حزب بعث عراق: تفاوت میان نسخه‌ها

پس از فروپاشی [[عثمانی]]، در همایش «سان رمو» در سال ۱۲۹۹ش/ ۱۹۲۰م کشورهای عربی خاورمیانه زیر قیمومیت انگلیس و فرانسه قرارگرفتند <ref>احمدی، ریشه‌های بحران، 171 ـ 172.</ref>. در اواخر دهه ۱۹۳۰ تا اوایل دهه ۱۹۴۰م جهان عرب شاهد جنبش‌هایی بود که علیه نفوذ [[استعمار]] و برای کسب استقلال کشورهای عربی تلاش می‌کردند. دو روش مورد توجه این جنبش‌ها بود؛ نخست پان‌عربیسم و ایجاد یک کشور عربی متحد و دیگری رد هر گونه اتحاد با قدرت‌های استعماری <ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی، 328.</ref>. در چنین شرایطی برای مبارزه با استعمار و حیات‌بخشیدن به هویت عرب، حزب «استقلال» با زیربنای فکری [[ناسیونالیسم]] ـ عربیسم در [[سوریه]]، عراق و [[اردن]] تشکیل شد و در بیشتر کشورهای خاورمیانه آغاز به فعالیت کرد؛ اما با نفوذ عوامل استعمار فرانسه و ایجاد انشعاباتی در آن، از هم پاشید و از درون آن دو حزب «ناسیونالیستی عرب» به رهبری زکی ارسوزی و «احیاءالعرب» به رهبری میشل عفلق و صلاح‌الدین بیطار بیرون آمد. این دو حزب پس از چند سال به «حزب بعث عربی» تغییر نام دادند <ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، 54 ـ 55.</ref>.

هدف حزب، تجدید حیات یا رستاخیز اعراب برای بیرون‌راندن استعمار <ref>احمدی، سیری در، 16.</ref> و ایجاد حکومت واحد عربی سوسیالیستی در جهان عرب <ref>احمدی، حزب بعث، 17.</ref>، با تشکیل سوریه بزرگ، متشکل از عراق، اردن، [[فلسطین]]، [[لبنان]] و سوریه اعلام شد <ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، 55.</ref>. مقر اصلی و محل تولد حزب بعث در سوریه بود و افزون بر این کشور، در دیگر کشورهای عربی نظیر عراق، اردن، فلسطین و لبنان شاخه‌هایی از حزب تشکیل شد <ref>احمدی، سیری در، 20 ـ 22.</ref>. تشکیلات حزب بعث، شامل فرماندهی منطقه‌ای، مجمع سالانه، فرماندهی ملی و مجمع ملی بود؛ اما حزب بعث عراق دارای تشکیلات خاص خود بود. تشکیلات حزب در عراق دارای چند حلقه، متشکل از سه تا پنج عضو و یک دبیر بود. مجموع دبیران، سرگروه را تشکیل می‌دادند که سالی یک بار برای انتخاب فرماندهی منطقه تشکیل جلسه می‌دادند. بالاترین مرجع صلاحیت‌دار حزب در عراق، کنگره بین‌العرب بود که اختیارات تام و مطلق داشت و حتی می‌توانست قانون اساسی را لغو یا ترمیم کند <ref>احمدی، سیری در، 23 ـ 24.</ref>.

حزب بعث عراق در سال ۱۳۲۷ش/ ۱۹۴۸م شکل گرفت و سامی شوکت، کمیته حزب بعث عراق را تشکیل داد و در کمتر از سه سال، توانست شعبه‌هایی در سراسر عراق تشکیل دهد. این کمیته در آغاز، پنهانی فعالیت می‌کرد؛ اما در سال ۱۳۳۱ش/ ۱۹۵۲م هم‌زمان با تشدید اعتراضات مردم به تجدید قرارداد دولت و شرکت نفت عراق ـ که در اختیار انگلیسی‌ها بود ـ موجودیت خود را اعلام و فعالیتش را آشکار کرد <ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، 55.</ref>. افسران بعثی در کودتای عبدالکریم قاسم علیه نوری سعید، نخست‌وزیر وقت عراق، در سال ۱۳۳۷ش/ ۱۹۵۸م شرکت کردند و رژیم دیکتاتوری وی را ساقط کرده، در ایجاد نخستین حکومت جمهوری عراق همکاری کردند؛ اما به دلیل اختلاف شدید کمیته با برنامه‌های قاسم، توطئه‌هایی برای سرنگونی وی انجام داد که نافرجام ماند <ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی، 338 ـ 339؛ احمدی، سیری در، 30 ـ 31.</ref>؛ گرچه این تلاش‌ها موجب تضعیف و بی‌اعتباری بعثی‌ها شد. تلاش دوباره کمیته برای ترور قاسم در ۱۳۴۱ش/ فوریه ۱۹۶۳م منجر به تشکیل نخستین حکومت بعثی گردید؛ اما بار دیگر به دلیل اختلاف‌های درون‌حزبی و ناسازگاری بعثی‌ها با سیاست‌های داخلی و منطقه‌ای عبدالسلام عارف؛ رئیس‌جمهور، از صحنه سیاسی عراق کنار گذاشته شدند. آنان در مدت کوتاه حضور خود در قدرت، خاطره تلخی از سرکوب و کشتار هزاران نفر از مردم عراق در شهرهایی مانند [[کاظمین]]، [[نجف]] و [[بصره]] برجا گذاشتند <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 339؛ احمدی، سیری در، 32 ـ 33.</ref>.

