امام‌خمینی در شعر شاعران: تفاوت میان نسخه‌ها

'''امام‌خمینی در شعر شاعران'''، بازتاب شخصیت، اندیشه و مبارزات سیاسی [[امام‌خمینی]] در شعر شاعران معاصر.

در پهنه تاریخ مدیحه‌سرایی در منقبت بزرگان، پیشینه‌ای دیرینه دارد. پهنه ادب فارسی مشحون از صفحاتی است که شاعران با انگیزه‌های گوناگون به وصف و تعریف شخصیت مورد نظر پرداخته‌اند.<ref>← فردوسی، شاهنامه فردوسی، 852؛ حافظ، دیوان حافظ، 180 و 253.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی نیز از زمره شخصیت‌هایی است که شاعران بسیاری دربارهٔ او [[شعر]] سروده‌اند. مضامین اشعار و قراین بسیار، گواه آن است که دست‌کم آغاز این نوع ادبی در خصوص امام‌خمینی، با انگیزه‌های مذهبی و سیاسی و بدون چشم‌داشت هیچ‌گونه [[صله]] و پاداشی بوده و نوعاً به [[انقلاب اسلامی ایران]] پیوند خورده‌است.{{سخ}}

سروده‌های دربارهٔ امام‌خمینی را به دو دوره پیش از پیروزی انقلاب و پس از پیروزی انقلاب به‌ویژه پس از رحلت ایشان می‌توان تقسیم کرد. نخستین سروده در دوران پیش از پیروزی را باید از لابه‌لای شعارهای مردمی به دست آورد؛ اما طبق آخرین اسناد و دست‌نوشته‌های منظومی که تا سال ۱۳۸۲ در [[مرکز اسناد انقلاب اسلامی]] گردآوری شده‌است، نخستین سروده در این میان به سال ۱۳۴۱ بازمی‌گردد. محتوای کلی آن حماسی سیاسی و دینی مذهبی، و موضوع آن مشخصاً امام‌خمینی و نهضت ایشان است. این سروده قصیده‌ای است با عنوان «پیشوای آزادی» در ۴۲ بیت از [[محمدحسین بهجتی اردکانی]] (۱۳۱۳–۱۳۸۶) با تخلّص شفق و با این مطلع:{{سخ}}

این قصیده در ۱۴ [[آذر]] ۱۳۴۱ پس از شروع موضع‌گیری‌های امام‌خمینی علیه تصویب [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] و پیش از نهضت خونین پانزدهم [[خرداد]] ۱۳۴۲ سروده شده‌است.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، 3/173؛ فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 37.</ref>{{سخ}}

پس از پیروزی انقلاب هیچ سوژه‌ای به گستردگی شخصیت سیاسی، مذهبی و معنوی امام‌خمینی توجه صاحبان ذوق و شعر را به خود جلب نکرده‌است.<ref>← مؤسسه تنظیم، باغ ستاره‌ها، 1ـ3؛ مؤسسه تنظیم، تا صبح اِشراق، جم.</ref> در این دوره، به‌ویژه پس از رحلت امام‌خمینی و انتشار اشعار ایشان، این سرودن‌ها به‌سرعت فزونی گرفت. در این مقطع، حجم سوگ‌سروده‌های شاعران به‌اندازه‌ای است که چندین دفتر شعر را دربر می‌گیرد،<ref>← مؤسسه تنظیم، سوگنامه؛ مؤسسه تنظیم، سرّ دلبران، جم؛ شاهرخی و مشفق، سوگنامه امام، جم.</ref> با انتشار چند سروده امام‌خمینی به‌ویژه غزل معروف «چشم بیمار» با مطلع «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم/چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم»<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 142.</ref> صدها غزل به استقبال و تضمین این غزل سروده شد.<ref>← براتی‌پور و دیگران، چشم بیمار، جم؛ ادیب، مرید نگاه، جم؛ مهدی‌پور، حکایت خال لب دوست، 22.</ref> بعدها با انتشار سروده‌های دیگر ایشان در چند دفتر، همچنین نشر کامل اشعار در [[دیوان امام]]، به‌ویژه با ترجمه دیوان امام به زبان‌های عربی، روسی، ایتالیایی و ترکی آذری، این رویکرد گسترش بیشتری یافت. {{ببینید|متن=ببینید| دیوان امام}}

