سیدمحمد ابطحی کاشانی
ابطحی کاشانی، سید محمد؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. او در سال ۱۳۰۹ ش در کاشان زاده شد. پدرش سید حسن ابطحی از عالمان دینی کاشان و پدربزرگ مادری‌اش سید محمدرضا پشت مشهدی معروف به یثربی، از عالمان نامور کاشان بود و دایی‌هایش سید علی یثربی و سید مهدی یثربی هم از عالمان برجسته آن شهر به شمار می‌رفتند (شریف رازی، ج ۶، ۲۸۲؛ انصاری، ۱۲۶). سید محمد ابطحی در چنین خانواده‌ای دیده به جهان گشود و وقتی در کودکی پدرش را از دست داد، تحت سرپرستی دایی‌اش سید علی یثربی قرار گرفت و زیر نظر او پرورش یافت. او دوران ابتدایی را در کاشان طی کرد و آنگاه به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و بخشی از مقدمات را در حوزه علمیه کاشان آموخت. درباره استادان او در کاشان گزارش دقیقی در دست نیست، ولی می‌توان احتمال داد که سید علی یثربی بر تحصیل او نظارت داشته است. سید محمد ابطحی آنگاه به قم رفت و مدتی در درس معالم‌الاصول سید موسی صدر حضور یافت. پس از آن به زادگاهش بازگشت و شرح لمعه و مطول را نزد آقا شیخ عبدالله مدنی آموخت (انصاری، ۱۲۶). آنگاه از درس سید علی یثربی بهره‌مند شد (شریف رازی، ج ۶، ۲۸۲). پس از آن دوباره راهی قم شد و دروس سطح را نزد سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، شیخ محمد صدوقی یزدی، میرزا محمد مجاهدی تبریزی، شیخ عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی و سید صادق روحانی تکمیل کرد (انصاری، ۱۲۷). سپس به فراگیری دروس خارج فقه و اصول روی آورد و از درس خارج آیات سید حسین طباطبایی بروجردی، امام خمینی و سید محمد محقق داماد بهره‌مند شد (شریف رازی، ج ۶، ۲۸۲؛ «مصاحبه با آیت‌الله...»، ۱۰۲). به گفته یکی از شاگردان امام خمینی، ابطحی کاشانی از بارزترین شاگردان امام خمینی شناخته می‌شد و دروس ایشان را به عربی تقریر می‌کرد (سلسله موی دوست، ۳۶). با توجه به تقریر درس خارج اصول امام خمینی به قلم ایشان، حضور وی در درس اصول امام خمینی مسلم است، اما درباره حضور او در درس خارج فقه امام خمینی اطلاعی در دست نیست. همچنین به نظر می‌رسد او تا تبعید امام خمینی، از درس ایشان بهره‌مند می‌شده است. سید محمد ابطحی کاشانی از دوستان نزدیک سید مصطفی خمینی بود و همراه با تنی چند از طلبه‌های دیگر ازجمله محمدصادق صادقی گیوی (خلخالی) و محمدرضا توسلی، جمعی دوستانه را تشکیل می‌دادند (خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۲۰۶؛ راعی گلوجه، ۱۷؛ «شهید محلاتی و...»، ۳۵). او همچنین در اغلب درس‌ها، ازجمله در درس سطح عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی و سید محمدباقر سلطانی و درس خارج اصول امام خمینی و سید محمد محقق داماد با سید مصطفی خمینی هم‌دوره و در برخی از درس‌ها با او هم‌مباحثه بود («مصاحبه با...»، ۱۰۱-۱۰۲). ابطحی پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور، به تدریس در حوزه علمیه قم پرداخت و هم‌زمان در مقاطعی به کاشان می‌رفت و در حوزه علمیه آن شهر هم تدریس می‌کرد (شریف رازی، ج ۲، ۲۸۲). سید محمد ابطحی از نظر علمی از افراد مورد تأیید امام خمینی بود و امام خمینی به سید احمد خمینی تأکید کرده بود که «به‌صورت خصوصی نزد آقای ابطحی درس بخوانید» (خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۲۱۶) و همین اشاره نشان از اعتماد علمی امام خمینی به ابطحی کاشانی دارد.
