علی‌پناه اشتهاردی
علی‌پناه اصلانی اشتهاردی، از شاگردان درس اخلاق و خارج فقه و اصول امام خمینی. علی‌پناه اصلانی اشتهاردی معروف به اشتهاردی در سال ۱۲۹۵ ش در روستای فارچی‌آباد اشتهارد به دنیا آمد. او خواندن و نوشتن را در زادگاهش و نزد بانویی مکتب‌دار آموخت. از یازده‌سالگی به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و مقدمات (ادبیات عرب، مقداری از قوانین‌الاصول و شرح لمعه) را نزد شیخ یحیی تقوی اشتهاردی خواند (جواهرکلام، ۱۷۵). سپس به یکی از روستاهای اشتهارد رفت و سه سال به تدریس قرآن در آن روستا پرداخت. آنگاه برای ادامه تحصیل به قم رفت، ولی به این علت که خدمت نظام‌وظیفه را انجام نداده بود، از تحصیل در آن حوزه منع شد. اصلانی اشتهاردی به سبب مخالفت با حکومت پهلوی، از انجام خدمت سربازی استنکاف ورزید و به همین سبب به تهران رفت و مدت کوتاهی در بازار تهران به کار مشغول شد. سپس به زادگاهش بازگشت و دوباره پای درس شیخ یحیی تقوی اشتهاردی در حوزه علمیه اشتهارد نشست. در سال ۱۳۲۰ ش دوباره راهی قم شد و در بدو ورود به حوزه علمیه قم، تهذیب المنطق را نزد امام خمینی که از ممتحنان حوزه بود، امتحان داد و پس از قبولی در آن آزمون، در حوزه علمیه قم پذیرفته شد و به تکمیل تحصیلات حوزوی پرداخت. او دروس سطح را نزد آیات سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، شیخ مرتضی حائری یزدی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی، شیخ عبدالرزاق قائنی، سید محمدعلی حائری کرمانی، سید احمد حسینی زنجانی، سید صادق شریعتمداری و سید احمد موسوی خوانساری خواند (سلمانی آرانی، ۴۶۵-۴۶۷). هم‌زمان در درس اخلاق امام خمینی که در غروب روزهای پنجشنبه و جمعه در مدرس زیر کتابخانه مدرسه فیضیه تشکیل می‌شد، شرکت می‌کرد (همان؛ صحیفه دل، ج ۲، ۴۸؛ سلسله موی دوست، ۱۳۶). وی در سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۲۴ که جلسات درس اخلاق امام خمینی دایر بود، در آن درس‌ها حضور می‌یافت. در کنار تحصیل دروس اخلاق، در درس فلسفه و حکمت اسلامی آیت‌الله سید احمد موسوی خوانساری هم شرکت می‌کرد. علاوه بر آن، از درس فلسفه و همچنین تفسیر قرآن علامه سید محمدحسین طباطبایی تبریزی بهره‌مند می‌شد (جواهرکلام، ۱۷۵). اصلانی اشتهاردی سپس در درس آیات سید صدرالدین صدر، سید محمد حجت کوه‌کمری، سید محمدتقی موسوی خوانساری، سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی و شیخ محمدعلی اراکی شرکت کرد (سلمانی آرانی، ۴۶۷-۴۶۸). وی به احتمال زیاد از شاگردان دوره اول درس خارج اصول ایشان بود که در سال‌های ۱۳۳۷-۱۳۳۰ ش در مسجد سلماسی تشکیل می‌شد. وی این درس را که به ترتیب از مباحث کتاب کفایه‌الاصول بود، تقریر کرد و این تقریر منتشر نشده است (همان، ۴۷۲). او مورد توجه امام خمینی بود و از طرف استادش، لقب «فقیه سیار» را دریافت کرده بود (اشتهاردی، ۲۰). اصلانی اشتهاردی همچنین از طلاب مورد توجه آیت‌الله بروجردی بود و در تدوین کتاب وسایل الشیعه با آن مرجع همکاری داشت. اصلاح این کتاب توسط جمعی ۱۵-۱۶ نفره صورت می‌گرفت که از اعضای آن جمع علاوه بر اصلانی اشتهاردی، می‌توان به سید ابوالقاسم موسوی کرمانی، میرزا علی ثابتی همدانی، عبدالرحیم بروجردی و... اشاره کرد (خاطرات آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی کرمانی، ۵۰-۵۱). از آن گذشته، او یکی از پیشگامان تحقیق و احیای کتب دینی بود و نخستین بار با همکاری برخی از بزرگان ازجمله سید ابوالقاسم موسوی کرمانی، کتاب‌های روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه اثر علامه محمدتقی مجلسی و ایضاح الفوائد و مجمع الفائده فخرالمحققین را تصحیح کرد و به چاپ رساند (همان، ۵۳-۵۴). از دیگر تقریرات او می‌توان به درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی (کتاب الصلوه، صلوه الجمعه، کتاب الضمان، کتاب الغصب، ارث الزوجه، منجّزات المریض، مشتقات، حجیت و اجماع) و خارج فقه آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی (از مباحث صلاه الجمعه و مقداری از کتاب صوم) اشاره کرد.
