سیدموسی شبیری زنجانی
شبیری زنجانی، سید موسی؛ از شاگردان درس سطح امام خمینی. سید موسی شبیری زنجانی در یازدهم اسفند ۱۳۰۶ در شهر قم و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد (سلمانی آرانی، ۴۸۵). پدرش سید احمد حسینی زنجانی از مدرسان دروس عالی حوزه علمیه قم بود و پس از رحلت آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، از سوی آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری در سازمان‌دهی بعضی از امور حوزه چون پاسخ به استفتائات (شریف رازی، ج ۲، ۱۶۷) فعالیت می‌کرد و نماینده مخصوص آیت‌الله حجت بود (احمدی زنجانی، ۵۹ـ۶۰) و اداره مدرسه حجتیه و امامت جماعت حرم حضرت معصومه را بر عهده گرفت. همچنین از دوستان صمیمی و از نزدیکان امام خمینی بود و در تحولات نهضت اسلامی ایشان را همراهی می‌کرد (شبیری زنجانی، ج ۳، ۵۳۷ـ۵۵۳). سید موسی شبیری زنجانی در خانه چنین فردی به دنیا آمد و دوران ابتدایی را در زادگاهش گذراند و به تحصیل دروس دینی روی آورد. شرح امثله و شرح میر و تصریف را نزد پدرش خواند (شبیری زنجانی، ج ۲، ۶۳۱). مدتی کوتاه هم در درس شیخ محمد محققی لاهیجی شرکت کرد و مطول را نزد سید مرتضی علوی فریدنی (سلمانی آرانی، ۴۸۷) و بخشی از حاشیه ملا عبدالله را پیش مرتضی مطهری فراگرفت (شبیری زنجانی، ج ۲، ۶۵۴). بخشی از شرح لمعه را هم نزد آیت‌الله سید عبدالجواد جبل عاملی فراگرفت (سلمانی آرانی، ۴۸۷) و بخش دیگری از آن را پیش شیخ عبدالحسین فقیهی خواند (شبیری زنجانی، ج ۱، ۵۸۳). قوانین‌الاصول و رسائل شیخ مرتضی انصاری را هم پیش آیت‌الله سید رضا بهاءالدینی آموخت (سلمانی آرانی، ۴۸۷) و در بخشی دیگر از رسائل از شاگردان امام خمینی بود. آیت‌الله شبیری درباره حضور در درس رسائل امام خمینی می‌گوید: «آقای حائری (آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم) دیده بود مُدَرِّس قابل اعتنا برای سطوح عالیه چون رسائل، مکاسب و کفایه نیست. از تعدادی از این علمای مبرز درخواست کرده بود که این درس‌ها را بگویند، چون اینها این درس‌ها را نمی‌گفتند. یکی از آنها آقای داماد (آیت‌الله سید محمد محقق داماد) بود که ایشان رسائل و مکاسب را شروع می‌کند. آقای (امام) خمینی رسائل می‌گفت و خود من در درس رسائل آقای خمینی شرکت می‌کردم» (شبیری زنجانی، ج ۱، ۵۹۰). با استناد به این گزارش می‌توان گفت که شبیری زنجانی در زمان حیات آیت‌الله حائری یزدی و پس از آن در این درس شرکت می‌کرده است. شبیری زنجانی درباره ویژگی‌های درس سطح امام خمینی می‌گوید: «ایشان از خارج خوب بیان می‌کرد و درس ایشان سطح تنها نبود، بیش از سطح بیان می‌کرد، ولی به «یؤید» و «یشعر» و «فتأمل» نمی‌پرداخت. مطالب کلی را از خارج می‌گفت، ولی به جزئیات و ریزه‌کاری‌ها نمی‌پرداخت؛ درسشان درس خارجی بوده با کتاب» (خاطرات شفاهی، آرشیو مؤسسه در قم). شبیری زنجانی سپس مدت دو سال در درس کفایة الاصول آیت‌الله سید محمد محقق داماد شرکت کرد (شبیری زنجانی، ج ۳، ۵۲۱). چند ماهی هم در درس مکاسب و ده روز