البته بسیاری از این سروده‌ها در حمایت از امام‌خمینی و آرمان‌های ایشان، به دلایل امنیتی و به سبب قصد ایفای تکلیف و خلوص نیت، بدون نام و تخلص منتشر می‌شد.<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 11.</ref> از سرایندگان غیر معروف و غیر حرفه‌ای می‌توان به [[حبیب‌الله مرزوقی]] سراینده شعر «طلوع بدر» یا [[محمدمایل سلطان‌محمدی]] سراینده شعر «سید نیکوسیر» در سال ۱۳۴۳ اشاره کرد.<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 89ـ94.</ref>{{سخ}}

ای دل اهل وطن به مهر تو پیوند{{سخ}}<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 130ـ131.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی در ۲۸ [[آبان]] ۱۳۴۸ در نامه‌ای خطاب به محمدرضا حکیمی، از روحیه و شعر «جناب آقای آزرم» یاد و قدردانی کرده و به او سلام رسانده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/253ـ254.</ref>{{سخ}}

شاعران معروف حرفه‌ای نیز در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در پاییز و زمستان ۱۳۵۷، شعر خود را با نام و قیام امام‌خمینی پیوند زده بودند؛ مانند [[طاهره صفارزاده]] (۱۳۱۵–۱۳۸۷) در آبان ۱۳۵۷ با شعر «سروش قم»، [[نصرالله مردانی]] (۱۳۲۶–۱۳۸۲) متخلص به «ناصر» با شعر «ای فاتح همیشه تاریخ»، [[حیدر رقابی]] متخلص به «هاله» با شعر «سخنی با مادرم»، [[معینی کرمانشاهی]] با شعر «صبح عزّت»، [[سیدعلی‌اصغر صائم کاشانی]] با شعر «پیر میکده» و [[سیدعلی موسوی گرمارودی]] با سروده «شعر بزرگ خلق، خمینی». این سروده‌ها ازجمله به زبان فارسی، عربی، ترکی، گیلکی، ثبت و منتشر شده‌است.{{سخ}}

شخصیت امام‌خمینی در زمان حیات و نیز اندکی پس از رحلت، مورد توجه شاعران غیر ایرانی، به‌ویژه شاعران عرب نیز واقع شد. بسیاری از آنها دربارهٔ کمالات باطنی و معنوی امام‌خمینی و نیز صفات برجسته و آرمان‌های ایشان شعر سرودند. در میان آنان نام بزرگانی همچون [[نزار قبّانی]]، [[سمیح القاسم]] و [[جواد جمیل]] به چشم می‌خورد.<ref>← نزار، الخمینی و الثورة فی الشعر العربی، مرامی، پژواک انقلاب اسلامی ایران در شعر معاصر عرب (شام)،</ref> [[حسن یاسین]] با تعبیر «وارث انبیا (ع)، و ائمه هدی (ع)،» در قصیده «یا دوحة المجد»،<ref>سیف‌آبادی، امام در شعر شاعران جهان عرب، 61.</ref> نیز [[محمود عیسی]] دربارهٔ کمالات و سجایای امام‌خمینی سخن‌سرایی کرده‌اند.<ref>سیف‌آبادی، امام در شعر شاعران جهان عرب، 62.</ref> خانم [[کوثر شاهین]] نیز دربارهٔ کلام قدسی ایشان شعرهایی گفته‌است.<ref>سیف‌آبادی، امام در شعر شاعران جهان عرب، 63.</ref>{{سخ}}

از سوی دیگر، انگیزه شاعران در سرودن این اشعار، مختلف بوده‌است. جنبه مریدی و مرادی و اظهار ارادت عاشقانه به پیشگاه پیشوا و پیر فرزانه<ref>سلیمانی، این کبوتر امام‌مان باشد، 56.</ref> الهام و بیان حالات شاعرانه، تکلیف شرعی، آگاهی‌بخشی و انتقال مفاهیم و واقعیات، تأثیرپذیری از یکی از ابعاد شخصیتی امام‌خمینی، ارتحال ایشان و نیز تضمین و استقبال از اشعار ایشان بوده‌است.