ابطحی کاشانی در چهلمین روز شهادت سید کاظم قریشی خوانساری در زندان (شهادت: ۷ مرداد ۱۳۴۴) همراه با جمعی از روحانیان به خوانسار رفت و در مراسم چهلم آن شهید شرکت کرد. در آن مراسم، سخنرانی‌های انتقادی علیه حکومت پهلوی ایراد و از امام خمینی هم تجلیل شد (دوانی، ج ۵، ۱۲۶). او که از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت، در خرداد ۱۳۴۹ پس از رحلت آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم در تلگرامی به «زعیم و مرجع عالی‌قدر، حضرت آیت‌الله‌العظمی خمینی»، درگذشت آیت‌الله حکیم را تسلیت گفت (روحانی، ج ۲، ۵۷۶-۵۷۷؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد، ج ۵، ۳۶۶). او در سال‌های ۱۳۵۶-۱۳۵۷ نیز همراه با مدرسان حوزه علمیه قم، اعلامیه‌هایی را در حمایت از امام خمینی یا انتقاد از حکومت پهلوی امضا می‌کرد (همان، ج ۶، ۵۳۲؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۴۳۸-۴۳۹، ۴۹۰-۴۹۱، ۵۰۶-۵۰۸ ، ۵۱۹-۵۲۱، ۵۲۲).
ابطحی کاشانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد و در سال‌های ۱۳۵۹-۱۳۶۰ از اعضای شورای سرپرستی طلاب علوم حوزوی خارجی در حوزه علمیه قم بود (خاطرات آیت‌الله ابراهیم امینی، ۲۷۹-۲۸۰). سپس وارد دستگاه قضا شد و به فعالیت‌های قضایی مشغول گردید. او در دوم خرداد ۱۳۶۲ با حکم امام خمینی و همراه با محمد محمدی گیلانی، سید جعفر کریمی، سید حسن طاهری خرم‌آبادی و مهدی قاضی به عضویت ستاد اصلاح امور زندان‌ها منصوب شد (صحیفه امام، ج ۱۷، ۴۵۰). همچنین در ۲۹ مرداد ۱۳۶۳، با حکم امام خمینی و همراه با سید هاشم رسولی محلاتی، محمد واعظ عبایی، محمدرضا توسلی، محمدجواد کشمیری و سید علی قاضی عسکر به عضویت دبیرخانه مرکزی امام جمعه سراسر کشور برگزیده شد (همان، ج ۱۹، ۱۶). ابطحی که تا ۱۳۶۸ ش در هیئت عفو زندانیان، تشکیل‌شده با حکم امام خمینی نیز عضویت داشت، در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۶۸ توسط امام خمینی مورد تقدیر قرار گرفت. سپس با حکم امام خمینی همراه با دیگر اعضای ستاد اصلاح امور زندان‌ها، در همان هیئت ابقا شد (همان، ج ۲۱، ۳۷۸). عضویت در شورای عالی اعزام قضات، عضویت در شورای نظارت بر دادسراها و دادگاه‌های انقلاب اسلامی و مسئول گزینش قضات روحانی از دیگر فعالیت‌های او در دستگاه قضا بود. ابطحی کاشانی پس از سال‌ها حضور در قوه قضائیه، به قم بازگشت و به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد و از مدرسین دروس عالی سطح آن حوزه بود. هم‌زمان از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود و به فعالیت در آن تشکل حوزوی می‌پرداخت. تولیت مدرسه علمیه معصومیه (س) در قم و عضویت در هیئت مؤسس جامعه الزهرا (س) از دیگر مسئولیت‌های او بود (حسینی، ۱۶). ابطحی کاشانی در ۲۶ مهر ۱۳۹۳ در قم درگذشت. پیکرش پس از اقامه نماز توسط سید موسی شبیری زنجانی، در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد. تقریرات درس خارج اصول امام خمینی و کتاب الخمس و همچنین مقالاتی در نشریات ازجمله در نشریه نور علم از آثار اوست (انصاری، ۱۲۶). منابع: اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حسینی، سید مهدی (۱۳۹۲)، «مردی از جان و از دنیا گذشته: گزارشی از دیدار و گفتگوی حریم امام با یار دیرین حضرت امام»، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۸۳، ۲۱ شهریور؛ دوانی، علی (۱۳۷۷)، نهضت روحانیون ایران، ج ۵ و ۶، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی (۱۳۸۱)، تدوین: جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ راعی گلوجه، سجاد (۱۳۸۵)، زندگینامه و مبارزات سید مصطفی خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س) به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین (۱۳۸۳)، به کوشش مجتبی فراهانی و با مقدمه عباسعلی عمید زنجانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۶، تهران، اسلامیه؛ «شهید محلاتی و مبارزات در گفت‌وشنود شاهد یاران با حجت‌الاسلام حیدر علی جلالی» (۱۳۸۹)، ماهنامه شاهد یاران، شماره ۵۶، تیر؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۷، ۱۹ و ۲۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «گفتگو با حجت‌الاسلام امیر ابطحی فرزند آیت‌الله» (۱۳۹۲)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۸۳، ۲۱ شهریور؛ مصاحبه با آیت‌الله حاج سید محمد ابطحی کاشانی: یادها و یادمان‌ها از شهید سید مصطفی خمینی (۱۳۷۶)، تدوین: کمیته علمی کنگره شهید سید مصطفی خمینی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج. مهدی احمدیان