حزب بعث، دوباره با کودتای احمد حسن البکر و [[صدام حسین]] تکریتی در ۲۶ تیر ۱۳۴۷ش/ ۱۷ ژوئیه ۱۹۶۸م، به قدرت رسید. پس از آن، تشکیلات حزب، نسبت به تشکیلات دولتی، برتری یافت <ref>گلی زواره، سیاست حزب بعث، 56 ـ 57.</ref>. آنان به محض دردست‌گرفتن قدرت و با وجود ادعای طرفداری از آزادی فردی و احزاب سیاسی، از فعالیت احزاب جلوگیری کردند و بی‌درنگ به دستگیری و سرکوب مخالفان پرداختند <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 342 ـ 344.</ref>. تداوم کشمکش‌ها و تصفیه‌حساب‌های درون‌حزبی، منجر به استعفای اجباری حسن البکر و به‌قدرت‌رسیدن صدام حسین در ۲۶ خرداد ۱۳۵۸ش/ ۱۶ ژوئیه ۱۹۷۹م گردید <ref>احمدی، سیری در، 31 ـ 34.</ref>. وی با تشکیل حکومتی بر پایه رعب و وحشت، به پاکسازی حزبی و سرکوب گسترده مخالفان و اقلیت‌ها به‌خصوص [[شیعیان]]، کردها، ایرانیان، [[یهودیان]] و کمونیست‌ها پرداخت <ref>کلیدر، جنگ‌های صدام، 65.</ref> و با برخی کشورهای همسایه نظیر [[ایران]] <ref>احمدی، سیری در، 71 ـ 73.</ref> و [[کویت]] <ref>احمدی، سیری در، 78.</ref> نیز درگیر جنگ شد.

میشل عفلق، بنیانگذار مسیحی حزب بعث، «[[وحدت]]، [[آزادی]] و [[سوسیالیسم]]» را بنیان فکری و آرمان اصلی حزب اعلام کرده بود <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 329؛ پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، 95.</ref>. او در آغاز باور داشت وحدت اعراب در قیاس با سایر ارزش‌ها به‌ویژه سوسیالیسم، از جایگاه بالاتری برخوردار است و آزادی، به معنای رهایی از سلطه استعمار نیز در سایه وحدت به دست می‌آید؛ اما این افکار به‌تدریج تغییر کرد و از برتری سوسیالیسم بر وحدت عربی سخن گفته شد <ref>احمدی، سیری در، 24 ـ 25.</ref>. عفلق اساساً در ترکیب ناسیونالیسم و سوسیالیسم، متفاوت از اندیشه‌های مشابه در اروپا می‌اندیشید؛ زیرا ایدئولوژی حزب بعث به مثابه نتیجه نهایی مبارزه طبقاتی در نیامده بود؛ بلکه محصول همکاری طبقات و جنبشی درونی بود که آزادی فردی و مالکیت خصوصی را رد نمی‌کرد <ref>خدوری، گرایش‌های سیاسی در جهان عرب، 169 ـ 170.</ref>.

دومین پایه اصلی اندیشه حزب بعث، شعار «یک ملت عرب، یک مأموریت ابدی» است. بر اساس این ایده، اعراب با وجود تقسیم‌بندی‌های سیاسی و جغرافیایی موجود، ملت واحدی هستند و مرزهای کنونی باید برداشته شود <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 331.</ref>. در ایدئولوژی حزب بعث، هدف و رسالت تاریخی اعراب، تجدید دیگربار عصر [[امویان]] و [[عباسیان]] است و این هدف، تنها با حاکمیت حزب بعث امکان‌پذیر است <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 331.</ref>. این اندیشه سامان‌یافته بر اساس نژاد، وطن یا میهن عربی، همه کشورهای عربی از اقیانوس اطلس تا [[خلیج فارس]]، کوه‌های توروس ترکیه و زاگرس ایران و صحرای بزرگ آفریقا را دربر می‌گیرد و تنها اعراب حق اعمال حاکمیت و اداره امور آن را دارند <ref>خدوری، گرایش‌های سیاسی در جهان عرب، 222 ـ 228؛ احمدی، سیری در، 24؛ پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، 100.</ref>.

طراح اندیشه حزب بعث با وجود مسیحی‌بودن، از مخالفت صریح با اسلام خودداری ورزید و به دلیل نفوذ آن در میان توده‌های مسلمان عرب، با تفسیر نژادی و قومی، دست به تحریف روح واقعی اسلام زد <ref>احمدی، سیری در، 17 و 28.</ref>. او به اعتبار اینکه رسالت [[دین اسلام]] در آغاز برای عرب‌ها بوده و [[قرآن]] به زبان عربی نازل شده است، این دین را در درجه نخست دینی عربی به شمار آورد و به ستایش عروبیت، به‌عنوان ارزش تعیین‌کننده در اسلام پرداخت. بعثی‌ها، با اینکه [[پیامبر اسلام(ص)]] را به عنوان نخستین قهرمان قوم عرب که توانست همه اعراب را زیر پرچم اسلام متحد سازد، می‌ستودند، لکن اسلام را در پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه ناتوان دانسته و با تأکید بر [[جدایی دین از سیاست]]، با دخالت دین در شئون اجتماعی و سیاسی به هر روشی مخالفت می‌کردند <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 335؛ پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، 97 ـ 99.</ref>.

