ابوطالب تجلیل تبریزی

ابوطالب تجلیل، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی.

ابوطالب تجلیل معروف به تجلیل تبریزی در سال ۱۳۰۵ ش در تبریز به دنیا آمد. پدرش میرزاعلی، از تاجران متدین بازار تبریز بود و به همین سبب به میرزا مشهور شده بود و سپس در دادگستری در مصدر خدمت قرار گرفت. چند ماه از تولد ابوطالب تجلیل نگذشته بود که خانواده‌اش به خوی منتقل شد و او دوران کودکی را در آن شهر گذراند و دوران ابتدایی را هم در همان‌جا خواند. تجلیل تبریزی در دوازده‌سالگی به تبریز بازگشت و در دبیرستانی در آنجا مشغول به تحصیل شد، ولی پس از مدتی تحصیل در آنجا را رها کرد و وارد حوزه علمیه تبریز شد و جامع‌المقدمات و سیوطی را در آنجا نزد حاج صفرعلی، از مدرسان آن حوزه خواند. بخش دیگری از سیوطی را هم پیش میرزا ولی قفقازی و آقا میرزا حسن قفقازی فراگرفت و در درس مطول از شاگردان شیخ علی‌اکبر نحوی بود. او سپس به فراگیری مغنی، معالم‌الاصول، جواهر النضید و علل الشرایع نزد آقا سید محمدحسن الهی (برادر علامه سید محمدحسین طباطبایی) پرداخت و مدتی هم در درس میرزا فتاح شهیدی حاضر شد. او آنگاه در سال ۱۳۲۴ ش راهی قم شد

تجلیل تبریزی پس از ورود به قم، مورد عنایت آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری قرار گرفت و توسط ایشان به کسوت روحانیت درآمد. او در حوزه علمیه قم درس‌های رسایل، مکاسب و منظومه ملاهادی سبزواری و اسفار ملاصدرا را به‌طور خصوصی نزد علامه سید محمدحسین طباطبایی خواند و کفایه‌الاصول را هم نزد آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی فراگرفت. سپس بخش‌های دیگری از دروس سطح را نزد آیات سید محمد محقق داماد و سید محمدباقر سلطانی طباطبایی خواند و در سال ۱۳۲۷ ش وارد درس فلسفه (اسفار اربعه) امام خمینی شد و دو سال در آن درس حضور یافت. تجلیل تبریزی درباره حضور در آن درس می‌گوید: «با اینکه من سن کمی داشتم، در‎ ‏درسِ ایشان حاضر می‌شدم. ایشان درباره اثبات واجب‌الوجود بیانی داشت که مرا تا‎ ‏آخر عمر مرید ایشان کرده است. من این بیان را در جاهای دیگر ندیده‌ام...» علاوه بر آن، مدتی هم در درس اخلاق امام خمینی شرکت می‌کرد او همچنین مدتی در درس فلسفه میرزا مهدی آشتیانی شرکت داشت.

ابوطالب تجلیل در کنار حضور در درس اسفار امام خمینی، از سال ۱۳۲۶ ش به تحصیل درس خارج فقه و اصول پرداخت و در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری حاضر شد که تا پایان حیات ایشان استمرار داشت. او مورد توجه آیت‌الله حجت کوه‌کمری بود و ایشان هزینه انتشار برخی از آثار تجلیل را پذیرفته بود و در تسهیل اقامت او در قم نقش داشت. تجلیل تبریزی هم‌زمان در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی هم شرکت می‌کرد و این حضور تا پایان حیات آیت‌الله بروجردی تداوم داشت. تجلیل تبریزی به احتمال زیاد، در آن زمان در درس خارج فقه یا اصول یا هر دو درس امام خمینی حضور می‌یافته است، چراکه به گفته جلیل تجلیل (برادرش)، از امام خمینی به‌عنوان «استاد معقول و منقول من» یاد کرده بود و می‌توان احتمال داد که منظور از دروس «منقول»، درس‌های فقه و اصول است. به گفته مؤلف گنجینه دانشمندان، او از سال ۱۳۲۶ش (سال آغاز تحصیل خارج فقه و اصول)، به تدریس کفایه و مکاسب در حوزه علمیه قم می‌پرداخت و از سال ۱۳۵۱ ش نیز تدریس درس خارج عروه و کفایه را آغاز کرد همچنین به گفته یکی از شاگردانش، کتاب‌هایی چون مطول، مغنی اللبیب، شرح لمعه و منظومه ملاهادی سبزواری را در آن حوزه تدریس می‌کرد. به همین سبب از مدرسان برجسته آن حوزه بود. او در کنار تحصیل و تدریس، به تألیف آثار علمی همت می‌گماشت و نخستین اثر او با عنوان تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله حجت کوه‌کمری منتشر شد. وی در سال‌های حضور در درس آیت‌الله بروجردی، از سوی ایشان برای همکاری در تدوین احادیث دعوت شد و مأموریت یافت احادیث مربوط به مناسک حج را تدوین کند («گفتگو با آیت‌الله...»، ص۱۸۰). پس از آن، به عضویت هیئت‌علمی مدارک شیعه که توسط آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی تشکیل شده بود، درآمد و بخش‌هایی از آن را در ملحقات احقاق الحق منتشر کرد (شریف‌رازی، ج۲، ۱۱۱). او همچنین از آیت‌الله مرعشی نجفی اجازه روایی دریافت کرد (الوانساز خویی، ج ۱، ۲۸۰) و از اعضای هیئت استفتای ایشان هم بود (باقری بیدهندی، ص۷۲).

