اعتصاب: تفاوت میان نسخه‌ها

اعتصاب می‌تواند بخشی از طبقات و قشرهای جامعه را شامل شود یا کل جمعیت کشور را دربرگیرد که در صورت دوم اعتصاب عمومی نامیده می‌شود.<ref>مارشال، فرهنگ جامعه‌شناسی آکسفورد، ۱۱۴۷؛ آشوری، فرهنگ سیاسی، ۲۰.</ref> اعتصاب‌ها اگر اهدافی، مانند بهبود وضعیت شغلی، افزایش دستمزد و تعیین ساعت کار مناسب را دنبال کنند و به دست اتحادیه‌های صنفی سازماندهی شوند، جنبه صنفی دارند،<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ۱۰۲؛ مارشال، فرهنگ جامعه‌شناسی آکسفورد، ۵۴۶.</ref> اما اگر جنبه سیاسی داشته باشند و برای تضعیف حکومت یا سرنگونی نظام مستقر باشند، اعتصاب سیاسی هستند که معمولاً حاکمان آن را عملی مجرمانه می‌شمارند.<ref>مارشال، فرهنگ جامعه‌شناسی آکسفورد، ۵۴۶ و ۱۱۴۷–۱۱۴۶.</ref>

اعتصاب‌های سازمان‌یافته پس از [[انقلاب صنعتی اروپا]] پیدا شد و طبقه کارگر که زاییده این انقلاب بود، برای دفاع از حقوق خود در برابر کارفرمایان، دست به تشکیل سازمان‌هایی زد و این سازمان‌ها از اعتصاب به عنوان وسیله‌ای مؤثر برای نیل به تقاضاهای کارگران استفاده کردند.<ref>آشوری، فرهنگ سیاسی، ۲۰.</ref>

نخستین اعتصاب کارگری [[ایران]] در [[فروردین]] و [[اردیبهشت]] ۱۲۸۶ با دست‌ازکارکشیدن کارگران خط کشتیرانی باکو ـ انزلی در اعتراض به دستمزد و بهترشدن وضع کار و کم‌شدن ساعات کاری اتفاق افتاد،<ref>دون، جنبش کارگری ایران (تاریخچه و بررسی مختصر)، ۱۳.</ref> و از سال ۱۳۰۷ تا [[ملی‌شدن صنعت نفت]]، چندین اعتصاب مهم در ایران رخ داد.<ref>تائب، از اعتصاب کارکنان صنعت نفت تا پیروزی انقلاب، ۵۸–۶۰.</ref>

در ماده ۲۳ تصویب‌نامه قانون کار، مصوب ۱۳۲۵ نیز حق اعتصاب، به شرط آنکه موجب جرح و تخریب و اختلال نظم و امنیت یا بزه دیگری نباشد، به رسمیت شناخته شد. اعتصاب‌های طبقه کارگر در روند پیروزی [[انقلاب اسلامی]] تأثیری بسزا داشت. این اعتصاب‌های سیاسی که از [[آبان]] ۱۳۵۶ تا [[خرداد]] ۱۳۵۷ به‌کندی صورت می‌گرفت، پس از آن، به دلیل هم‌سویی با انقلاب تا پیروزی آن فزونی یافت.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۳۰–۶۳۲.</ref>

با آغاز نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری [[امام‌خمینی]] از اوایل دهه ۱۳۴۰ قشرها و طبقات جامعه ایرانی، به‌خصوص بازاریان و دانشجویان و [[طلاب علوم دینی]] به [[اعتصاب سیاسی]] روی آوردند و از این حربه به عنوان یکی از واکنش‌های اعتراضی خود، به اقدامات ضد دینی و ضد میهنی [[رژیم پهلوی]] و کشتار و سرکوب مردم بهره بردند.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ۱۰۲.</ref> ازجمله این اعتصاب‌ها می‌توان به اعتصاب سراسری بازاری‌ها در واکنش به [[واقعه ۱۵ خرداد]] ۱۳۴۲ و دستگیری امام‌خمینی،<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۴۳۵.</ref> اعتصاب یک روز پیش از افتتاح مجلس در اعتراض به انتخابات فرمایشی دوره بیست‌ویکم مجلس در همان سال،<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۴۹۴–۴۹۵.</ref> و اعتصاب آبان ۱۳۴۳ در اعتراض به [[تبعید امام‌خمینی]]<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۶–۵/۳۵–۳۶.</ref> اشاره کرد.