از زمان فروپاشی [[امپراتوری عثمانی]] و شکل‌گیری عراق کنونی، روابط دو کشور ایران و عراق غالباً به دلیل اختلافات مرزی به‌جای‌مانده از امپراتوری عثمانی به‌ویژه بر سر «اروندرود» و چگونگی کشتیرانی در آن، خصومت‌آمیز بود. حضور پررنگ دولت انگلستان در عراق در تحمیل قرارداد مرزی ۱۳۱۶ش/ ۱۹۳۷م باعث شد خط مرزی بر اساس خط تالوگ (عمیق‌ترین قسمت رودخانه) در مقابل بندر آبادان در حدود هفت کیلومتر تعیین شود و شامل تمام اروندرود نشود <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 178 ـ 191.</ref>. این مسئله نقطه بحرانی روابط دو کشور پس از به‌قدرت‌رسیدن حزب بعث در عراق در سال ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸م نیز محسوب می‌شد. حسن البکر آبراه «اروندرود» را جزء جدایی‌ناپذیر خاک عراق نامید. این امر به همراه کارشکنی دولت عراق در تردد کشتی‌های ایران در اروندرود باعث شد دولت ایران در اردیبهشت ۱۳۴۸ عهدنامه مرزی ۱۳۱۶ را ملغا اعلام کند <ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، 2/136 ـ 137؛ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، 357 ـ 359.</ref>.

فرق‌های ایدئولوژیک دو کشور، گرایش «پان‌عربیستی» شدید رژیم بعث، سیاست‌های ایرانی‌ستیزی عراق در برابر ایرانیان ساکن در این کشور، گرایش دو کشور به قطب‌های مخالف دوران جنگ سرد، حمایت [[محمدرضا پهلوی]] از کردهای جدایی‌طلب در عراق و مخالفت بغداد با حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی در خلیج فارس، بر وخامت اوضاع افزود و روابط دو کشور را تا آستانه جنگ و برخورد نظامی پیش برد <ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، 359 ـ 360.</ref>؛ اما سرانجام با میانجی‌گری کشور [[الجزایر]] و انعقاد قرارداد الجزایر در ۱۵ اسفند ۱۳۵۳ش/ ۶ مارس ۱۹۷۵م به اختلافات مرزی دو کشور پایان داده شد و پهلوی نیز تلویحاً پذیرفت از حمایت کردهای عراق دست بردارد. از آن پس، آرامشی نسبی بر روابط دو کشور حاکم گردید و تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه یافت <ref>پارسادوست، نقش عراق در شروع جنگ، 147 ـ 150.</ref>.

با اوج‌گیری نهضت اسلامی در ایران، حکومت بعثی عراق به دلیل احتمال تأثیرپذیری مردم این کشور از انقلاب ایران و چیرگی جامعه شیعی در این کشور، در پی چاره‌اندیشی برای حفظ حیات خود برآمد <ref>احمدی، سیری در، 39.</ref>. حزب بعث حملات سرکوب‌گرایانه خود در داخل را شدت بخشید و بسیاری از هواداران جوان گروه‌های اسلامی چون «حزب‌الدعوه» و «سازمان پیکار اسلامی» را [[اعدام]] و بسیاری را زندانی و [[شکنجه]] کرد <ref>احمدی، سیری در، 40 ـ 41.</ref>. نگاه حزب بعث به [[انقلاب اسلامی ایران]] نگاه منفی بود. طرح ادعای کذب بر سر جزایر ایرانی در خلیج فارس، کمک‌های مالی و نظامی به گروه‌های چپ در [[کردستان]] و سایر عناصر ضد انقلاب در [[خوزستان]]، کمک به انفجار خطوط لوله نفت و بمب‌گذاری در مساجد، اخراج ایرانیان مقیم عراق و مصادره اموال آنان و به‌توپ‌بستن پاسگاه‌ها و روستاهای مرزی، از مهم‌ترین اقدام‌های سران حزب بعث علیه انقلاب نوپای ایران بود <ref>احمدی، سیری در، 39 ـ 41.</ref>.

آخرین حربه صدام حسین برای بقای خود، جنگ با ایران در چارچوب افق‌های «پان‌عربیسم» <ref>جعفری، بحران در، 390.</ref> و آزادسازی سرزمین‌های به زعم او عربی <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 555 و 562.</ref> بود. از سوی دیگر، [[سقوط پهلوی]] به عنوان ژاندارم منطقه و توهم ایجاد خلأ قدرت در منطقه خلیج فارس، فرصتی برای سران حزب بعث فراهم کرد تا برای تحقق رؤیای خود، یعنی رهبری جهان عرب و ایفای نقش ژاندارمی برای امریکا، در سال ۱۳۵۹ به خاک ایران تجاوز کنند <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 350.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جنگ تحمیلی}}.