هم در درس کفایة الاصول آیت‌الله مرتضی حائری یزدی حضور یافت (همان، ۶۲۹ـ۶۳۰). مدت کوتاهی هم در درس منظومه علامه سید محمدحسین طباطبایی شرکت داشت (همان، ج ۲، ۶۳۶). او ابتدا منظومه را خصوصی نزد علامه طباطبایی خواند و سپس در درس عمومی ایشان در مسجد سلماسی شرکت کرد، ولی این حضور کوتاه بود (همان، ۶۶۷ـ۶۶۸). مدتی هم در درس تفسیر قرآن سید ابوالفضل موسوی زنجانی در زنجان شرکت داشت (همان، ۶۸۷). شبیری زنجانی در سال ۱۳۲۳ به درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید صدرالدین صدر رفت (همان، ۶۳۹) و از آن درس به‌عنوان نخستین درس خارج خود یاد می‌کند (همان، ج۱، ۶۰۶). او از سال ۱۳۲۴ و با ورود آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی، در درس‌های خارج فقه (کتاب الغضب، کتاب الاجاره و کتاب الصلاة) و اصول ایشان حضور یافت (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۲۴۴). هم‌زمان در درس آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری هم شرکت می‌کرد و سپس وارد درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محمد محقق داماد شد (شبیری زنجانی، ج ۱، ۶۰۷) و مدت ۲۱ سال در درس خارج فقه (همان، ج ۳، ۵۲۱) (اندکی از کتاب صلاة، کتاب الطهاره، کتاب الصوم، کتاب الخمس و کتاب الحج) و چهار سال هم نزدیک به یک دوره در درس خارج اصول ایشان (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۲۴۴) حضور داشت (همان، ج۳، ۵۲۱). همچنین مدتی از درس خارج (برائت) آیت‌الله میرسید علی یثربی استفاده کرد (همان، ۴۸۳). همچنین شریف رازی از آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری هم به‌عنوان یکی از استادان شبیری زنجانی در خارج فقه و اصول نام برده است (شریف رازی، ج ۲، ۱۶۸).
او دو بار هم در سال‌های ۱۳۳۳ و ۱۳۳۴ به عراق رفت و در نجف اشرف، مدتی در درس خارج فقه (صلاة) آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی و خارج فقه (حج) آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم شرکت کرد (سلمانی آرانی، ۴۸۷ـ۴۸۸؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۲۴۴) و مدتی هم در درس خارج فقه (باب رضاع) و درس خارج اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی حضور یافت (همان؛ شبیری زنجانی، ج ۳، ۶۷۳ـ۶۷۴). سپس به تدریس دروس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم پرداخت و ابتدا خارج فقه (مبحث حج) را بر اساس و ترتیب دو کتاب عروةالوثقی و شرایع الاسلام آغاز کرد که مدت ۱۵ سال طول کشید. پس از آن دیگر مباحث فقهی چون اجاره، خمس و نکاح را بر اساس کتاب عروةالوثقی تدریس کرد و به‌موازات آن بعضی از مباحث اصول، علوم درایه، قواعد کلی علم رجال را تدریس کرد (سلمانی آرانی، ۴۸۸). مدتی از سوی آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری، یکی از ممتحنان حوزه علمیه قم بود، ولی چون بنایش بر سختگیری و رد کردن نبود، نتوانست ادامه دهد و استعفا داد (شبیری زنجانی، ج ۲، ۶۳۶ـ۶۳۷).