امام‌خمینی که نخستین بار در سال ۱۳۴۲ و پس از [[فاجعه فیضیه]]، از اعتصاب و تعطیلی عمومی مردم، در اعتراض به این حادثه، قدردانی کرده و این اقدام را نشانه پشتیبانی و وفاداری ملت به روحانیت خوانده بود،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۸۰.</ref> در [[اسفند]] ۱۳۵۱ علما و ملت ایران را به اعتصاب در برابر رژیم پهلوی فراخواند. ایشان در آن زمان طی پیامی از ملت خواست تا در واکنش به اقدام رژیم در تعیین و نصب خطبا و امامان جماعات، در جماعت آنها حاضر نشوند و افراد منصوب را طرد کنند و از علما و خطبا و ائمه جماعت درخواست کرد به نشانه اعتراض، اعتصاب کنند و تا مدتی محدود از رفتن به مساجد و منابر خودداری ورزند و مطمئن باشند اعتراض دسته‌جمعی و اعتصاب عمومی نتیجه دارد و دستگاه جبار را عقب می‌راند؛ همچنین بر مردم مسلمان لازم دانست در صورت اعتصاب علمای اسلام، که برای حفظ احکام [[قرآن]] است، از آنان پشتیبانی و از اعتصاب تبعیت کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۸۴–۴۸۵.</ref>

در همان سال‌ها نخستین بار تعدادی از روحانیان مبارز [[نجف اشرف]] با هدایت [[محمد منتظری]]، در اعتراض به حکم اعدام [[عباس شیبانی]] دست به [[اعتصاب غذا]] زدند؛ اقدامی که البته گفته شده با نارضایتی امام‌خمینی همراه بود؛ زیرا ایشان اولاً اعتصاب غذا را شبهه‌آمیز و [[اضرار به نفس]] می‌شمرد و ثانیاً صبغه سیاسی چنین اقدامی را پررنگ‌تر از وجهه دینی آن می‌دانست؛ در حالی‌که عکس چنین حالتی را صحیح می‌شمرد.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۲۴۱–۲۴۲.</ref>

در سال ۱۳۵۶ ایران شاهد اعتصاب‌هایی پراکنده بود. تعطیلی و اعتصاب بازار علیه سیاست‌های رژیم، بازتاب و تأثیر گسترده‌ای میان نیروهای انقلاب داشت.<ref>مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۱۰۹.</ref> رژیم پهلوی با این اعتصاب‌ها، که به بهانه مسائل رفاهی بود، برخوردی سرکوبگرانه و قهرآمیز کرد که این امر موجب اعلان درخواست‌های کاملاً سیاسی اعتصاب‌کنندگان در سال ۱۳۵۷ شد.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۲/۱۱۵.</ref> همچنین مراجع تقلیدی که با انقلاب همسو بودند، با دادن [[اعلامیه]] و تعطیلی دروس خود از انقلاب و امام‌خمینی حمایت کردند.<ref>فراتی، روحانیت و سیاست، ۱۰۹–۱۱۲.</ref> پس از آن، امام‌خمینی اعتصاب مردم ایران را نشانه تنفر و بیزاری مردم از شخص [[محمدرضا پهلوی]] و رژیم و دلیلی بر رد مشروعیت حکومت پهلوی از جانب مردم دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۱۵، ۳۳۰ و ۵/۵۰، ۱۴۴.</ref>

به دنبال کشتار و ضرب و جرح مردم [[اصفهان]] به دست عوامل رژیم در [[مرداد]] ۱۳۵۷ امام‌خمینی اعتصاب را واکنش و اعتراض مردم به اعمال غیرقانونی و غیرانسانی رژیم خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۳۶.</ref> کشتار [[۱۷ شهریور]] ۱۳۵۷ نیز جرقه تشدید اعتصاب‌ها در کشور بود<ref>تائب، از اعتصاب کارکنان صنعت نفت تا پیروزی انقلاب، ۷۳–۷۶.</ref> ایشان ضمن سفارش مردم به تداوم اعتصاب، به آنان دربارهٔ هوشیاری در برابر خدعه‌ها و نیرنگ‌های دولت و رژیم برای برهم‌زنی اعتصاب هشدار داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۸۷–۴۸۸.</ref>