نقد [[امام‌خمینی]] به اندیشه حزب بعث از یک سو متوجه نظریه‌پرداز اصلی آن، میشل عفلق می‌شد و از سوی دیگر، ادعای عرب‌گرایی و اسلام‌خواهی حزب را به چالش می‌کشید. به‌رغم اینکه ساختار حزب بعث در دو کشور سوریه و عراق تشابه فراوانی داشت، اما امام‌خمینی به دلیل رفتار و عملکرد حزب بعث عراق و شخص صدام حسین، منتقد حزب بعث عراق بود. ایشان با ابراز تردید حتی در مسیحی‌بودن میشل عفلق <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/247.</ref>، باور داشت او و طرفدارانش از هیچ آیین و مذهبی پیروی نمی‌کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/269.</ref>.

در شرایطی که بیشتر ملت عراق به هویت اسلامی خود پایبند بودند، جای شگفتی نبود که طرفداران حزب بعث برای نفوذ در میان توده‌های مسلمان بانگ اسلام‌خواهی سر دهند. امام‌خمینی که بر علاقه خود به عراق که مرکز [[تشیع]] است و مرکز ائمه [[اهل بیت(ع)]]، مانند علاقه به ایران تأکید کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 16/481.</ref>، با یادآوری این تبلیغات به‌ویژه مطالبی که هواداران حزب بعث از قرآن و [[نهج البلاغه]] بر دیوارهای شهر می‌نوشتند، آنها را ناشی از دورویی و [[نفاق]] تفکر حزب بعث می‌دانست که هدفی جز نفوذ در میان عامه مردم و از بین‌بردن اسلام با شمشیر اسلام نداشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 8/144 ـ 145 و 13/364.</ref>. ایشان با ترسیم چهره منافقانه سران حزب در طرفداری از شعائر اسلامی، ازجمله [[اقامه نماز]] و حضور در اماکن مذهبی، ضمن بیان جنایات آنان علیه اسلام و نمادهای آن ازجمله کشتار عزاداران حسینی و به‌شهادت‌رساندن علما و مفاخر دین، حزب بعث را فریبکار می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 14/280 و 18/130 ـ 131.</ref>. به نظر ایشان آنان هرگاه فرصت داشته باشند، اسلام و نمادهای آن را از میان خواهند برد؛ زیرا اسلام با باورها، مقاصد و عملکرد سران حزب بعث که تجاوز و غارت است، تناسبی ندارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/239، 268 و 18/158.</ref>.

صدام حسین با وجود باور آشکارش به جدایی دین از سیاست <ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، 241.</ref>، تولد [[حضرت علی(ع)]] را تعطیل ملی اعلام می‌کرد و با صرف مقادیر هنگفت به ساخت مسجد و حسینیه می‌پرداخت <ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، 236.</ref>. امام‌خمینی هم‌نظر با مراجع بزرگ تقلید عراق، مانند [[سیدمحسن حکیم]] که به [[شرک]] و [[تکفیر]] حزب بعث حکم داده بود <ref>باقری، نجوم امت 21 زندگی مرحوم آیت‌الله حکیم، 71 و 73.</ref>، این حزب را [[کافر]] و [[ملحد]] خطاب می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/246 ـ 247؛ 13/237، 254 و 14/278.</ref>.

از سوی دیگر، امام‌خمینی ادعای عرب‌گرایی حزب بعث و برتری‌دادن به نژاد و قومیت (اصل اول اساسنامه حزب بعث) را بر خلاف دستور قرآن و اسلام که ملاک برتری را [[تقوا]] معرفی کرده است <ref>حجرات، 13.</ref> می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/339، 445 و 14/85.</ref>. در باور ایشان، اندیشه حزب بعث در حالی اسلام را در انحصار عربیت تفسیر می‌کند و پیامبر آن را عربی می‌داند که خود هیچ‌گونه اطلاع و باوری به اسلام ندارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/338.</ref> و طرفدار بازگشت به دوران مجد [[بنی‌امیه]] و جاهلیت عرب و پیش از اسلام است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/245 ـ 247.</ref>. ایشان باور داشت هدف حزب بعث از طرح مسائل قومی، ایجاد اختلاف میان مسلمانان است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/338 ـ 339.</ref>؛ ضمن اینکه در ادعای طرفداری از خلق عرب نیز صادق نیست؛ زیرا دستش به خون خلق عرب عراق و ایران آغشته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/235 و 13/444.</ref>.

در دوران حضور امام‌خمینی در عراق، سران حزب بعث به فراخور نوع روابط خود با ایران، تلاش بسیاری صرف همراه‌ساختن امام‌خمینی با اهداف سیاسی خود می‌کردند؛ اما با تدبیر و هوشیاری ایشان به توفیقی در این زمینه نرسیدند <ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، 2/136.</ref>. حدود سه سال پس از اقامت امام‌خمینی در [[نجف اشرف]]، احمد حسن البکر و معاونش صدام حسین، در رأس قدرت قرار گرفتند و ایدئولوژی حزب بعث بر تمام شئون زندگی مردم عراق سایه افکند. با مطرح‌شدن ادعای حسن البکر مبنی بر حاکمیت کامل عراق بر اروندرود، روابط دو کشور به‌شدت متشنج و به سمت درگیری نظامی پیش رفت <ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، 357 ـ 358.</ref>.  

حزب بعث در این ایام تلاش کرد با استقبال گرم از [[تیمور بختیار]] رئیس سابق سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) که پس از اختلاف با [[رژیم پهلوی]] به عراق گریخته بود {{ببینید|متن=ببینید|ساواک}} و برقراری ارتباط میان او و امام‌خمینی علیه رژیم پهلوی فعالیت کند <ref>مؤسسه تنظیم، 12/461 ـ 473.</ref>؛ اما امام‌خمینی از این امر استقبال نکرد و حاضر به همکاری نشد <ref>مؤسسه تنظیم، 12/464، 467، 469 و 470.</ref> و خود منابع ساواک نیز موضوع همکاری را نادرست شمرده‌اند <ref>مؤسسه تنظیم، 20/115.</ref>؛ چنان‌که به گزارش ساواک در سال ۱۳۴۸، امام‌خمینی با رد درخواست مأموران حزب بعث برای محکوم‌کردن دولت ایران، تأکید کرد اختلاف ایشان با دولت ایران به این معنی نیست که علیه کشور خود و به نفع عراق، اقدام کند. ایشان در مقابل تهدید دولت عراق مبنی بر اخراج ایشان از این کشور، اعلام کرد در این کار پیش‌قدم خواهد بود. در این شرایط و به‌ویژه پس از تهدید سیدمحسن حکیم به ترک خاک عراق در صورت اخراج امام‌خمینی، دولت عراق از تعقیب موضوع خودداری کرد <ref>مؤسسه تنظیم، 20/ 70، 80، 110 و 116.</ref>.

امام‌خمینی همچنین در برابر اعمال ضد انسانی و ضد اسلامی حزب بعث نسبت به حکیم و خانواده او، واکنش نشان داد و در شرایطی که حکومت بعثی، حکیم را در خانه خود زندانی کرده بود و کسی جرئت نزدیک‌شدن به خانه وی را نداشت <ref>جویس، نهضت اسلامی شیعیان عراق، 71؛ ملایی‌پور، شهید مصطفی خمینی در نگاه تاریخ، 67.</ref>، [[سیدمصطفی خمینی]]، فرزند ارشد خود را بدون ترس و بی هیچ واهمه‌ای به دیدار وی می‌فرستاد <ref>فلاحی، سالهای تبعید امام‌خمینی، 298.</ref>. همچنین ایشان با حضور در مجلس بزرگداشت و ترحیم حکیم (۱۳۴۹)، تنها فردی بود که به رجال و نمایندگان حزب بعث حاضر در مجلس احترام نگذاشت و با آنان با بی‌اعتنایی برخورد کرد <ref>محتشمی‌پور، پابه‌پای آفتاب، 3/85 ـ 86.</ref>. بر اساس برخی اسناد ساواک مربوط به سال ۱۳۴۹، افزایش قدرت نفوذ امام‌خمینی در عراق، موجب بروز شایعاتی درباره احتمال ترور ایشان از سوی دولت عراق شد <ref>مؤسسه تنظیم، 17/29 ـ 31.</ref>.

از سوی دیگر، حکومت بعث عراق در زمستان ۱۳۵۰ به‌شکل دسته‌جمعی ایرانیان مقیم عراق را اخراج و اموال آنان را مصادره کرد <ref>امینی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران پهلوی، 224؛ فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، 2/146؛ فلاحی، سالهای تبعید امام‌خمینی، 299.</ref>. امام‌خمینی با وصف حاکمان عراق به گروهی که یک مغز متفکر و عاقل در میان آنان نیست تا حقایق را درک کند و کسانی که به دست خود، عراق را به تباهی خواهند کشید <ref>مؤسسه تنظیم، 20/130.</ref>، در برابر این اقدام رژیم بعث، به‌صراحت موضع گرفت و با فرستادن تلگرام برای حسن البکر، به این اقدام اعتراض و آن را خلاف مصالح دولت عراق از نظر سیاسی و اقتصادی شمرد <ref>مؤسسه تنظیم، 2/403 ـ 404.</ref>. ایشان در همان روز علیه رژیم بعث سخنرانی و در ضمن اعلام کرد در اعتراض به این رفتار رژیم عراق، آن کشور را به مقصد لبنان ترک خواهد کرد. ایشان با مقایسه تقاضای دولت عراق برای خروج [[یهودیان]] در سال‌ها پیش، که با مهلت‌دادن و خرید عادلانه اموال آنها همراه بود، با رفتار عراق در اخراج ملت شیعه و ایرانی‌ها، این رفتار را برای خود غیر قابل تحمل و ناگوار شمرد <ref>مؤسسه تنظیم، 2/405 ـ 407.</ref>. ایشان در سخنان دیگری در نجف (۱۰/۱۰/۱۳۵۰)، با اشاره به برکات [[هجرت رسول خدا(ص)]]، وضع کسانی را که وجه‌المصالحه دو دولت قرار گرفته و با شرایطی ناگوار از عراق اخراج می‌شوند، فجیع خواند و از ایرانیان خواست تا با کسانی که در ایران دوست و خویشاوندی ندارند، خوش‌رفتار باشند و آنان را میهمان خود بدانند. ایشان همچنین رفتن خود از عراق را بر اساس مصالحی لازم شمرد و تأکید کرد دیگران باید بمانند و حوزه علمیه را حفظ کنند؛ دیر یا زود حوزه علمیه به حال اول خود باز می‌گردد و تلاش همگان در هر حال باید حفظ اسلام باشد <ref>مؤسسه تنظیم، 2/410 ـ 413.</ref>.

حرکت بی‌سابقه امام‌خمینی با وجود جو وحشت و خفقان ناشی از حکومت پلیسی حزب بعث، مقامات عراقی را به وحشت انداخت؛ به طوری که تصمیم گرفتند موقتاً اخراج ایرانیان را متوقف کنند و نماینده حزب بعث مأمور ابلاغ سیاست جدید به امام‌خمینی شد. ایشان تقاضای ملاقات هیئت اعزامی را رد کرد، اما به اصرار و توصیه علمای حوزه نجف آنان را پس از چند روز سرگردانی به حضور پذیرفت <ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، 1/275 ـ 277؛ فلاحی، سالهای تبعید امام‌خمینی، 298 ـ 302.</ref>.

امام‌خمینی در شرایط غربت و تنهایی نجف و عدم پشتیبانی حوزه نجف و مردم عراق، از مبارزه و نهضت اسلامی ناامید نشد و از راه‌های گوناگون به مبارزه علیه حزب بعث عراق پرداخت <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/756 ـ 757.</ref>. ایشان در چهارده آذر ۱۳۵۳ که خبردار شد رژیم بعثی عراق در شب پانزده آذر قصد اعدام گروهی از انقلابیان مسلمان عراقی را دارد، بی‌درنگ فرماندار نجف را احضار کرد و به‌شدت به این اقدام اعتراض و به پیامدهای شوم آن برای آن رژیم توجه داد و آن را مانند رفتار جنایت‌آمیز [[رضاشاه پهلوی]] در ایران در برخورد با بی‌گناهان شمرد که سرانجام مجبور به فرار از کشور شد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی 3/56.</ref>.

آزار و اخراج روحانیان و شیعیان ایرانی مقیم عراق در این سال‌ها به شکل‌های مختلف، ادامه داشت <ref>مؤسسه تنظیم، 20/186 ـ 187، 194 ـ 195.</ref> و پس از بهبود روابط سیاسی دو کشور ایران و عراق، امضای قرارداد الجزایر در سال 1353 <ref>امینی، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران پهلوی، 225.</ref> و درخواست محمدرضا پهلوی از حکومت عراق برای اعمال محدودیت بیشتر بر امام‌خمینی، اخراج روحانیان و طلاب مقیم نجف، با شدت بیشتر از سر گرفته شد <ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، 2/152؛ مؤسسه تنظیم، 20/ 200 ـ 204.</ref>؛ چنان‌که دولت بعثی در تیر 1354 <ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، 2/152.</ref> با فرستادن هیئت بلندپایه‌ای از امام‌خمینی خواست از میزان فعالیت‌های سیاسی خود در عراق بکاهد؛ اما ایشان با لحنی قاطع و صریح اعلام کرد حتی اگر مجبور شود خاک عراق را ترک کند، به وظیفه خود عمل می‌کند <ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، 2/173 ـ 175.</ref>.

استاندار نجف در تیرماه ۱۳۵۴ با پیغام تحیات و دوستی از سوی رئیس‌جمهور عراق و خبر توقف اخراج طلاب به استثنای کسانی که جاسوس خارجی خوانده شدند، به دیدار امام‌خمینی رفت؛ اما ایشان با اعتراض به رفتار دولت عراق با روحانیان، سخن‌گفتن از اجازه اقامت و «تحیات» با وجود اخراج حدود سیصد طلبه را بی‌فایده و «ماستمالی‌کردن» وقایع خواند و تأکید کرد در حوزه علمیه هیچ جاسوسی وجود ندارد و دولت عراق نمی‌تواند به این بهانه، روحانیان را بیرون کند. ایشان همچنین در پاسخ به سخن استاندار درباره صدور اجازه اقامت برای افراد مورد اطمینان و معرفی‌شده از سوی امام‌خمینی، همه افراد حوزه را از هر کشوری که باشند، عزیز و بزرگ شمرد <ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، 3/104 ـ 105.</ref>.

همراهی نکردن امام‌خمینی و رفتار ایشان با مقامات بعثی، باعث کنترل و اعمال محدودیت بیشتر بر رفت و آمدهای بیت ایشان گردید. ایشان نیز در اعتراض به این سخت‌گیری‌ها [[نماز جماعت]] و درس خود را تعطیل و در خانه خود [[تحصن]] کرد <ref>فلاحی، سالهای تبعید امام‌خمینی، 325؛ فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، 2/155.</ref>. این اقدام، بازتاب گسترده و اعتراضات زیادی علیه رژیم بعث داشت. رحلت مشکوک سیدمصطفی خمینی در آبان ۱۳۵۶، امام‌خمینی را بیش از پیش در کانون توجه قرار داد <ref>ملایی‌پور، شهید مصطفی خمینی در نگاه تاریخ، 69.</ref>.

