱/۶۱۱.</ref> یا اشاره به اسامی سوره‌ها<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ۲/۲۵۲.</ref> می‌دانند. برخی نیز آن را مأخوذ از [[اسما و صفات|صفات و اسمای الهی]]<ref>← فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ۲/۲۵۳؛ آملی، تفسیر المحیط، ۲/۴۰۳.</ref> یا رموزی میان خداوند سبحان و رسول او<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۸/۱۴–۱۵.</ref> می‌شمارند.

# تحریف‌ناپذیری قرآن: امام‌خمینی همسو با اندیشمندان اسلامی<ref>سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۳۶۱–۳۶۳؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ۲۰/۳۰۵ و ۲۱/۴۱۶؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۲/۱۰۷–۱۰۸؛ خویی، ۲۰۰–۲۰۱.</ref> بر [[تحریف‌ناپذیری قرآن|عدم تحریف قرآن]] تأکید کرده و بر این باور است که قرآن کریم از [[صدر اسلام]] تا به حال یک کلمه یا یک حرف از آن کم یا زیاد نشده‌است.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۱۴؛ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۱۳۰–۱۳۲؛ امام‌خمینی، انوار الهدایه، ۱/۲۴۳.</ref> ایشان با بیان شواهد تاریخی، به نقد ادعای تحریف قرآن پرداخته و معتقد است این قرآن همان کتابی است که در زمان [[پیامبر(ص)]] در دست مسلمانان بوده و آن را قرائت و حفظ می‌کردند و اگر تحریفی در قرآن صورت گرفته باشد، باید [[ائمه(ع)]] و اصحاب به آن استدلال می‌کردند.<ref>امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۱۳۱؛ امام‌خمینی، انوار الهدایه، ۱/۲۴۵–۲۴۶.</ref> امام‌خمینی شدت [[تعصب]] مسلمانان به قرآن را مانع امکان وقوع تحریف در این کتاب آسمانی می‌داند<ref>امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۱۳۱.</ref> و مخالفت شدید مسلمانان با برداشتن یک حرف از قرآن را یکی از شواهد عدم تحریف قرآن می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۲۳.</ref>

# اعجاز قرآن: قرآن جامع لطایف و حقایق و دقایق توحید است که عقول [[اهل معرفت]] در آن حیران می‌ماند و این [[معجزه|اعجاز]] بزرگِ این صحیفه نورانی است. از دیگر موارد اعجاز قرآن حسن ترکیب، لطف بیان، غایت فصاحت و بلاغت و چگونگی دعوت آن است که هر یک جداگانه اعجازی فوق طاقت و [[خارق عادت]] است؛ اما آنانی که به اسرار و دقایق معارف آشنا و از لطایف [[توحید]] و تجرید باخبرند، وجه نظرشان در اعجاز، همان معارف آن است که جامع لطایف، حقایق، سرایر و دقایق توحید است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۳–۲۶۴.</ref>

قرآن کریم به همراه [[سنت]]، [[عقل]] و [[اجماع]] یکی از منابع چهارگانه [[استنباط]] [[احکام شرعی]] است.<ref>حلی، علامه، قواعد الاحکام، ۳/۴۲۳.</ref> این کتاب الهی دارای آیاتی است که به بیان احکام شریعت می‌پردازند و به آیات الاحکام معروف‌اند و برای استنباط احکام شرعی به آنها استناد می‌شود. سابقه آیات الاحکام به ابی‌نصر محمدبن‌سائب بشر کلبی (م۱۴۷) می‌رسد که از اصحاب [[امام‌باقر(ع)]] و [[امام‌صادق(ع)]] بود.<ref>آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱/۴۰.</ref> برخی از [[فقها]] و [[مفسران]] در این زمینه کتاب مستقلی نیز تدوین کرده‌اند.<ref>← استرآبادی، آیات الاحکام؛ جرجانی، آیات الاحکام.</ref> از [[مجموعه آثار امام‌خمینی]] نیز مباحثی که مربوط به احکام بوده، در کتابی به نام [[آیات الاحکام]] قبسات من تراث الامام‌الخمینی جمع‌آوری شده‌است. دلالت آیات قرآن بر احکام شرعی یا به صورت [[نص]] است یا به صورت ظاهر؛ یعنی در استفاده از عمومیت یا اطلاق آیات نیاز به مقدماتی است که نخستین مقدمه آن [[حجیت ظهور]] است. غالب فقها قائل به حجیت ظهور آیات‌اند.<ref>مفید، التذکره، ۲۹؛ حلی، علامه، نهایة الوصول، ۱/۳۴۲.</ref> برخی نیز حجیت ظواهر قرآن را منوط به همراهی این آیات با [[روایات صحیحه]] از [[اهل بیت(ع)]] می‌دانند.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، ۲۷/۷۶؛ ← آصفی، مقدمه البرهان فی تفسیر القرآن، ۱/۸.</ref> آیاتی که مربوط به احکام شرعی‌اند در بسیاری از [[ابواب فقه]] مانند [[نماز]]، [[روزه]]، [[حج]]، [[زکات]] و [[معاملات|ابواب معاملات]] و [[شهادات]] بررسی شده‌اند. برخی شمار این آیات را حدود پانصد و برخی آن را دو هزار آیه می‌دانند.<ref>معرفت، التفسیر، ۲/۲۲۸.</ref>

امام‌خمینی نیز در ابوابی از کتاب‌های فقهی و اصولی خود به برخی آیات در استنباط احکام شرعی استناد کرده‌است، مانند باب [[نماز]]،<ref>امام‌خمینی، الخلل، ۱۵۰؛ امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۱/۲۵۵–۲۵۶؛ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۲/۱۱۹.</ref> [[روزه]]،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۲/۱۲۴؛ امام‌خمینی، جواهر الاصول، ۴/۳۰۶.</ref> [[حج]]،<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۹۷؛ امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۳/۵۱۸.</ref> [[بیع]]<ref>امام‌خمینی، البیع، ۱/۹۲؛ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۱۵۸.</ref> و [[حکومت]] و [[ولایت]].<ref>امام‌خمینی، البیع، ۲/۶۳۹–۶۴۰؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۸۳–۸۶.</ref>