تجلیل تبریزی در سال‌های نهضت اسلامی در هیئت مدرسین حوزه علمیه قم عضویت داشت و در جلسات آنان برای تهیه و صدور اعلامیه‌هایی در انتقاد از حکومت پهلوی شرکت می‌کرد و بعضی از جلسات مدرسان در خانه او برگزار می‌شد (امام خمینی و حکومت...، ۸۷). همچنین همراه با آنان اعلامیه‌هایی را علیه حکومت پهلوی امضا می‌کرد. ازجمله در اسفند ۱۳۴۳ همراه با جمعی از محصلان آذربایجانی حوزه علمیه قم در نامه‌ای به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت، که رونوشت آن را به دیوان عالی کشور و روزنامه اطلاعات نیز ارسال کردند، از سیاست حکومت پهلوی در دستگیری مخالفان انتقاد کرد و با اشاره به تبعید امام خمینی به خارج از کشور، خواستار بازگشت ایشان به کشور شد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۳۲-۱۳۳). ابوطالب تجلیل تبریزی به فعالیت در دارالتبلیغ اسلامی هم می‌پرداخت و یک بار هم از سوی آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری، به نجف رفت و اهداف آن مؤسسه را برای مراجع تقلید مقیم نجف اشرف تبیین کرد (در وادی عشق، ۱۸۶-۱۸۷). او در آن سال‌ها با سفر به برخی از شهرها، به سخنرانی می‌پرداخت (جامعه مدرسین حوزه...، ۹۱). در کنار تدریس و تبلیغ، به مبارزات سیاسی با حکومت پهلوی ادامه می‌داد و در اغلب جلسات مدرسان حوزه علمیه قم شرکت می‌کرد و در سال ۱۳۵۷ ش ازجمله مدرسانی بود که در صدور اعلامیه‌های انتقادی علیه حکومت پهلوی نقش زیادی داشت. با نگاهی به اسناد انقلاب اسلامی می‌توان نام او زیر اغلب اعلامیه‌های مدرسان حوزه علمیه دید (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۳۲-۱۳۳، ۴۱۸-۴۲۰، ۴۲۵-۴۲۷، ۴۳۳-۴۳۴، ۴۳۹-۴۳۸، ۴۷۹-۴۸۰، ۴۸۱-۴۸۲، ۵۰۶-۵۰۸، ۵۲۵-۵۲۶، ۵۲۸-۵۲۹، ۵۳۲-۵۳۴). وی علاوه بر صدور اعلامیه همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، با ارسال حدود ۱۷۰۰ نامه به دوستان و آشنایان، آنان را به قیام علیه حکومت پهلوی و مبارزه با آن یا پشتیبانی از استقرار نظام اسلامی فرامی‌خواند (جامعه مدرسین حوزه...، ۹۲).

