مرزنشینان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مَرزنشینان''' نقش و مسئولیت ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور.

مرز در معنای عام آن به قسمتی یا خطی در زمین مانند کوه، رودخانه یا مزرعه گفته می‌شود<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۰–۶۸۸۱.</ref> و در معنای اصطلاحی، خطی قراردادی و مشخصی است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا و مانند مانع عمل می‌کند و به صورت یک سطح در فضا و زیر زمین نیز امتداد دارد.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۶.</ref> مرزنشین نیز به کسی گفته می‌شود که در شهرها و روستاهای مرزی سکونت دارد.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۲.</ref>

ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با قدرت‌های خارجی و اقتباس از آنان شکل گرفته‌است<ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۲–۱۴.</ref> ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته‌است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، پیشگفتار.</ref>

مناطق مرزی ایران محل سکونت اقوام ایرانی است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹–۱۹۰.</ref> در استان [[سیستان و بلوچستان]]، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان [[پاکستان]] و [[افغانستان]] قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، [[کردستان]]، [[کرمانشاه]] و [[ایلام]] و در همسایگی کشورهای [[ترکیه]] و [[عراق]] سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب [[خلیج فارس]] و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref>

[[پیامبر اکرم(ص)]] و [[ائمه اطهار(ع)]] نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند.<ref>شکوری، فقه سیاسی اسلام، ۲/۱۵۲.</ref> پیامبر (ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۴/۳۲۶–۳۲۷.</ref> و برابر با یک ماه عبادت و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله شهادت در راه خدا دانسته‌است.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۲۸.</ref> [[امام‌سجاد(ع)]] دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد<ref>صحیفه سجادیه، ۱۲۶.</ref> و [[امام‌باقر(ع)]] مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹–۳۱.</ref> در برخی [[منابع روایی]]، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۲۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹.</ref> یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۲۱.</ref> در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده‌است؛<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۲/۵.</ref> همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد<ref>حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۸۰.</ref> و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده‌است؛<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۴–۱۵.</ref> چنان‌که [[امام‌خمینی]] تأکید کرده‌است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه [[دشمنان]] قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه [[جامعه اسلامی]] شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این [[دفاع]] وابسته به اجازه [[امام معصوم(ع)]] و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط [[واجب]] است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.</ref>

از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست [[نیروهای مسلح]] و مرزنشینان، نقش مهمی در [[استقلال]] کشور دارد، [[امام‌خمینی]] مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته‌است.<ref>ادامه مقاله.</ref> به باور ایشان مرزنشینان در [[پیروزی]] و استقلال [[انقلاب اسلامی]] نقش مهمی داشتند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸.</ref> و همه [[مردم]]، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۱.</ref> همچنان‌که مرزنشینان و [[عشایر]]، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمی و بیشترین کمبودها و محرومیت‌های زندگی را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‌اند؛ ولی نه تنها ابزار دست بیگانگان و افراد خودفروخته قرار نگرفته‌اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در [[دفاع]] از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸–۱۲۰.</ref>

با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، [[جدایی‌طلبان]] داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، امام‌خمینی برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref> ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۸.</ref> و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۰.</ref> ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۰/۵۷ و ۱۴/۱۴۱</ref> و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref>

امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref> و از آنان می‌خواست با حفظ اتحاد خود، مانع تحقق اهداف [[تجزیه‌طلبانه]] دشمن شوند،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۳.</ref> همچون سدی محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان [[اسلام]] بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل [[بیگانه]] سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‌ای را بر آنان ببندند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۱۷.</ref>

اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۱/۱۰–۴۶.</ref> پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، [[صدام حسین]]، رئیس [[رژیم بعثی عراق]]، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد.<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۷.</ref> به دنبال شروع جنگ، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد<ref>رزاق‌زاده، ایلام در جنگ، تهران، ۶۴.</ref> و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر [[مقاومت]] شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است؛<ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، ۵۹۷–۵۹۸.</ref> ازجمله ارتش عراق پس از [[تجاوز به خاک ایران]]، به دلیل مقاومت مردم [[خرمشهر]]، به مدت ۳۴ روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۲.</ref> در طول [[محاصره آبادان]]، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر ۱۳۶۰ و در [[عملیات ثامن‌الائمه(ع)]] شکسته شد.<ref>حبیبی، آبادان در جنگ، تهران، ۱۱۷.</ref>

امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۹؛ ۱۴/۵ و ۱۶/۲۶۶.</ref> ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگی و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷.</ref> ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌های مالی و همکاری‌های دیگر، برای رزمندگان پشتوانه محکمی بودند و موجب دلگرمی آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان داشتند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.</ref> ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷–۲۵۹.</ref>

امام‌خمینی معتقد بود در [[نظام اسلامی]] همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۷۸.</ref> ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و [[انقلاب اسلامی]] فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۳ و ۹/۵۰.</ref> و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، امنیت و آرامش برقرار گردد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۱.</ref> در این راستا، ایشان از [[ارتش]] و [[نیروهای انتظامی]] می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های [[قاچاق]]، وارد کشور شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۹–۳۸۱ و ۴۳۶.</ref> ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به [[مسئولان]] توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه ۷/۳۸۱–۳۸۲.</ref> و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند.<ref>امام خمینی، صحیفه۱۳/۴۹–۵۰.</ref>

دربارهٔ رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های [[رژیم پهلوی]] است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، دولت جمهوری اسلامی برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۴–۳۸۵.</ref> ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۹–۱۵۰.</ref> و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref>

امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۶۳–۱۶۴ و ۴۱۶–۴۱۸.</ref> پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۷.</ref> چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی دربارهٔ رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، [[استان کردستان]] بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۹.</ref> این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به‌شمار می‌رفت.<ref>جلایی‌پور، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، ۱۵–۱۹.</ref> و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه [[مخالفان انقلاب]] شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند<ref>چمران، کردستان، ۳۰.</ref> و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت.