کمال نهایی انسان، کیفیتی است که با پیوستن به شیء ناقص آن را کامل می‌کند و در نهایت به عین الیقین، حق الیقین و فنای در ذات الهی منجر می‌شود.
اهمیت و جایگاه کمال نهایی
کمال در اصطلاح فلسفی عبارت است از این‌که آن شیء به مرحله‌ای برسد که غرض از آن، بر آن مترتب شود.[۱] بنابراین کمال، امری بیش از تمام است؛ زیرا تمام بر ناقص وارد می‌شود و آن را تمام می‌کند، ولی کمال بر تمام وارد می‌شود و اوصاف آن را کامل می‌کند.[۲] فلاسفه اسلامی، انسان را در عالم هستی دارای کمال نهایی می‌داند که در سیر تکاملی به سوی آن در حرکت است.[۳] تبیین کمال نهایی انسان دارای تأثیرات فراوانی است؛ از جمله تاثیرات آن بر علوم انسانی بر ارزش‌ها، مبانی و اصول علوم انسانی می‌باشد.[۴] امام‌خمینی نیز به مسئله کمال نهایی انسان در نگاه فلسفی توجه داشته و با توجه به آراء فلسفی و عرفانی خاص خویش دیدگاه‌های بدیع و خاصی را در این مورد به تصویر کشیده است.[۵]
حقیقت کمال
حکمای الهی برای تبیین حقیقت و چیستی کمال، کمال را بر دو گونه تقسیم کرده‌اند؛ کمال اول همان است که نوعیت یک نوع با آن محقق می‌شود و کمال دوم عبارت است از هر فعل یا انفعالی که پس از تحقق نوعیت یک نوع بر آن مترتب می‌شود (ابن‌سینا، نفس شفاء، ص۱۰). بنابراین مقصود از کمال آن چیزی است که یک شیء به واسطه آن موجود بالفعل می‌شود.[۶]؛ ازاین‌رو حکما، نفس انسانی را کمال اول بر جسم طبیعی می‌دانند که همه آثار حیاتی موجودات زنده به فعالیت نفس انجام می‌گیرد. از تعریف نفس به کمال اول به خوبی روشن می‌شود که کمال اول تمام کننده ذات نوع و فعلیت دهنده آن است.[۷] امام‌خمینی نیز در بیان حقیقت کمال، معتقد است؛ کمال اول چیزی است که با پیوستن به شیء و ناقص آن را کامل می‌کند، همچنین کمال را کیفیتی می‌داند که اشیاء را از نقصان رهایی می‌دهد.[۸] توجه به عبارات امام‌خمینی این معنا را به ارمغان می‌آورد که ایشان معتقد است، کمال برای جسم و بدن، بدون نفس ممکن نیست؛ زیرا تبدیل قوه به فعل، خود کمال است و این امر در موجوداتی که از نفس برخوردارند روشن و قطعی است، پس نفس کمال اشیاء است.[۹] امام‌خمینی با توجه به مراتب مختلف نفس، نفس را به عنوان کمال برای جسم تعریف کرده، لکن هرگز به این مقدار اکتفا نکرده و معتقد است سیر کمالی نفس نامتناهی است و انسان حدّی ندارد.[۱۰]
کمال عقل نظری و عملی
برخی حکمای الهی کمال نفس انسان را به بُعد عقل نظری می‌داند؛ یعنی نفس انسان در مسیر تکاملی خود از عقل هیولانی به درآمده و عقل بالملکه و عقل بالفعل را پشت سر نهاده، سرانجام به کمال نهایی خود یعنی عقل مستفاد برسد؛ ازاین‌رو در حکمت متعالیه، یکی از اسباب تحصیل سعادت این است که عقل نظری به کمال نهایی خود برسد.[۱۱] امام‌خمینی نیز به کمال عقل نظری و عقل عملی توجه داشته و آن را در بیان و آراء خود متذکر شده است، ایشان به صرافت غایت و کمال هر دو را یک چیز می‌داند و عقل نظری را با عقل عملی در غایت و کمال نهایی متحد می‌داند.[۱۲] امام‌خمینی راه تحصیل سعادت را منوط به کمال نهایی قوای عقل نظری و عملی می‌داند و معتقد است برای رسیدن به سعادت درک حقیقت فقری اشیاء و انجام عمل صالح لازم است.[۱۳] ایشان برخلاف برخی حکما که قائلند عقل نظری بر عقل عملی تقدم دارد به تقدم عقل عملی تأکید دارد و بر این عقیده است که کمال نهایی انسان به عقل عملی است نه عقل نظری؛ زیرا نهایت کمال عقل نظری مرتبه علم الیقین؛ یعنی تحصیل یقین نظری به معارف و مبدأ و معاد است؛ اما عقل عملی در تکامل خود به مقامات عین الیقین و حق الیقین و سرانجام به فنای فی الله می‌رسد.[۱۴]
پانویس
- ↑ مدنی شیرازی، ریاض السالکین، ج۵، ص۳۷۵؛ عبدالهی، کمال نهایی انسان، ص۳۱.
- ↑ ملاصدرا، حاشیه بر الهیات شفا، ج۱، ص۴۲۰؛ مدنی شیرازی، ریاض السالکین، ج۵، ص۳۷۵.
- ↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۶۴۴؛ طباطبائی، المیزان، ج۱، ص۶۶.
- ↑ عبدالهی، کمال نهایی، ص۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ج۱۶، ص۲۰؛ ج۱۸، ص۱۵۹؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۹۴-۵۹۶؛ ج۳، ص۴۶۶ و ۳۵۴؛ شرح چهل حدیث، ص۵۲۷.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۱۴-۲۳؛ ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ ملاصدرا، الحکمه المتعالیه، ج۸، ص۲۳؛ بنایی، تأثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی، ص۳۹۲؛ ابن‌سینا، طبیعیات شفاء، ج۲، ص۱۰-۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۶۵؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۹۴-۵۹۶.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۹۴-۵۹۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۲۹-۵۳۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ج۱۶، ص۲۰؛ شرح چهل حدیث، ص۱۲، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۸۷.
- ↑ ملاصدرا، شواهد الربوبیه، ص۲۰۶-۲۰۷ و ۲۵۰؛ الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۱۳۲؛ ج۹، ص۷؛ المبدأ و المعاد، ص۴۴۷-۴۳۸.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۵۴ و ۴۵۳-۴۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۴۶۶؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۶۲۶.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۵۴؛ شرح چهل حدیث، ص۵۲۷؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۹.
منابع
- ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله، الشفاء، قم، مکتبة المرعشی، ۱۴۰۴ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
- بنایی اعلائی، علی، تأثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی، تهران، فرهنگ اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۱۷ق.
- عبدالهی، مهدی، کمال نهایی انسان و راه تحصیل آن از دیدگاه فیلسوفان اسلامی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۰ش.
- مدنی شیرازی، علی‌خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، حاشیه بر الهیات شفا، انتشارت بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تعلیق و تصحیح آشتیانی، دانشگاه مشهد، ۱۳۶۰ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، المبدأ و المعاد، تهران، نشر انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۵۴ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، تهران، وزارت فرهنگ و حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۳ش.
نویسنده: باقر صاحبی