کانون و محور تلاقی شخصیت امام‌خمینی و شعر شاعران را باید در موضوعات و محتوای این سروده‌ها جست، و البته چه در موضوع و چه در محتوا، همواره شخصیت امام‌خمینی به عنوان مرجع، رهبر، فرمانده، انسانی دردمند، مبارز، مردمی، آینده‌نگر و مانند آن نقطه عطف بوده‌است.<ref>بیگی، فرهنگ توصیفات امام‌خمینی در شعر شاعران معاصر، ب و پ.</ref> اشعار آنان بیشتر دربردارنده آرمان‌گرایی، کمال‌خواهی، انتقاد پیوسته از وضع [[انسان]] و [[جامعه]]، [[امید]] به تحقق شرایط کمال انسانی، [[آزادی]]، [[عدالت]]، معنویت، دفاع از فرهنگ ملی و دینی و ستیز با فرهنگ سلطه‌جویی بوده‌است.<ref>امینی، شعر انقلاب بایدها و نبایدها، 30.</ref>

موضوعات این سروده‌ها را در نگاهی کلی می‌توان امام‌خمینی، مردم ([[زن]]، [[مرد]]، [[جوان]]، [[نوجوان]] و [[کودک]])، [[دین]] و [[مذهب]]، [[شهادت]]، [[رژیم طاغوت]] و دشمنان خارجی برشمرد؛ با این توجه که پیش از پیروزی انقلاب، بیشتر، رژیم پهلوی، دشمنان خارجی، امام‌خمینی و مردم موضوع به‌شمار می‌آمدند؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیشتر بُعدی از ابعاد معنوی شخصیت امام‌خمینی و همچنین مسئله [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]] و دفاع مقدس موضوع شده بودند.<ref>بیگی، فرهنگ توصیفات امام‌خمینی در شعر شاعران معاصر، پ؛ شرفشاهی، امام و ادبیات انقلابی، 29ـ30.</ref>{{سخ}}

محتوای این اشعار نیز درکل حماسی-سیاسی-اجتماعی، دینی-مذهبی و اخلاقی-عرفانی و در ایام مبارزه، بیشتر حماسی-سیاسی-اجتماعی و دینی-مذهبی بوده‌است؛ برای نمونه می‌توان به شاعرانی چون محمدرضا حکیمی و نعمت میرزازاده اشاره کرد. هرچند این دو شاعر از قدیمی‌ترین شاعران این عرصه نبوده‌اند، اما قوی‌ترین قصیده‌ها را سروده بودند؛ به‌ویژه قصیده نعمت میرزازاده که نخستین بار در سال ۱۳۴۳ تعبیر و ترکیب «امام‌خمینی» را در خود جای داده بود.<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 130ـ131.</ref>{{سخ}}

پیش از پیروزی انقلاب، در مسئله محتوایی اشعار، غلبه با جنبه اسطوره‌ای، حماسی و مبارزاتی بوده‌است؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محتوای اشعار بیشتر جنبه اخلاقی-عرفانی داشته‌است. با پیش‌آمدن مسئله دفاع مقدس، افزون بر مضامین پیش‌گفته، موضوع ارتحال امام‌خمینی و انتشار شعر معروف «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم» ایشان، اشعار شاعران جنبه عاشقانه و مرثیه و تضمین و استقبال نیز یافت.

اشعار شاعران از لحاظ سبک، قالب و وزن شعری مختلف بوده‌اند؛ در سبک نیز از سبکی خاص پیروی نکرده‌اند؛ بلکه همه سبک‌ها از سبک‌های کلاسیک (خراسانی، عراقی و هندی) تا سبک نو نیمایی و سپید را در این سروده‌ها می‌توان دید؛ مانند سروده محمدحسین بهجتی، نعمت میرزازاده، علی شریعتی و طاهره صفارزاده که برخی پیرو مکتب بازگشت ادبی بوده‌اند و برخی نوپرداز به‌شمار می‌روند.