اشتهاردی با تأسیس حوزه علمیه کمالیه توسط روح‌الله کمالوند، با دعوت کمالوند به خرم‌آباد رفت و به تدریس در آن حوزه پرداخت. در مدت حضور در آن شهر، مدارک العروه را در سی جلد نوشت. پس از چند سال حضور در آن شهر به قم بازگشت («پرونده‌ای در بزرگداشت...»، ۷-۸) و به تدریس در حوزه علمیه قم پرداخت و چند دوره دروس سطح را تدریس کرد. مدتی هم به تدریس درس خارج فقه پرداخت. هم‌زمان از سوی آیت‌الله گلپایگانی به‌عنوان یکی از ممتحنان طلاب در دوره سطح انتخاب شد. او در سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ ش با حضور در بیت امام خمینی، از نهضت اسلامی حمایت می‌کرد. در جریان قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، طلابی را که در آن واقعه آسیب‌دیده بودند، مورد حمایت قرار داد (سلمانی آرانی، ۴۶۹). همچنین پس از انتقال امام خمینی از ترکیه به نجف اشرف، همراه با جمعی از طلاب حوزه علمیه قم با ارسال تلگرافی ورود ایشان را به نجف اشرف تبریک گفت (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۷۲؛ دوانی، ج ۵، ۱۶۳-۱۶۴؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۸، ۲۲؛ روحانی، ج ۱، ۸۷۸). سپس همراه با دیگر مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به امام خمینی، ضمن ابراز خوشوقتی از حضور آن مرجع در نجف اشرف، «افسردگی شدید عموم» مردم ایران را به سبب محروم شدن از حضور ایشان در کشور به ایشان یادآور شدند (خسروشاهی، ج ۳، ۹۳؛ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک، ۶۳-۶۴). در سال ۱۳۴۴ ش و پس از سخت‌گیری حکومت پهلوی علیه آیت‌الله سید حسن طباطبایی قمی و دستگیری یکی از فرزندان آن عالم مبارز، همراه با برخی از روحانیان و مدرسان حوزه علمیه قم نامه‌ای به ایشان نوشتند و ضمن تجلیل از مجاهدت‌های آیت‌الله قمی، تأثرات خود را از پیشامدها علیه ایشان ازجمله دستگیری فرزندشان اعلام کردند (مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، ۱۷۲). او در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ ش، ضمن تدریس در قم، از سوی آیت‌الله اراکی، به جای ایشان در مسجد امام حسن عسکری نماز جماعت را اقامه می‌کرد و هم‌زمان به تبلیغ دین می‌پرداخت و در موسم تبلیغ، به اشتهارد، تهران، زرین‌شهر، تویسرکان و... سفر می‌کرد (سلمانی آرانی، ۴۶۸-۴۶۹). اشتهاردی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت‌های علمی ـ تبلیغی در قم ادامه داد. در طول جنگ تحمیلی بارها با حضور در جبهه‌های جنگ، به تشویق رزمندگان پرداخت (همان، ۴۶۸-۴۶۹) و از سال ۱۳۶۸ ش، پاسخگوی مسائل شرعی در بیت امام خمینی بود و هم‌زمان به اقامه نماز جماعت ظهر و عصر در حرم حضرت معصومه و نماز مغرب و عشا در مدرسه فیضیه می‌پرداخت. اشتهاردی تدریس درس لمعه را در حوزه علمیه قم ادامه داد و سال‌ها کتاب لمعه را تدریس می‌کرد و تا پایان عمر تدریس آن را ترک نکرد (همان، ۴۶۷-۴۶۸؛ فتحی، ۱۴). درس‌های او آمیخته با مباحث اخلاقی بود و به همین سبب، طلاب از آن بحث‌ها بهره‌مند می‌شدند (جواهرکلام، ۱۷۵). علاوه بر آن، به مدت چهل سال به‌صورت متمادی در روزهای پنجشنبه و پس از اقامه نماز مغرب و عشا، در مدرسه فیضیه به بحث‌های اخلاق می‌پرداخت. در روزهای جمعه نیز جلسات تدریس درس اخلاق را در دفتر مقام معظم رهبری در قم برگزار می‌کرد و مدتی هم در بیت امام خمینی به تدریس همان درس می‌پرداخت (اشتهاردی، ۱۸). در آن مدت به تألیف آثار علمی نیز می‌پرداخت و برخی از آثار او، علاوه بر تقریرات درس استادانش عبارت است از: مدارک العروة الوثقی در ۳۰ مجلد، رسالتان مجموعتان، فتاوای ابن جنید، اربعون حدیث (چهل حدیث) از چهارده معصوم، تعلیمات اخلاقی، هفت‌ساله چرا صدا درآورد (در پاسخ شبهات وهابیت علیه تشیع)، لغات القرآن، کشکول، کتاب و رساله‌ای در بیان و اثبات حکومت انبیاء، رساله‌ای در وظایف مجلس خبرگان، رساله‌ای در وظایف مجلس شورای اسلامی، رساله‌ای با عنوان غرب‌گرایی چرا؟