دولت عراق، در آبان ۱۳۵۶ بار دیگر به امام‌خمینی اخطار داد از هر گونه فعالیت سیاسی خودداری کند؛ در غیر این صورت عذر ایشان را خواهد خواست. امام‌خمینی در پاسخ تأکید کرد هر زمان که آنان بخواهند ایشان خاک عراق را ترک می‌کند <ref>مؤسسه تنظیم، 20/244 ـ 245.</ref>. گزارش‌های ساواک از مهر ۱۳۵۷، حاکی از مذاکرات مقامات عراقی با امام‌خمینی و تأکید ایشان بر ادامه فعالیت سیاسی و تصمیم برای خروج از عراق، همچنین تحلیل‌های مقامات ایرانی و عراقی از پیامدهای ماندن یا رفتن ایشان از [[عراق]] است که به ناصر مقدم رئیس ساواک و به وسیله او به شخص [[محمدرضا پهلوی]] گزارش شده است <ref>مؤسسه تنظیم، 20/282 ـ 283، 286 ـ 292 و 294 ـ 296.</ref>. با افزایش فشارها، امام‌خمینی مجبور به هجرت از نجف به پاریس شد <ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، 2/173 ـ 175.</ref>. امام‌خمینی در مهر ۱۳۵۸، ضمن بیان خاطراتی از دوران [[تبعید]] در عراق، به رفتار دولت عراق در ممانعت از فعالیت سیاسی، پخش شایعات [[دروغ]] درباره احتمال [[ترور]] و محدودیت‌هایی که به بهانه مراقبت از ایشان اعمال می‌شد اشاره کرده است و دلیل تصمیم برای خروج از عراق را توضیح داده است و به‌ویژه احتمال شدیدترشدن بدرفتاری با اطرافیان خود را یکی از دلایل درخواست برای صدور ویزای خروج شمرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 10/194 ـ 195.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|هجرت امام‌خمینی}}.

از سوی دیگر، پس از هجرت امام‌خمینی به فرانسه، در آبان ۱۳۵۷، در سفر [[فرح دیبا]] (پهلوی) به بغداد، صدام حسین معاون رئیس شورای فرماندهی انقلاب عراق با وی دیدار کرد و ضمن حساس‌دانستن موقعیت ایران در منطقه، درباره وضعیت آینده دولت ایران پرسید، دیبا در پاسخ تأکید کرد مشکلات کنونی در حال برطرف‌شدن است و مردم از اعتصاب و آشفتگی خسته شده و نگران به‌خطرافتادن استقلال ایران‌اند! صدام حسین هم با اتهام [[لجاجت]] به امام‌خمینی و اینکه قانع‌ساختن ایشان دشوار است، دادن امتیازاتی که مخالفت‌ها را فرونشاند ولی موجب تثبیت اوضاع شود، مفید دانست <ref>مؤسسه تنظیم، 20/305 ـ 306.</ref>.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، گذشته از شدت‌گرفتن سرکوبگری رژیم بعث، فرصتی برای شیعیان عراق فراهم شد تا سلطه حزب بعث را نقد کنند و برای مبارزه با آن مصمم‌تر شوند. با وجود جو وحشت و ارعاب بعثی‌ها، بسیاری از جوانان جرئت یافتند در قالب گروه‌های اسلامی ازجمله «[[حزب‌الدعوه]]» به رهبری [[سیدمحمدباقر صدر]]، به مبارزه با رژیم بپردازند <ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، 229؛ جویس، نهضت اسلامی شیعیان عراق، 54.</ref>. حزب بعث طرفداران این گروه‌ها را ستون پنجم ایران نامید و ضمن سرکوب و کشتار مخالفان، صدر را در ۱۳۵۸ش/ ۱۹۷۹م دستگیر کرد و وی و خواهرش «بنت‌الهدی صدر» را به اتهام خیانت در ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ به شهادت رساند <ref>دکمیجان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، 231.</ref>؛ هم‌چنین هم‌زمان با اعدام فعالان شیعه، سی هزار شیعه مقیم عراق را نیز اخراج کرد <ref>جویس، نهضت اسلامی شیعیان عراق، 88.</ref>

[[امام‌خمینی]] بارها به عملکرد حزب بعث علیه مردم عراق اشاره کرده، دردهای مردم ستمدیده را یادآور شده، حاکمیت حزب بعث بر عراق را تلخ، پراختناق و سرکوبگر شمرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/230، 254 و 18/157.</ref>. ایشان شهادت صدر و خواهر او را محکوم و سه روز در ایران عزای عمومی اعلام کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/253 ـ 254.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سیدمحمدباقر صدر}}. ایشان سرکوب و کشتار جوانان عراقی و بیرون راندن ایرانیان را در جهت ارضای [[هوای نفس]] رژیم بعث می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/235 ـ 236.</ref> و در برابر شهادت علمای دیگر، مانند ترور [[سیدحسن شیرازی]] در لبنان به دست عوامل بعثی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/273؛ جویس، نهضت اسلامی شیعیان عراق، 88.</ref> و به‌شهادت‌رساندن فرزندان سیدمحسن حکیم، ابراز تأسف و ناراحتی می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/500؛ 18/130 و 19/176.</ref>. از نظر امام‌خمینی اهانت به حرم‌های مطهر ائمه(ع) در نجف و [[کربلا]]، ضرب و جرح زائران و فداکردن جان جوانان عراقی در راه هواهای نفسانی حزب بعث و وادارکردن آنان به برادرکشی و مقابله با جبهه اسلام در جنگ با ایران <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 14/275 ـ 276؛ 15/286؛ 16/375 و 18/175.</ref>، از دیگر اقدامات سران حزب بعث است.