قالب این اشعار نیز مختلف بوده‌است. شاعران در همه قالب‌ها یعنی [[ترانه]]، [[غزل]]، [[مثنوی]]، [[دوبیتی]]، [[قصیده]]، چهارپاره و قالب‌های نو شعر سروده‌اند؛ برای نمونه می‌توان از شعر بلند علی شریعتی با عنوان «فریاد روزگار ماست روح خدا» در قالب [[شعر نو]]، نیز از سروده طاهره صفارزاده با عنوان «سروش قم» در قالب شعر سپید نام برد؛ البته این اشعار را نیز از نظر رعایت وزن و عروض در دو رده حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای می‌توان رده‌بندی کرد.

شعر، تاریخ منظوم جهان است و شاعر مورخ آن، و این‌همه حاصل احساسات و تغییرات و دگرگونی احوال و اوضاع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ملت‌هاست.<ref>بیگی، فرهنگ توصیفات امام‌خمینی در شعر شاعران معاصر، ب.</ref> هر شعر مانند یک رخداد تاریخی، عوامل و تأثیرات درونی یا بیرونی‌ای دارد که در شکل‌گیری و سطح لغوی و مفهومی آن اثرگذار است. بر همین اساس شعر همواره به جریان‌های گذشته، وابسته و از جریان‌های هم‌زمان متأثر است.<ref>امینی، شعر انقلاب بایدها و نبایدها، 30.</ref>{{سخ}}

شعر انقلاب در مخاطبان و شنوندگان خود، آثاری چون: آگاهی، جسارت، تصمیم، هدفداربودن، آرمانخواهی و شهادت‌طلبی را پدیدآورده یا تقویت کرده‌است. این تأثیرات را نخست باید در خود شاعر و آن‌گاه در مخاطبان و شنوندگان جست.{{سخ}}

امام‌خمینی که زبان شعر را بالاترین زبان می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/310.</ref> خود نیز از تأثیرات آن مستثنا نبود و شاعرانی را که در مسیر نهضت و مبارزات آزادی‌خواهانه شعری می‌سرودند، تکریم می‌کرد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/253ـ254.</ref> حتی او خود نیز پیش از پیروزی انقلاب، در قصیده‌ای با عنوان «در مدح [[ولی عصر(ع)]]،» از جفای انگلیسی شکایت کرده بود،<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 263.</ref> همچنین در مسمّطی<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 271ـ279.</ref> از واژگان [[ظلم]]، ستمگر و ظلم‌اندیشان با کارکرد سیاسی و نیز از واژگان اسلامیان، آیت‌الله، [[ایمان]] و کون و مکان با کارکرد دینی و عرفانی استفاده کرده‌است،<ref>غفاری، بررسی ویژگی‌های شعر امام‌خمینی، 54.</ref> یا در رباعی «جور» سروده‌است:{{سخ}}

زین دیو، بَرِ که ناله بنیاد کنیم<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 374.</ref>

شعر امام‌خمینی در مسیر اهداف انقلاب اسلامی و بیان مسائل الهی و انسانی بود،<ref>سبزواری، امام بعد از کمال معنوی دست به قلم برد، 17.</ref> از این‌رو ایشان سرودن این‌گونه اشعار آگاهی‌بخش را به شاعران معاصر سفارش می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/4ـ253.</ref>{{سخ}}

ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز افزون بر سرودن شعرهایی با عناوین: «پرچم»<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 201.</ref> یا «جمهوری اسلامی»<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 194.</ref> بازتاب قضایای انقلاب در مجامع عمومی و خصوصی برای آگاهی مردم و نسل‌های آینده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/309.</ref> و یادآوری کوبنده فجایع و ستمگری‌های ستمگران هر عصر و مکان را در سروده‌ها ضروری دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 21/400.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دیوان امام‌}}{{سخ}}

رژیم پهلوی و حامیان خارجی آن نیز به عنوان مخالفان امام‌خمینی و نهضت و مردم، از این سروده‌ها متأثر بودند؛ زیرا این اشعار افزون بر تأثیر عمیق در افکار و اعمال مردم، با پیام‌های صریح خطاب به رژیم و دشمنان خارجی، خشم آنان را برمی‌انگیخت. در نتیجه رعب و [[هراس]] و ناامیدی آنها را فرا می‌گرفت و در تصمیم و عمل ضعیف می‌شدند.{{سخ}}

تأثیر شعر انقلاب در آیندگان بسیار عمیق و گسترده بوده‌است. اقبال شاعران نسل جدید به شعر انقلاب و موج عظیم شعر انتقادی و اعتراضی و آزادی‌خواهانه و عدالت‌جویانه را باید نمونه‌ای از ادامه منطقی آرمان‌گرایی شاعران نسل پیش و نشانه تأثیر شعر انقلاب در نسل جدید برشمرد.<ref>امینی، شعر انقلاب بایدها و نبایدها، 30.</ref>{{سخ}}

از سوی دیگر، این سروده‌ها گرچه هنوز به‌تمامی گردآوری و منتشر نشده<ref>شرفشاهی، امام و ادبیات انقلابی، 29.</ref> دستمایه تحقیق و ترجمه برخی پژوهشگران داخلی شده‌است؛ مانند «پژواک انقلاب اسلامی ایران در شعر معاصر عرب (شام)»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و [[ادبیات عرب]]، جلال مرامی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، [[شهریور]] ۱۳۷۳، «رثای امام‌خمینی در شعر عربی معاصر»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات عرب، عسکر محمدی سیف‌آبادی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم انسانی، تابستان ۱۳۷۶. همچنین کتاب سرّ دلبران ترجمه فارسی موسی بیدج از سوگ‌سروده‌های شاعران جهان عرب در رثای امام‌خمینی که در زمستان ۱۳۷۶ در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، منتشر شده‌است.

# شعر انقلاب گزیده اشعار دربارهٔ انقلاب اسلامی و دربردارنده اشعاری مربوط به امام‌خمینی، پیش و پس از پیروزی، دفتر اول به مناسبت هشتمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی که به دست [[وزارت ارشاد اسلامی]] با همکاری ستاد برگزاری مراسم دهه فجر شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی در [[دهه فجر]] سال ۱۳۶۵ منتشر شد و اشعاری از شاعرانی، مانند [[قیصر امین‌پور]] (۱۳۳۸–۱۳۸۶)، محمدحسین بهجتی (شفق)، [[حبیب چایچیان]] متخلص به حسان (متولد ۱۳۰۲)، [[محمدحسین شهریار]] (۱۲۸۵–۱۳۶۷)، [[سپیده کاشانی]] (۱۳۱۵–۱۳۷۱)، [[عبدالجبّار کاکایی]] (متولد ۱۳۴۲) و [[عباس مشفق کاشانی]] (۱۳۰۴–۱۳۹۳) را دربردارد.

# [[همگام با شعارها در انقلاب اسلامی ایران]]، در چهار فصل شعارها و مناسبت‌ها، شعارها و تظاهرات، شعارها و مردم و شعارها و دیوارها، که در انتشارات سپاه پاسداران، بی‌تا، منتشر شده‌است.

# [[رسول صبح]]، مجموعه‌ای از اشعار شاعران به مناسبت ۱۲ [[بهمن]] ۱۳۵۷ که در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، در سال ۱۳۷۳ گردآوری و منتشر شده‌است.

# [[ادبیات انقلاب، انقلاب ادبیات]]، که در کمیته علمی کنگره بررسی تأثیر امام‌خمینی و انقلاب اسلامی بر ادبیات معاصر تدوین و در [[مهر]] ۱۳۷۷ در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است.

محمدرضا موحدی، «امام‌خمینی در شعر شاعران»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص.

[[رده:مقاله‌های نیازمند بازنگری]]

[[رده:مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]]