در ادامه و با آغاز سال تحصیلی جدید، امام‌خمینی در پیامی خطاب به دانش‌آموزان و دانشجویان، آنان را به همراهی با نهضت اسلامی و حمایت و تشویق اعتصاب‌کنندگان فراخواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۸۳–۴۸۸.</ref> این درخواست، تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها را در پی داشت و زمینه شرکت هزاران دانش‌آموز و دانشجو را در تظاهرات خیابانی فراهم آورد.<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ۲۲۲.</ref> شمار و گستره اعتصاب‌ها که از [[خرداد]] ۱۳۵۷ فزونی گرفته بود، از [[مهر]] این سال شدت بیشتری گرفت، تا اینکه از اواخر مهر، اعتصاب عمومی گسترده و بی‌سابقه‌ای را کارگران و کارمندان اکثر نهادهای زیربنایی و دولتی و خدماتی کشور به راه انداختند که در نهایت همین اعتصاب اقتصاد کشور را فلج کرد و یکی از عوامل مهم سقوط رژیم پهلوی را مهیا ساخت.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۳۸–۶۳۹.</ref> در این برهه، امام‌خمینی کارگران و کارمندان را به تداوم اعتصاب‌ها، هوشیاری در برابر رژیم و افزودن به جنبه‌های اسلامی شعارها و درخواست‌های مطرح در اعتصاب‌ها سفارش می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۸۷–۴۸۸.</ref>

دهم آبان ۱۳۵۷ امام‌خمینی فراگیری و شرکت خودجوش و بدون دعوت کسبه و کارگران و کارمندان در اعتصاب را نوید داد و در پاسخ به ادعای رژیم پهلوی مبنی بر صنفی‌بودن اعتصاب کارگران، بر دروغگویی رژیم و سیاسی‌بودن اعتصاب‌ها و درخواست‌های اعتصاب‌کنندگان تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۵۱–۲۵۳.</ref> ایشان در پیام خود به ملت ایران در ۱۴ آبان ۱۳۵۷ درخواست اصلی اعتصاب‌کنندگان را سرنگونی رژیم پهلوی دانست و بر تداوم اعتصاب‌ها، به‌خصوص اعتصاب کارمندان و کارگران صنعت نفت و لزوم حمایت مالی از اعتصاب‌کنندگان و متضرران در این راه تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۰۹–۳۱۰.</ref>

پشتیبانی عمومی از اعتصاب‌ها و ضعف دولت [[جعفر شریف‌امامی]] در پایان‌دادن به آن و اعتراضات عمومی مردم، به‌روی کارآمدن دولت نظامی [[غلامرضا ازهاری]] انجامید، تا شاید او با سرکوب بتواند به آنها پایان دهد،<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ۲۲۵–۲۲۶.</ref> ولی امام‌خمینی به دلیل غیرقانونی و غاصبانه‌بودن دولت نظامی، بر تداوم اعتصاب‌ها تأکید و آن را وظیفه‌ای اسلامی و لازم‌الاجرا اعلام کرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۴۹–۳۵۰.</ref> و در پیامی جداگانه به علما و روحانیان، ضمن درخواست تشکیل هیئت‌هایی جهت رسیدگی به زندگی اعتصاب‌کنندگان و حمایت از آنان، استفاده از [[وجوهات شرعی]] (تا نصف سهم امام) را برای کمک به این قشر مجاز اعلام کرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۰۸–۴۰۹.</ref> و در ادامه مبارزه نیز بر استفاده از سهم امام و وجوه شرعی، برای ترمیم آسیب‌های مبارزاتی که برای قشر ضعیف جامعه پیش می‌آید، تأکید کرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۹۹–۵۰۰ و ۵/۲۲۹.</ref> از طرفی ایشان حکومت‌نظامی را موجب تشدید نارضایتی‌ها و ادامه اعتصاب‌ها شمرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۱۰.</ref> و بر ناتوانی حکومت‌نظامی و ضعف رژیم در شکستن اعتصاب‌ها تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۵۹–۴۶۰.</ref>

