خسروشاهی، سید هادی؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. سید هادی خسروشاهی در سال ۱۳۱۷ ش در تبریز و در خانواده‌ای با پیشینه درخشان علمی به دنیا آمد. پدرش سید مرتضی خسروشاهی از عالمان برجسته و بنام آذربایجان و تبریز بود که پس از سال‌ها تحصیل در عراق و حوزه علمیه نجف و رسیدن به مقام اجتهاد و انتشار رساله عملیه، در تبریز مقیم شده و به ارشاد مردم و تدریس دروس عالی حوزوی مشغول بود. جدش سید احمد خسروشاهی نیز از عالمان برجسته نجف بود و در جریان انقلاب مشروطه و به‌ویژه در انتقال پیام‌های مراجع تقلید نجف به ایران سهم داشت. سید احمد خسروشاهی همچنین تقریرات پدرش را از بحث التعادل و التراجیح شیخ مرتضی انصاری منتشر کرده بود و علاوه بر آن، رسالاتی در فقه و اصول از او انتشار یافته است (واعظ خیابانی، ۳۵۳ ـ ۳۵۴). برادر بزرگ‌تر سید هادی خسروشاهی هم‌نام جدش بود و در دوره زعامت آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بر حوزه علمیه قم، از معاریف حوزه به شمار می‌رفت و سپس با اقامت در تبریز، از روحانیان برجسته آن سامان شد و نقشی محوری در نهضت اسلامی در آن شهر ایفا کرد (شریف رازی، ج ۳، ۳۰۸؛ خسروشاهی، ۱۳۹۲، ۱۴).
سید هادی خسروشاهی در چنین خانواده‌ای به دنیا آمد و در کودکی پدرش را از دست داد و زیر نظر برادرانش تربیت شد. او پس از پایان دوران ابتدایی در تبریز، به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و مقدمات را در تبریز خواند (شریف رازی، ج ۲، ۳۵۸). خسروشاهی در سال ۱۳۳۲ ش برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی قم شد و دروس سطح را در آن حوزه و نزد استادان آنجا خواند. آنگاه مدت چند ماه در درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی شرکت جست. با استناد به این گزارش می‌توان گفت که وی از اواخر سال ۱۳۳۹ ش به درس خارج فقه و اصول مشغول شد و از همان تاریخ در درس‌های خارج آیات امام خمینی و سید کاظم شریعتمداری شرکت کرد و از آن دو مرجع و همچنین آیات سید ابوالقاسم موسوی خویی، سید شهاب‌الدین نجفی مرعشی، سید محمدهادی حسینی میلانی، سید محمدصادق حسینی روحانی شریعتمداری، شیخ آقابزرگ تهرانی، شیخ مرتضی حائری، سید احمد حسینی زنجانی، میرزا عبدالجواد جبل عاملی و میرزا ابوالفضل زاهدی قمی اجازاتی در امور حسبیه و شرعیه و همچنین روایات دریافت کرد (خسروشاهی، ۱۳۹۵، ۱۲-۳۰).
سید هادی خسروشاهی فعالیت‌های سیاسی را از سال ۱۳۳۲ ش پس از آشنایی نزدیک با آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی، سید محمود طالقانی و شهید نواب صفوی که از روحانیان سیاسی فعال در آن زمانه بودند آغاز کرد (خاطرات قیام ۱۵ خرداد، ۱۸). او ازجمله ارادتمندان و پیروان سید مجتبی نواب صفوی رهبر جمعیت فدائیان اسلام بود و تلاش زیادی در معرفی اندیشه‌ها و آرای او داشت. با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی در سال ۱۳۴۱ ش مبارزات خود را ادامه داد و در جریان انجمن‌های ایالتی و ولایتی از سوی امام خمینی مأمور ابلاغ فرمان ایشان به علمای آذربایجان شد. او با همین هدف به شهرهایی چون خوی، ارومیه، مرند و… سفر کرد و روحانیان آن شهرها را در جریان فرمان امام خمینی درباره مبارزه علیه تصویب‌نامه‌های فوق قرار داد. پس از آن تلگرافاتی را همراه با روحانیان مبارز آذربایجان تهیه و به امام خمینی و دیگر مراجع تقلید در مخالفت با تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی ارسال می‌کرد (خاطرات قیام ۱۵ خرداد، ۲۲). در جریان چهلمین روز رحلت آیت‌الله‌العظمی بروجردی، وقتی جمعی از دانشجویان دانشگاه‌های تهران برای تسلیت و شرکت در مراسم فوق به قم رفتند، در مراسم استقبال از دانشجویان شرکت داشت (همان، ۲۷). خسروشاهی در قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲ در شهر قم حضور داشت و در تظاهرات مردم آن شهر حضور یافت (همان، ۴۶). یکی از اقدامات روحانیان مبارز سراسر کشور در اعتراض به دستگیری امام خمینی، مهاجرت به تهران و تحصن در آن شهر بود و سید هادی خسروشاهی هم ازجمله روحانیانی بود که در تهران در تحصن روحانیان مبارز سراسر کشور حضور داشت (همان، ۴۷). پس از آزادی امام خمینی در فروردین ۱۳۴۳، در ابلاغ پیام‌های ایشان به روحانیان آذربایجان می‌کوشید و به همین سبب در همان سال دستگیر و زندانی شد. دستگیری او واکنش روحانیان تبریز را در پی داشت و پس از وساطت عبدالله مجتهدی آزاد شد (همان، ۵۰). پس از تبعید امام خمینی به خارج از کشور به مبارزات خود تداوم داد و پس از ترور حسنعلی منصور در بهمن ۱۳۴۳ دستگیر و بازجویی شد (همان، ۶۰). همچنین ازجمله افرادی بود که در شکل‌گیری تحصن طلاب و روحانیان علیه حکومت پهلوی و در اعتراض به تبعید امام خمینی در ۸ اسفند ۱۳۴۳ در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) نقش داشت (آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۴۶۲-۴۶۳). خسروشاهی به سبب این فعالیت‌ها بارها توسط ساواک تحت نظر قرار گرفت و در نهایت در ۱۳۵۷ دستگیر و به انارک نائین تبعید شد (یاران امام…، ۱۰۸ ). سید هادی خسروشاهی ازجمله عالمانی بود که در کنار مبارزه عملی با حکومت پهلوی، به فعالیت‌های علمی نیز می‌پرداخت. او ازجمله روحانیانی بود که با تأسیس دارالتبلیغ اسلامی توسط آیت‌الله شریعتمداری، به تدریس در آنجا پرداخت و با آن مؤسسه علمی و تبلیغی همکاری می‌کرد (شریف رازی، ج ۳، ۳۱۰). سپس در تأسیس برخی نشریات مذهبی نقش داشت و با تألیف مقالات در نشریات مختلف به فعالیت‌های فکری هم می‌پرداخت. ازجمله می‌توان به مقالات او در نشریات مکتب اسلام، مکتب تشیع، معارف جعفری، راه حق، ندای حق، وظیفه، مجموعه حکمت، نور دانش، آیین اسلام، مسلمین، آستان قدس، نسل نو، نسل جوان، استوار، پیکار اندیشه، مهد آزادی و... اشاره کرد که بالغ بر صد مقاله در آن نشریات منتشر کرد. او در سال ۱۳۵۲ ش «مرکز بررسی‌های اسلامی قم» را تأسیس و آن را به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های علمی حوزه علمیه قم تبدیل کرد. خسروشاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی از بانیان حزب خلق مسلمان بود. وی به پیشنهاد آیتﷲ شریعتمداری به همراه شیخ غلامرضا گلسرخی در قم به نزد امام خمینی رفت و موضوع تأسیس حزب را با ایشان در میان گذاشت. تشکیل حزب به عهده خسروشاهی افتاد و او مرامنامه حزب را نوشت و آن را با عبارت «ما چه می‌خواهیم» منتشر کرد؛ در این متن آمده بود که «تجربه‌های گذشته نهضت اسلامی در ایران و همه جهان اسلام، به‌ویژه از دوران سید جمال‌الدین اسدآبادی تا به امروز به‌خوبی نشان داده است که عامل اصلی شکست نهضت‌های مسلمانان، همواره فقدان تشکیلات، سازمان‌دهی و رهبری جمعی بوده است؛ بنابراین، به وجود آوردن تشکیلاتی که متناسب با روح انقلاب اسلامی معاصر ایران باشد، برای همه کسانی که احساس مسئولیت می‌کردند و می‌کنند، یک وظیفه عینی بوده و هست و ما به نوبه خود در کنار دیگر احزاب اسلامی برادر، به انجام این رسالت تاریخی و وظیفه عینی برخاستیم و با تأسیس حزب جمهوری اسلامی خلق مسلمان ایران می‌خواهیم افراد و گروه‌هایی را که می‌توانیم جذب کنیم و سازمان دهیم، گرد هم آوریم». حزب خلق مسلمان اما نتوانست به فعالیت خود ادامه دهد و خسروشاهی بعدها کتابی را در خصوص این حزب نوشت و ماجرا را توضیح داد («امام و فتنه خلق مسلمان ـ ۱»(۱۳۹۸)، http://www.khosroshahi.org؛ «نگاهی به زندگی و زمانه: سید هادی خسروشاهی؛ عطشانِ بحرِ تحقیق»، ttp://mobahesat.ir/22690/print).