ابوطالب تجلیل پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد و بالغ بر سی سال به تدریس درس خارج فقه و اصول در آنجا پرداخت (همان، ۹۰). او یک دوره خارج فقه را هم در جامعه الزهرا (س) برای بانوان تدریس کرد. در سال‌های پایانی عمرش، به سبب بیماری کلاس‌های درس را در خانه‌اش برگزار می‌کرد (حسینی ضیغمیان، ۳۹۴-۳۹۵). اهتمام جدی وی به تدریس باعث شد در سال ۱۳۸۲ ش در پنجمین اجلاس استادان حوزه علمیه قم از مقام علمی او تجلیل شود («درگذشتگان: آیت‌الله تجلیل»، ۱۷۴-۱۷۵). تألیفات او عبارت است از: ۱- رساله حجیه الشهره. ۲- معجم الثقات و ترتیب الطبقات. ۳. من هوی المهدی. ۴. تکلمة الاحادیث اثبات الهداة. ۵. براهین المعارف الالهیه و العقاید الحقه الامامیه. ۶. رساله فی علم الامام. ۷. اسلوب تعامل الامام الکاظم فی قبال الفقهاء العامه. ۸. رساله من‌حب اللّه. ۹. رد الشبهات حول الشیعه. ۱۰. البراهین الساطعة علی اعتقادات الامامیه. ۱۱. المعجم الجامع للمحاسن و المساوی المرویه عن محجج الله فی الاسلام. ۱۲. دایره‌المعارف الاسلامیه فی المحاسن و المساوی الانسانیه. ۱۳. رسالة فی حکم سهم الامام فی زمان الغیبه. ۱۴. مدارک فقه الحج و العمره. ۱۵. المناسک التحقیقّه. ۱۶. تصنیف هفده جلد از مجلدات احقاق الحق. ۱۷. مخطوطات تنزیه الشیعه الاثنی عشریه عن‌الشبهات الواهیه. ۱۸. فوائد فقهیه و اصولیه. ۱۹. ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها در قرآن. ۲۰. اسلام‌شناسی. ۲۱. مبانی اعتقادی اسلام. ۲۲. راه‌های خداشناسی در طبیعت. ۲۳. پایه‌های علمی و منطقی عقاید اسلامی. ۲۴. پاسخ‌های ما به اشکالات دینی. ۲۵. آنچه حجاج باید بدانند. ۲۶. رسالة عملیّة توضیح المسائل. ۲۷. مناسک حج. ۲۸. پندهای پیغمبر اکرم (ص) به ابوذر غفاری. ۲۹. منطق ریاضی. ۳۰. ردّ عقاید وهابی‌ها و نقد و بررسی کتاب محمد بن عبدالوهاب. ۳۱. یادداشت‌های حقوقی. ۳۲. تفسیر اللغات‌المشکله فی القرآن. ۳۳. پاسخ‌های اشکالات دینی طرح‌شده به اساتید معارف دانشگاه‌ها. ۳۴. ترجمه و تلخیص المقارنات التشریحیه، در حقوق تطبیقی. ۳۵. کتاب‌البیع (تقریرات مرحوم آیت‌الله حجت کوه‌کمری). ۳۶. التعلیقات التحقیقیه علی کتاب‌البیع. ۳۷. التعلیقات الاستدلالیه علی العروة الوثقی. ۳۸. التعلیقات الاستدلالیه علی تحریرالوسیله. ۳۹. تقریرات ابحاث آیت‌الله‌العظمی بروجردی فی المباحث الفقهیه. ۴۱. تقریرات ابحاث آیت‌الله‌العظمی بروجردی فی المباحث الاصولیه. ۴۱. تقریرات ابحاث آیت‌الله‌العظمی الحجت الکوه‌کمری فی الصلوه. ۴۲. تقریرات ابحاث الحجت الکوه‌کمری فی المباحث الاصولیه (پروین‌زاد، ۱۸-۲۱؛ حسینی ضیغمیان، ۳۹۰-۳۹۳؛ الوانساز خویی، ج ۱، ۲۸۰-۲۸۳؛ «درگذشتگان: آیت‌الله تجلیل»، ۱۷۴-۱۷۵). او به مباحث نوین و مسائل جدید هم توجه داشت. ازجمله در تطبیق چند مسئله حقوق اسلامی با حقوق غرب به بحث‌های تطبیقی دراین‌باره پرداخته است (تجلیل تبریزی، ۱۰۰-۱۱۷). ابوطالب تجلیل تبریزی در مرداد ۱۳۸۷ بیمار و به مدت دو هفته در یکی از بیمارستان‌های قم بستری شد (حسینی ضیغمیان، ۳۹۷) و در ۱۳ مرداد ۱۳۸۷ درگذشت. پیکر او پس از اقامه نماز توسط سید محسن خرازی، در حرم مطهر حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد («درگذشتگان: آیت‌الله تجلیل»، ۱۷۴-۱۷۵).

منابع

اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ الوانساز خویی، جعفر (۱۳۹۴)، گلشن ابرار آذربایجان، به کوشش عبدالصمد جودتی استیار، تهران، پژوهشکده باقرالعلوم؛ امام خمینی و حکومت اسلامی: مصاحبه‌های علمی (۱۳۷۸)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ باقری بیدهندی، ناصر (۱۳۶۹)، «نجوم امت (زندگی آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی)»، ماهنامه نور علم، شماره ۳۷، آبان؛ تجلیل تبریزی، ابوطالب (۱۳۶۴)، «تطبیق چند مسئله حقوق اسلامی با حقوق غرب»، ماهنامه نور علم، شماره ۹، فروردین؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تاکنون (۱۳۸۵)، ج ۳ (زندگینامه اعضا)، تدوین: سید محسن صالح، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ پروین‌زاد، شهلا (۱۳۸۷)، ماهنامه کیهان فرهنگی، شماره ۲۶۳، شهریور؛ «درگذشتگان: آیت‌الله تجلیل» (۱۳۸۷)، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۱۰-۱۱۱، خرداد ـ شهریور؛ حسینی ضیغمیان، سید محمدحسین (۱۳۸۹)، «حاج شیخ ابوطالب تجلیل، محقق نستوه»، ستارگان حرم، ج ۲۶-۲۷، قم، زائر؛ در وادی عشق (خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید تقی موسوی درچه‌ای) (۱۳۸۹)، تدوین عبدالرحیم اباذری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، قم، اسلامیه.