اعتصاب‌های سیاسی اصناف و قشرهای مختلف مردم در ماه‌های آخر رژیم پهلوی، با اعتصاب کارکنان [[صنعت نفت]] به اوج خود رسید. این اعتصاب به سبب اهمیت راهبردی نفت به عنوان شریان اقتصادی رژیم پهلوی برای آن مهلک بود.<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ۲۲۲؛ فارسی، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ۱۰۲؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، ۱۱۴–۱۱۵.</ref> امام‌خمینی در پیامی در ۲۴ آبان ۱۳۵۷ این اقدام را موجب جلوگیری از غارت نفت و واردساختن ضربه مهلکی بر پیکره رژیم دانست و خطاب به اعتصابیون شرکت نفت، هر ساعت اعتصاب آنان را خدمت به [[خداوند تعالی]] و کشور اسلامی شمرد و کسانی را که سعی در شکستن اعتصاب داشتند، مجرم، خدمتگزار بیگانگان و خائن به ملت و کشور نامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۹۸.</ref> {{ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}}

یکی دیگر از اعتصاب‌های مهم نیمه دوم سال ۱۳۵۷ اعتصاب ۶۲ روزه مطبوعات بود. نویسندگان و اصحاب قلم به دلایلی، ازجمله توقیف چند روزنامه، دستگیری روزنامه‌نگاران به اتهام انتشار اخبار مربوط به امام‌خمینی و ملزم‌کردن روزنامه‌ها به چاپ مطالب پس از تأیید فرمانداری نظامی [[تهران]]، دست به اعتصاب زدند.<ref>قاسمی، نهضت امام‌خمینی و مطبوعات رژیم شاه، ۱۳۶–۱۳۸.</ref> با کناررفتن ازهاری در [[دی]] ۱۳۵۷ و لغو سانسور دولتی، امام‌خمینی در ۱۶ دی، در پیامی ضمن تشکر از روزنامه‌نگاران، بر لزوم پایان‌دادن به اعتصاب در شرایط جدید تأکید کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۳۵۲.</ref> پس از آن، سندیکای روزنامه‌نگاران در همان روز به اعتصاب روزنامه‌نگاران پایان داد.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، ۱۱۳–۱۱۴؛ قاسمی، نهضت امام‌خمینی و مطبوعات رژیم شاه، ۱۴۰.</ref>

اعتصاب‌ها در سال ۱۳۵۷ نشانه ضعف و ناتوانی رژیم پهلوی و قدرت‌یابی مخالفان بود و همین اقدام مخالفان رژیم بود که به‌تدریج نهادهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اداری کشور را از کنترل رژیم پهلوی خارج ساخت<ref>برام، انقلاب ایران و مبانی رهبری امام‌خمینی، ۴۸–۵۴.</ref> و در کنار عوامل دیگر مایه پیروزی انقلاب اسلامی شد.

پس از پیروزی انقلاب نیز به نظر می‌رسد امام‌خمینی با اصل اعتصاب شهروندان، به عنوان یک شیوه احقاق حق مشکل نداشت؛ اما آثار زیانبار این اقدام در اقتصاد و معیشت مردم از یک طرف و تغییر اوضاع و موضوعیت‌نداشتن این حرکت پس از پیروزی انقلاب از طرف دیگر و نیز امکان سوء استفاده از آن در شرایط انقلابی موجب شد رهبری نظام، بر پایان اعتصاب در کشور تأکید داشته باشد.