خسروشاهی پس از آن به نمایندگی از امام خمینی در وزارت ارشاد ملی (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) در قسمت مطبوعات و تبلیغات داخلی و خارجی و دایره روابط بین‌المللی اسلامی منصوب شد (خسروشاهی، ۱۳۹۵، ۳۱). سپس به سمت سفیر ایران در واتیکان منصوب و راهی ایتالیا شد. او در مدت ۵ سال اقامت در واتیکان، علاوه بر چاپ و نشر ترجمه قرآن مجید و نهج‌البلاغه به زبان ایتالیایی و نشر ماهنامه‌ای به نام جهان نو به ایتالیایی، بالغ بر ده‌ها کتاب به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، ایتالیایی و فرانسوی منتشر کرد. سپس مرکز فرهنگی اسلامی اروپا را در رم تأسیس کرد و دو ماهنامه به انگلیسی به نام‌های انکوائری و امریکن ایونتس و مجله‌ای هفتگی به زبان عربی با عنوان العالم را با همکاری وزارت ارشاد اسلامی در لندن انتشار داد. خسروشاهی سپس به سمت نمایندگی سیاسی ایران در مصر منصوب شد و مدت سه سال در آن سمت بود. در آنجا علاوه بر وظایف سیاسی، با حضور در محافل علمی ـ سیاسی و سخنرانی و مصاحبه تلویزیونی و مطبوعاتی، به بحث درباره انقلاب اسلامی و جریان‌های فکری در اسلام می‌پرداخت و در این زمینه دیدارهایی با ده‌ها شخصیت سیاسی و مذهبی ازجمله شیخ الازهر و مقامات علمی ـ سیاسی مصر داشت. در کنار این فعالیت‌ها، از انتشار آثار علمی به زبان‌های عربی و فارسی هم غافل نبود و بالغ بر ۵۰ جلد کتاب و نشریه در آن کشور درباره انقلاب اسلامی ایران، تشیع و اهل‌بیت همچون نهج‌البلاغه با مقدمه استاد و شرح شیخ محمد عبده، اهل‌البیت فی مصر، صحیفه سجادیه، حقیقة علاقة عبدالناصر بالثورة الاسلامیة فی ایران، عبدالله‌بن‌سبا بین الواقع و الخیال، ادعیة اهل البیت، الامام علی بن ابیطالب، الامام الحسین، الامام جعفر الصادق و الطریق الی مذهب آل البیت و عقیدتنا انتشار داد که همه همسو با سیاست تقریب بین المذاهب جمهوری اسلامی ایران بود. خسروشاهی پس از بازگشت به کشور مدت‌ها مشاور وزیر امور خارجه بود و در دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی به فعالیت‌های علمی و پژوهشی در وزارت امور خارجه ادامه داد. هم‌زمان به تدریس در دانشگاه‌های تهران و دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه و غیره می‌پرداخت. او همچنین مدت شش سال فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر را منتشر می‌کرد و مقالات زیادی را درباره شخصیت‌های انقلابی و موضوعات تاریخی ازجمله تاریخ انقلاب اسلامی در آن نشریه نوشت. ویژه‌نامه‌هایی هم زیر نظر او از سوی مرکز بررسی‌های اسلامی منتشر شد که قرار بود در ۵۰ جلد منتشر شود، ولی به علت مسافرت به خارج از کشور و اشتغالات دیگر فقط سه جلد از آن چاپ و منتشر شده است. انتشار هفته‌نامه بعثت، یکی دیگر از فعالیت‌های فرهنگی اوست که تا پایان عمر خسروشاهی (۱۳۹۸ ش) ادامه داشت. خسروشاهی همچنین در ده‌ها کنفرانس و کنگره علمی در کشورهای پاکستان، مصر، الجزایر، عربستان، سوریه، قطر، ترکیه، لبنان، ایتالیا، انگلیس، آلمان، سوئیس و... شرکت کرده و مقاله ارائه داده است.