شبیری زنجانی در دوران نهضت اسلامی از جمله روحانیانی بود که همراه با دیگر مدرسان حوزه علمیه قم به فعالیت علیه حکومت پهلوی پرداخت و اعلامیه‌های انتقادی را علیه حکومت پهلوی امضا می‌کرد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ ۱۳۹ ـ ۱۴۱، ۱۶۴، ۱۷۲ ـ ۱۷۳ و ۱۸۰ ـ ۱۸۱). پس از آن نیز مبارزات سیاسی خود را در قالب صدور و امضای اعلامیه‌های روحانیت مبارز ادامه می‌داد. در سال ۱۳۵۲، وقتی برخی از مدرسان مدرسه حقانی از قم تبعید شدند، آیت‌الله شبیری زنجانی مدتی در آنجا شرح لمعه را تدریس کرد که دوره‌اش کوتاه بود. پس به تدریس درایه در همان‌جا پرداخت. مدتی هم درس خارج اصول را در همان‌جا تدریس می‌کرد (شبیری زنجانی، ج ۱، ۶۰۶). وی در سال‌های ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷ هم همراه با مدرسان حوزه علمیه قم اعلامیه‌هایی را علیه حکومت پهلوی صادر می‌کرد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۳۸ ـ ۲۳۹، ۲۴۹ ـ ۲۵۱، ۲۶۷ ـ ۲۶۸، ۲۷۲، ۲۹۲ و ۲۹۹، ۴۱۸ ـ ۴۲۰، ۴۲۵ ـ ۴۲۷، ۴۷۹). شبیری زنجانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود و به تدریس دروس خارج فقه و اصول در قم ادامه می‌داد. وی هم‌اکنون از مراجع مسلم تقلید است. از تألیفات او می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد: تحریر الجواهر (کتاب الحج)، تجرید فتاوی الجواهر (کتاب الحج)، شرح علی حج عروةالوثقی (بخش اقسام حج)، تعلیقه بر متن و سند کتاب الحج جامع احادیث شیعه (به‌ویژه کتاب حج)، بحاث فی التعادل و التراجیح، بحث فی قاعدتی الفراغ و التجاوز، تقریرات پراکنده از دروس خارج فقه و اصول برخی از اساتید، مناسک حج، مختصر مناسک، رساله توضیح المسائل، جرعه‌ای دریا، تعلیقه بر اکثر کتب حدیثی و مصادر، تعلیقه بر کتاب رجال نجاشی و شیخ طوسی، تصحیح کتاب رجال نجاشی، دروس درایه و قواعد عامه رجال، فهارس رجالی بر اسناد اکثر کتب حدیثی، اسناد صحابه اجماع با تعیین راوی و مروی عنه و مقالات حاشیه رساله عدیمه النظر فی احوال ابی بصیر، تعلیقه بر رساله فی ان الوتر ثلاث رکعات، دراسه فی الاجاره، دراسه فی فقه الخمس، دراسات فی فقه النکاح، مقاله پیرامون تبصره العوام، مقاله پیرامون فهرست شیخ منتجب الدین، ابعاد شخصیت شیخ انصاری، گفتاری پیرامون شخصیت شیخ محمدتقی شوشتری، خاندانی بزرگ: درباره امام موسی صدر، ابوالعباس نجاشی و عصر وی (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۲۴۹ـ۲۵۰؛ سلمانی آرانی، ۴۹۰ ـ ۴۹۱). منابع: احمدی زنجانی، زین‌العابدین (۱۳۷۴)، علماء نامدار زنجان در قرن چهاردهم (ه. ق) به ضمیمه فرزانگان معاصر، قم، انتشارات دارالنشر اسلامی؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (۱۳۸۵)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ سلمانی آرانی، حبیب‌الله (۱۳۸۶)، «سید موسی شبیری زنجانی، فقیه محقق»، گلشن ابرار، ج ۷، به کوشش جمعی از محققان پژوهشکده باقرالعلوم، قم، نور السجاد؛ شبیری زنجانی، سید موسی (۱۳۸۹)، جرعه از دریا، ج ۱، تهیه و تنظیم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه (مؤسسه تراث الشیعه)؛ شبیری زنجانی، سید موسی (۱۳۹۰)، جرعه از دریا، ج ۲، تهیه و تنظیم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه (مؤسسه تراث الشیعه)؛ شبیری زنجانی، سید موسی (۱۳۹۳)، جرعه از دریا، ج ۳، تهیه و تنظیم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه (مؤسسه تراث الشیعه)؛ شریف رازی، محمد (۱۳۵۲)، گنجینه دانشمندان، ج ۲، قم، اسلامیه.