پس از آغاز جنگ تمام‌عیار حکومت بعثی عراق علیه ملت ایران {{ببینید|متن=ببینید|جنگ تحمیلی}}، امام‌خمینی بارها از مردم به‌خصوص ارتش عراق خواست بیش از این ستمکاری حزب بعث را تحمل نکنند و برای دفاع از اسلام، قیام کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 12/234، 253 ـ 254؛ 14/276 ـ 280 و 18/175.</ref>. توصیه ایشان به ملت عراق قیام علیه حکومت کافر و ضداسلامی حزب بعث و به دست‌گرفتن حاکمیت و اداره امور خود، با انجام [[تکلیف شرعی]]، الهی و انسانی خویش بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/230 ـ 231؛ 15/286 و 20/332.</ref>.

صدام حسین برای اینکه خود را قهرمان جهان عرب معرفی کند، به یک پیروزی سریع بر ایران نیاز داشت؛ از این‌رو سعی داشت [[جنگ قادسیه]] را به یاد اعراب آورد؛ بنابراین جنگ خود را قادسیه دوم یا قادسیه صدام نامید <ref>جعفری، بررسی تاریخی، 573.</ref>. امام‌خمینی ضمن خونخوار و خون‌آشام‌نامیدن حزب بعث به سبب جنایاتی که در حق مردم ایران مرتکب شده بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/257 و 272.</ref>، خاطرنشان می‌کرد با وجود شعارهای دروغین حزب در حمایت از اعراب، بیشترین صدمات جنگ بر اقوام عرب‌زبان خوزستان وارد شده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/444.</ref>. ایشان مسئولیت موشک‌باران شهرها، کشتار زنان و کودکان، حمله به هواپیماهای غیرنظامی، استفاده از تسلیحات شیمیایی و نقض قوانین بین‌المللی را متوجه حزب بعث و رهبر عفلقی آن می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 16/54، 168 ـ 169 و 20/32، 324.</ref> و باور داشت به لحاظ ذات تیره‌بخت و خون‌ریز حزب بعث و فاصله زیاد آنان از اصول اخلاقی و انسانی، نمی‌توان انتظار داشت به قواعد بین‌المللی پایبند باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/189.</ref>. در شرایطی که ایران پیروز بسیاری از جبهه‌های نبرد بود، امام‌خمینی طرح‌های صلح با حزب بعث را به معنای به‌رسمیت‌شناختن حزب و مشروع‌دانستن رژیم بعثی تفسیر می‌کرد و آن را بزرگ‌ترین خیانت به مسلمانان بر می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 20/88.</ref>. ایشان بقای حزب بعث را به ضرر دو ملت ایران و عراق دانسته، یکی از دلایل تداوم جنگ را لزوم حذف حزب بعث می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 18/145 و 20/26.</ref>.

امام‌خمینی حزب بعث را در کنار [[اسرائیل]]، غده سرطانی دیگری در جهان اسلام و منطقه می‌شمرد که حامی اصلی آن امریکاست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 18/370 و 20/26.</ref>. از نظر ایشان عملکرد حزب بعث نشان می‌داد نه تنها طرفدار اعراب نیست، بلکه مجری خواسته‌ها و امیال امریکا، صهیونیسم جهانی و سایر قدرت‌های بزرگ در منطقه است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/268، 445؛ 15/418 ـ 419 و 16/308.</ref> و یک نمونه آن جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود که با تحریک و همکاری امریکا آغاز شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/255؛ 15/401؛ 16/249 و 21/431.</ref> و با کمک‌های نظامی و مادی سران بسیاری از کشورهای اسلامی، آتش این جنگ شعله‌ورتر گردید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 16/378 ـ 379 و 17/36.</ref>. از نظر امام‌خمینی چون این کشورها منافع خود را با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در خطر دیدند، با حمایت و پشتیبانی خود، به تشویق جنایت‌های حزب بعث پرداختند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/309، 324 و 350.</ref>. بر اساس آمارهای موجود، صدام حسین در مدت هشت سال جنگ علیه ایران نزدیک به شصت <ref>جعفری ولدانی، بحران در، 390.</ref> یا هفتاد میلیارد دلار <ref>عظیمی، عربستان سعودی، 126.</ref> از کشورهای عربی کمک مالی گرفت؛ اما این کمک‌ها چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرد ثمربخش نبود و حزب بعث به لاشه نیمه‌جانی که نفس‌های آخر عمر خود را می‌کشد، تبدیل شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 16/292 ـ 293.</ref>.

رژیم بعث عراق در پایان جنگ علیه ایران، به نتیجه دلخواه خود دست نیافت؛ اما ماهیت آن بار دیگر در حمله و اشغال [[کویت]]، بازتاب یافت و پیش‌بینی امام‌خمینی مبنی بر اینکه صدام حسین در صورت تسلط، تمام منطقه را به آتش می‌کشد و کشورهای خلیج فارس و کویت را از میان می‌برد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/84 ـ 85.</ref>، در حال وقوع بود. پرونده حزب بعث و سران آن با حمله حامیان پیشین عراق، یعنی امریکا و متحدان آن در ۲۰ فروردین ۱۳۸۲ش/ ۹ آوریل ۲۰۰۳م و در ادامه شکل‌گیری دولت جدید عراق و فروپاشی حزب بعث و دستگیری و اعدام بسیاری از سران این رژیم ازجمله صدام حسین، بسته شد و وعده امام‌خمینی مبنی بر اینکه صدام و حزب کافرش سرنوشتی جز هلاکت ندارند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 16/264.</ref>، محقق گردید.

راضیه مهرابی کوشکی، «حزب بعث عراق»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص.

[[رده:مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]]