تألیفات و تصنیفات او عبارت است از ده‌ها جلد از خاطراتش از شخصیت‌های مختلف که با عنوان خاطرات مستند آیت‌الله خسروشاهی انتشار یافته است، مصلح جهانی و مهدی مولود از دیدگاه اهل سنت، حرکت‌های اسلامی فلسطین از آغاز تا انتفاضه، اسرائیل پایگاه امپریالیسم، پیکار در فلسطین و بیت‌المقدس، روشنگری انقلاب، الجزایر سرزمین قهرمانان اسلامی، سه رساله درباره زندگی و مبارزات سید جمال‌الدین، واتیکان: دنیای اسلام و غرب، شیعه چه می‌گوید، فدائیان اسلام: تاریخچه و عملکرد اثر شهید نواب صفوی، ضیاء الخافقین، نبرد با بدبینی درباره کسروی وکسرویگری، نشریه انتقام و رسایل فی الفلسفه و العرفان. او همچنین کتاب‌هایی را در معرفی سید جمال‌الدین اسدآبادی تألیف کرده است، ازجمله درس‌هایی درباره سید جمال‌الدین اسدآبادی، مجموعه نامه‌ها و اسناد سیاسی و تاریخی سید جمال‌الدین اسدآبادی و مجموعه رسایل و مقالات سید جمال‌الدین اسدآبادی در چندین جلد. ترجمه کتاب‌های ما چه می‌گوییم (اثر سید قطب)، امام علی (ع) صدای عدالت اثر جرج جرداق، انسان، مادیگری و اسلام اثر سید قطب، اندیشه و عمل سیاسی مسلمین اثر کلیم صدیقی، حرکت امام خمینی و تجدید حیات اسلام اثر راشد غنوشی، اسلام و صلح جهانی اثر سید قطب، نهضت اسلامی و انقلاب اسلامی اثر کلیم صدیقی، مسائل نهضت‌های اسلامی اثر کلیم صدیقی، زیربنای صلح جهانی اثر سید قطب، مسئله فلسطین اثر راشد غنوشی، اخوان المسلمین اثر اسحاق موسی الحسینی، عدالت اجتماعی در اسلام اثر سید قطب و کتاب اسلام یا مارکسیسم از دیگر فعالیت‌های علمی اوست. خسروشاهی از پیشگامان مسئله تقریب بین مذاهب اسلامی بود و بیش از نیم قرن پیش در این مسیر تلاش می‌کرد و مکاتبات او با علامه شیخ محمدتقی قمی، مؤسس دارالتقریب قاهره ازجمله این تلاش‌هاست. سید هادی خسروشاهی در ۸ اسفند ۱۳۹۸ براثر ابتلا به ویروس کرونا در تهران درگذشت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط علی‌اکبر مهدی‌پور در قبرستان بهشت معصومه (س) قم به خاک سپرده شد (انصاری، ۲۶۳). او وصیت کرده بود پیکرش در کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی پریسان قم که خودش تاسیس کرده بود به خاک سپرده شود ولی به سبب بیماری کرونا و تشریفات خاص خاکسپاری بیماران کرونایی، در سال ۱۴۰۱ و بر اساس وصیت نامه‌اش پیکر او به پریسان منتقل شد و کتابخانه فوق به خاک سپرده شد. منابع: آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۸)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۹)، «درگذشتگان: استاد سید هادی خسروشاهی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال سی و یکم، شماره ۱۸۲، خرداد و تیر؛ خاطرات قیام پانزده خرداد تبریز (۱۳۷۴)، ج ۲: تبریز، به کوشش علی باقری، جلد ۲، تهران، حوزه هنری؛ «امام و فتنه خلق مسلمان-۱» (۱۳۹۸)، http://www.khosroshahi.org/main/index.php?Page=definition&UID=35981؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۵)، اجازات، قم، کلبه شروق؛ «نگاهی به زندگی و زمانه: سید هادی خسروشاهی؛ عطشانِ بحرِ تحقیق» (۱۳۹۸)، ttp://mobahesat.ir/22690/print؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲ و ۳، قم، اسلامیه؛ واعظ خیابانی، ملاعلی (۱۳۶۶ ق)، علمای معاصرین، تهران، انتشارات اسلامیه.