، رساله‌ای در بیان و معرفی برخی دستاوردهای انقلاب اسلامی، رسم پارسایی. تعلیقات او نیز عبارت است از: تعلیقه علی العروه الوثقی، تعلیقه علی وسیلة النجاه، تعلیقه، تحقیق و تصحیح ایقاع الفوائد فی حل اشکالات القواعد در چهار مجلد، تعلیقه، تحقیق و تصحیح روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه در چهارده جلد، تعلیقه، تحقیق و تصحیح و تفسیر شریف القرآن و العقل اثر حاج‌آقا نورالدین اراکی در سه جلد، تعلیقه، تحقیق و تصحیح کشف الرموز در دو مجلد (سلمانی آرانی، ۴۷۲-۴۷۳؛ «نگاهی به زندگی...»، ۴) و کتاب تعلیق و تصحیح مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان که این اثر در دوره دوم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان کتاب سال برگزیده شد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۸، ۲۳). علی‌پناه اصلانی اشتهاردی سرانجام در شامگاه ۱۸ تیر ۱۳۸۷ هنگام اقامه نماز جماعت مغرب و عشا در مدرسه فیضیه درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله شیخ جعفر سبحانی در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (جواهرکلام، ۱۷۶).
منابع: آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ اشتهاردی، علی‌پناه (۱۳۸۹)، حقیقت معجزه از انبیا و ائمه اطهار علیهم‌السلام، قم، زائر؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۵، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «پرونده‌ای در بزرگداشت آیت‌الله شیخ علی‌پناه اشتهاردی در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین ناصرالدین انصاری قمی: حق فقاهت ایشان ادا نشده است»، هفته‌نامه حریم امام، سال پنجم، شماره ۲۲۴، ۱۷ تیر ۱۳۹۵؛ جواهرکلام، عبدالحسین (۱۳۸۷)، «درگذشتگان: آیت‌الله اشتهاردی»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۱۰-۱۱۱؛ خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی کرمانی (۱۳۸۴)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ صحیفه دل، خاطرات مکتوب از شاگردان امام خمینی (س) (۱۳۷۹)، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی (س)؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی، مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)؛ سیر مبارزات امام خمینی در آینه¬ اسناد ساواک (۱۳۸۶)، ج ۵، تهران، مؤسسه¬ تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ فتحی، علی‌اشرف (۱۳۸۸)، «فقیه سیار»، روزنامه¬ اعتماد ملی، شماره¬ ۹۵۳، ۴ تیر؛ سلمانی آرانی، حبیب (۱۳۸۶)، «شیخ علی‌پناه اشتهاردی»، گلشن ابرار: خلاصه‌ای از اسوه‌های علم و عمل، ج ۷، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقرالعلوم، قم، نور السجاد؛ صحیفه دل (۲): خاطرات مکتوب از شاگردان امام خمینی (۱۳۸۸)، به کوشش حمید بصیرت‌منش و احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی (س)؛ مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ «نگاهی به زندگی آیت‌الله حاج شیخ علی پناه اشتهاردی»، پگاه حوزه (ویژه حوزه‌های دینی)، شماره ۵۴، ۱۳ مرداد ۱۳۸۷؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، کتاب ۴۸: آیت‌الله‌العظمی محمد فاضل لنکرانی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. داود قاسم پور