ایشان در ۲۵<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۴۱–۱۴۲.</ref> و ۲۶ [[بهمن]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۴۶.</ref> خواهان پایان اعتصاب‌ها شد و بدین‌ترتیب نخستین شنبه پس از پیروزی انقلاب روز ۲۸ بهمن، روز پایان اعتصاب‌ها و آغاز بازگشت بر سر کار تعیین شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، ۲۱۳–۲۱۴.</ref>

امام‌خمینی در اوایل سال ۱۳۵۸ نوپایی نظام، جوسازی‌ها و کارشکنی‌ها، وسعت خرابی‌های بازمانده از حکومت پهلوی و حجم وسیع درخواست‌ها و انتظارات از دولت را خاطرنشان ساخت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۲۶–۲۸، ۳۳–۳۴ و ۵۱۶–۵۱۸.</ref> و از مردم، به‌ویژه کارگران و کارمندان خواست با وجود مطالبات مشروع و موجّه، در برابر تبلیغات سوء مغرضان و بازماندگان رژیم پهلوی، در زمینه دست‌کشیدن از کار و برپایی اعتصاب هوشیار باشند و بکوشند با [[صبر]] و شکیبایی و کار و تلاش و حمایت از دولت، به مطالبات خویش دست یابند. ایشان با تأکید بر محقق‌نشدن محتوای [[جمهوری اسلامی]] تاکنون و راهی که باید برای رسیدن به آن طی شود، رسیدن به نتیجه مطلوب را تنها در گرو صبر و کار از سوی دولت و ملت، هر دو، ممکن دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۲۳۰، ۳۶۶–۳۶۸ و ۵۱۸–۵۲۴.</ref> و از سوی دیگر، خواستار تغییر شیوه کار و رفتار کارفرمایان با کارگران در عصر انقلاب و توجه کافی و رسیدگی دولت و صاحبان صنایع به وضعیت کارگران بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۴۶۸–۴۷۰.</ref>

در عین حال موضع امام‌خمینی در برابر اعتصاب‌هایی که وابستگان به بیگانه و به رژیم پهلوی، برخی گروه‌ها و فرقه‌های چپ و کمونیستی تبلیغ می‌کردند یا بدان دست می‌زدند و موجودیت نظام را تهدید می‌کردند، متفاوت بود. امام‌خمینی باور داشت اعتصابات پیش از انقلاب با توجه به عدم مشروعیت حکومت، شیوه‌ای برای براندازی آن به‌شمار می‌رفت که موجب خشنودی خداوند متعال بود؛ اما با استقرار نظام مشروع و مردمی، قیام و اعتصاب علیه آن وجهی ندارد؛ از این‌رو تحصن و اعتصاب را در حالی‌که دولت اسلامی و ملی و دشمن در حال توطئه است، جنجال بی‌اساس نامید که موجب ضعف دولت و تقویت دشمنان اسلام می‌شود و سبب خشم خدا، از [[گناهان بزرگ]] و [[حرام]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۲۶۸.</ref> ایشان در تابستان ۱۳۵۸ که چندین اعتصاب در اصناف مختلف رخ داد، شرکت در اعتصاب‌ها را مخالفت با [[اسلام]] و جزو معاصی بزرگ اعلام کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۲۶۸–۲۶۹؛ رفیع، همراه انقلاب، ۱/۲۷–۲۸.</ref>

[[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] اعتصاب را به رسمیت نشناخته بود؛ اما برخی گروه‌ها بر این کار اصرار می‌ورزیدند و هم‌زمان با بروز ناآرامی‌ها در برخی مناطق مرزی و بحران سقوط دولت موقت، دور جدیدی از اعتصاب‌ها را در پاییز و زمستان ۱۳۵۸ ترتیب دادند. امام‌خمینی ضمن متوجه‌کردن مردم به آرامشی که کشور برای اصلاح امور بدان نیاز دارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۳۴۶–۳۴۸ و ۱۲/۹.</ref> اعتصاب‌های پشت‌سرهم را که با تحریک جوانان و در نقاط مختلف کشور روی می‌داد؛ به‌ویژه بازتاب آن در خارج از کشور را موجب ضربه به اقتصاد و حیثیت کشور و تضعیف آن دانست و لزوم محافظت از اصل نهضت در مقابل توطئه دشمنان را یادآور شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۱/۴۴۵ و ۱۲/۴۲–۴۳.</ref> ایشان ضمن محکوم‌کردن اعتصاب‌ها، آن را ناشی از تحرکات عناصر مزدور و بهره‌برداری بیگانگان برشمرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۴۲ و ۱۴/۴۶.</ref> و در این شرایط اعتصاب را حرام و اعتصاب‌کنندگان را خائن به اسلام معرفی کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۴۴ و ۱۴/۴۶.</ref>