حسین شب‌زنده‌دار
حسین شب‌زنده‌دار، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. او در سال ۱۳۰۸ در محله سنان شهر جهرم در استان فارس زاده شد. خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌ای در جهرم آموخت و سپس به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و مقدمات و بخشی از دروس سطح را در حوزه علمیه جهرم نزد سید حسین شریعتمداری، میرزا محمد نمازی، شیخ علی‌اکبر ناصری، سید محمد احمدی، سید محمدرضا اصفهانی، سید ابراهیم حق‌شناس و شیخ عطاءالله حقدان خواند. او سپس به شیراز رفت و بخش دیگری از دروس سطح را در آن شهر نزد ملا احمد دارابی، سید علی خفری، بهاءالدین محلاّتی، ابوالحسن حدائق و سید عبدالعلی آیت‌اللهی آموخت. در سال ۱۳۲۶ش راهی قم شد و دروس سطح را نزد محمد صدوقی یزدی، محمدتقی بهجت، شیخ مرتضی حائری یزدی، سید رضا بهاءالدینی، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی، شیخ عبدالجواد جبل عاملی اصفهانی، میرزا محمد مجاهدی تبریزی، سید رضا صدر و شیخ عبدالرزاق قاینی تکمیل کرد. هم‌زمان در درس تفسیر قرآن سید محمدحسین طباطبایی حضور می‌یافت. آنگاه به تحصیل دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس آیات سید احمد خوانساری، سید حسین بروجردی، سید محمد محقق داماد، شیخ محمدعلی اراکی، امام خمینی، سید محمدرضا گلپایگانی و شیخ عباسعلی شاهرودی بهره‌مند شد (سلمانی آرانی، ۵۰۹-۵۱۲؛ انصاری، ۱۲۰). درباره حضور او در درس امام خمینی گزارش دقیقی در دست نیست، ولی به احتمال فراوان در دهه ۱۳۳۰ از درس‌های خارج فقه و اصول امام خمینی که در مسجد سلماسی و سپس در مسجد اعظم قم تشکیل می‌شد، استفاده می‌کرد و آن درس‌ها را تقریر می‌نمود (سلمانی آرانی، ۵۲۳؛ «رحلت آیت‌الله شب زنده‌دار»، ۶۴).
شب‌زنده‌دار سپس به تدریس قوانین (خاطرات حجت‌الاسلام...، ۳۸)، مطول (خاطرات آیت‌الله محمد مؤمن، ۴۰)، لمعتین، مکاسب و اصول فقه در حوزه علمیه قم پرداخت (سلمانی آرانی، ۵۱۳) و از میان شاگردان پرشمار او می‌توان به اکبر هاشمی رفسنجانی، سید حسن طاهری خرم‌آبادی، سید جمال‌الدین دین‌پرور («تکریم بزرگان از...»، ۴)، محمد مؤمن قمی (خاطرات آیت‌الله محمد مؤمن، ۴۰)، قربانعلی درّی نجف‌آبادی (خاطرات حجت‌الاسلام...، ۳۸) و... اشاره کرد. همچنین با اغلب نشریات حوزوی ازجمله مکتب اسلام، مکتب تشیع، معارف جعفری و... همکاری می‌کرد و برخی از مقالات او در آن نشریات منتشر شده است («رحلت آیت‌الله شب زنده‌دار»، ۶۳-۶۴). او در جریان تصویب لوایح انجمن‌های ایالتی و ولایتی (پاییز ۱۳۴۱ ش)، از طرف امام خمینی به شیراز رفت (سیر مبارزات امام...، ج ۱، ۱۲ ـ ۱۳). او همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، در اسفند ۱۳۴۲ و پس از انتصاب حسنعلی منصور به نخست‌وزیری، در نامه‌ای به او که رونوشت آن را به امام خمینی و آیت‌الله سید حسن قمی نیز ارسال کردند، با اشاره به تجاوزهای دولت اسدالله علم به حریم دین و قانون اساسی، خواستار آزادی امام خمینی و آیات سید حسن قمی و سید محمود طالقانی و الغای تصویب‌نامه‌های ضددینی شدند (روحانی، ج ۱، ۶۴۲؛ سیر مبارزات یاران امام خمینی در آینه اسناد، ج ۲، ۲۱۴-۲۱۵؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۰۹-۱۱۰). وی پس از آن نیز به صدور اعلامیه‌های انتقادی علیه حکومت پهلوی یا در حمایت از امام خمینی ادامه داد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۲۸-۱۳۰، ۱۴۵-۱۴۶، ۱۶۳، ۱۶۴، ۱۷۲ ـ ۱۷۴؛ خسروشاهی، ج ۳، ۱۴۵؛ آیت‌الله‌العظمی ناصر...، ج ۱، ۲۱۷). همچنین در ایام تبلیغ محرم، صفر و رمضان، به اقامه نماز جماعت و سخنرانی و تفسیر قرآن در جهرم می‌پرداخت و نقش بارز و چشمگیری در روشنگری جوانان و مردم شهر داشت («رحلت آیت‌الله...»، ۶۴) و مرجعیت امام خمینی را ترویج می‌کرد (انصاری، ۱۲۰). در رمضان همان سال همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به آیات سید محمدهادی حسینی میلانی و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، با اشاره به موسم تبلیغ و سخت‌گیری‌های حکومت پهلوی علیه امام خمینی، خواستار اظهارنظر آن مراجع درباره تجلیل از امام خمینی علی‌رغم این سخت‌گیری‌ها شدند. آیت‌الله میلانی هم در پاسخ، بر تجلیل از امام خمینی و تکرار مطالبه علما درباره بازگشت امام خمینی به کشور تأکید کرد (آیت‌الله‌العظمی سید...، ۲۶۵ ـ ۲۶۹؛ روحانی، ج ۲، ۳۵-۳۷؛ دوانی، ج ۵، ۸۲-۸۴). به همین علت ساواک در گزارشی درباره روحانیان طرفدار امام خمینی در سراسر کشور، از او به‌عنوان یکی از طرفداران امام خمینی نام برد (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی، ۲۹۹).
شب‌زنده‌دار پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فعالیت در دفتر استفتائات امام خمینی در قم پرداخت (سلمان آرانی، ۵۲۲؛ «رحلت آیت‌الله...»، ۶۴) و پس از مدتی به تدریس دروس عالی سطح در حوزه علمیه قم اهتمام ورزید. تألیفات او عبارت است از: ۱- تقریرات دروس خارج امام خمینی. ۲- شرح دعای مکارم الاخلاق. ۳- امامت و معاد. ۴- حاشیه بر مجمع‌البیان. ۵- حاشیه بر مفاتیح الغیب فخر رازی. ۶- حاشیه بر تفسیر المیزان (انصاری، ۱۲۱؛ «رحلت آیت‌الله...»، ۶۴). ۷- سلسله درس‌های اخلاق. ۸- سلسله مقالات «خبرهای غیبی از آینده» در نشریه درس‌هایی از مکتب اسلام (۱۳۴۱-۱۳۴۴). ۹- مقاله «منکرین معاد جسمانی چه می‌گویند» در نشریه درس‌هایی از مکتب اسلام (۱۳۴۴ شماره ۳). ۱۰- مقاله «گوشه‌ای از اسرار پیشرفت مسلمین» در نشریه مکتب تشیع (۱۳۴۳ شماره ۱۱). ۱۱- مقاله «عقل و تجربه» در نشریه معارف جعفری (۱۳۴۷، شماره ۹). ۱۲- مقاله «عفت و پاکدامنی» در نشریه معارف جعفری (۱۳۴۳، شماره ۳). ۱۳- مقاله «غارت بیت‌المال» (۱۳۴۳، شماره ویژه). ۱۴- مقاله «خاطره‌هایی از ثمرات درختی پربار»، درباره سید عبدالحسین نجفی لاری. شب‌زنده‌دار جهرمی در ۵ مرداد ۱۳۹۳ در شهر قم از دنیا رفت و پیکرش پس از اقامه نماز توسط ناصر مکارم شیرازی در حرم حضرت معصومه (س) در قم به خاک سپرده شد (سلمانی آرانی، ۵۲۳-۵۲۴).
منابع: آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ آیت‌الله‌العظمی سید محمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۰)، ج ۲، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم شیرازی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۳)، «درگذشتگان: آیت‌الله شب‌زنده‌دار»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال بیست‌وپنجم، شماره سوم، مرداد و شهریور؛ «تکریم بزرگان از شخصیت والای استاد فقید اخلاق آیت‌الله شب‌زنده‌دار جهرمی» (۱۳۹۳)، هفته‌نامه افق حوزه، سال سیزدهم، شماره ۳۹۶، ۱۵ مرداد؛ خاطرات آیت‌الله محمد مؤمن (۱۳۸۷)، تدوین رضا شیخ محمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام‌والمسلمین دری نجف‌آبادی (۱۳۸۴)، تدوین: حیدر نظری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خسروشاهی، سید هادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «رحلت آیت‌الله شب‌زنده‌دار» (۱۳۹۳)، نشریه مکتب اسلام، ۱۳۹۳، شماره ۶۴۰، شهریور؛ روحانی، سید حمید (۱۳۵۸)، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج ۱، قم، دالفکر ـ دارالعلم؛ روحانی، سید حمید (۱۳۶۴)، نهضت امام خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ سلمانی آرانی، محمد (۱۳۸۷)، گلشن ابرار، ج ۸، قم، انتشارات نور السجاد؛ سیر مبارزات امام خمینی به روایت اسناد شهربانی (۱۳۸۳)، ج ۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (۱۳۷۹)، کتاب ۱۶: روایت پایداری آیت‌الله عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.