سید‌علی‌اکبر ابوترابی‌فرد

سیدعلی‌اکبر ابوترابی‌فرد؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. سید علی‌اکبر ابوترابی فرد در آبان ۱۳۱۸ در خانواده‌ای با پیشینه درخشان علمی در شهر قزوین به دنیا آمد (قبادی، ۲۳). نام خانوادگی او ابتدا علوی ابوترابی بود و سپس به ابوترابی فرد تغییر داد (همان، ۳۳-۳۴). پدرش سید عباس ابوترابی فرد از روحانیان شاخص قزوین و از شاگردان درس فلسفه امام خمینی بود و پدربزرگش سید ابوتراب معروف به مجتهد از روحانیان برجسته و شاخص و از مراجع تقلید صاحب رساله در قزوین بود که پس از سال‌ها تحصیل در حوزه علمیه نجف و نزد استادانی چون آیات سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا محمدحسین نائینی و آقا ضیاءالدین عراقی، به دستور آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی به زادگاهش بازگشته بود و به فعالیت‌های دینی در آن سامان می‌پرداخت (همان، ۲۳). سید علی‌اکبر ابوترابی تا سال پنجم ابتدایی در مدارس قم تحصیل کرد. آنگاه به قزوین رفت و دوره ابتدایی را در مدرسه مسعود آن شهر به پایان رساند. پس از پایان دوره ابتدایی بار دیگر به قم بازگشت و وارد دبیرستان دین دانش (به مدیریت سید محمد حسینی بهشتی) شد و تحصیلات متوسطه را در آنجا پی گرفت. ازجمله دبیران او در آنجا سید محمد حسینی بهشتی و محمد مفتح همدانی بودند. او پس از پایان سیکل اول متوسطه، وارد دبیرستان حکیم نظامی قم شد و پس از یکسال تحصیل در آن دبیرستان با تشویق برخی از دوستانش به دبیرستان نیروی هوایی یا آموزشگاه خلبانی در قم رفت و دیپلم متوسطه خود را از همان‌جا اخذ کرد. پس از پایان دوره متوسطه مدتی وارد دانشکده خلبانی شد، ولی به سبب جو حاکم بر آنجا و همچنین عدم رضایت پدرش، از تحصیل در رشته خلبانی انصراف داد و به قم بازگشت (همان، ۳۶-۳۷). آنگاه تصمیم گرفت برای ادامه تحصیل راهی آلمان شود (همان، ۴۲-۴۳)، اما پیشنهاد پدرش برای ورود به حوزه علمیه و تحصیل دروس حوزوی باعث شد از عزیمت به آلمان منصرف و راهی مشهد شود. ابوترابی فرد در آنجا ابتدا در درس علی‌اکبر الهی خراسانی شرکت کرد و ادبیات را نزد او آموخت. ادبیات را هم پیش محمدتقی ادیب نیشابوری خواند. شرح لمعه را هم نزد سید احمد مدرس یزدی فراگرفت. هم‌زمان در جلسات درس اخلاق و معارف حاج شیخ مجتبی قزوینی شرکت می‌کرد (همان، ۴۴-۴۷). پس از دو سال تحصیل در مدرسه نواب مشهد، راهی قم شد و بقیه لمعه را در مدرسه حجتیه نزد شیخ علی‌پناه اشتهاردی آموخت. آنگاه در درس مکاسب اشتهاردی حضور یافت. مقداری از مکاسب و همچنین کتاب رسایل را نزد عالمی به نام حاج سید علی لنگرودی آموخت. سپس پای درس کفایه‌الاصول میرزا علی‌اکبر مشکینی نشست. آنگاه از درس کفایه‌الاصول شیخ حسین وحید خراسانی بهره‌مند شد که آن درس با عزیمت وحید خراسانی به نجف ناتمام ماند (همان، ۴۸-۴۹). سید علی‌اکبر ابوترابی در آن سال‌ها به فعالیت‌های سیاسی نیز می‌پرداخت. او که متأثر از فضای سیاسی وقت و فعالیت‌های جمعیت فدائیان اسلام بود، به آن تشکل سیاسی گرایش داشت. با آغاز نهضت امام خمینی وارد فعالیت‌های سیاسی علیه حکومت پهلوی شد (همان، ۵۰-۵۱) و در سوم بهمن ۱۳۴۱، در راهپیمایی مردم قم علیه سفر محمدرضاشاه به آن شهر در جریان رفراندوم موسوم به انقلاب سفید حضور داشت. ازجمله شعارهایی که در آن راهپیمایی سر داده می‌شد شعار «ما تابع قرآنیم و رفراندوم نمی‌خواهیم» بود. در آن روز طاق نصرتی که برای استقبال از محمدرضاشاه برپا شده بود ویران شد (همان، ۵۵). در همان زمان در جلساتی که در منزل امام خمینی تشکیل می‌شد شرکت می‌کرد. همچنین در سخنرانی‌های ایشان در مسجد اعظم قم حضور می‌یافت (همان، ۵۷). او در روز دوم فروردین ۱۳۴۲ در مدرسه فیضیه قم حضور داشت و شاهد حمله مأموران حکومت پهلوی به طلاب علوم حوزوی بود. وی برای در امان ماندن از دست مأموران حکومت پهلوی در یکی از حجره‌های طبقه دوم مدرسه فیضیه پنهان شد (همان، ۵۹). ابوترابی فرد در روز ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در قم حضور داشت و در تظاهرات طلاب علوم حوزوی در اعتراض به دستگیری خمینی شرکت کرد و شاهد حمله و هجوم مأموران حکومت پهلوی و اجتماع اعتراضی مردم قم بود (همان، ۶۸-۶۹). در فروردین ۱۳۴۳ و پس از بازگشت امام خمینی از حبس و حصر به قم، در سخنرانی ایشان حضور یافت (همان، ۷۳). او در آخرین روزهای تابستان ۱۳۴۴ ش تصمیم گرفت برای تحصیل به نجف اشرف عزیمت کند؛ وی با کمک شیخ سلمان خاقانی از علمای خرمشهر به‌صورت غیرقانونی به عراق رفت و در مدرسه قزوینی‌ها در نجف اشرف مقیم شد. در روز تبعید امام خمینی از ترکیه به عراق، در مراسم استقبال از ایشان حضور داشت (همان، ۷۴-۷۵). پس از مدتی حضور در مدرسه قزوینی‌ها به مدرسه خلیلی منتقل شد و در همان‌جا کفایه‌الاصول را نزد میرزا علی آقا غروی تبریزی به پایان رساند. مدتی هم در درس شیخ محمدعلی علمی حضور یافت و از درس فقه و اصول او بهره برد. هم‌زمان در درس اخلاق او هم شرکت می‌کرد. از سال ۱۳۴۵ در درس خارج فقه و اصول وحید خراسانی هم حضور یافت و از هم‌دوره‌های او می‌توان به اسماعیل فردوسی‌پور، شیخ احمد قوچانی، شیخ محمد حکیمی و علی کرباسی اشاره کرد. رابطه سید علی‌اکبر ابوترابی با حسین وحید خراسانی فراتر از رابطه استاد و شاگردی بود و زمانی که وحید خراسانی در سال ۱۳۴۹ ش برای تبلیغ در کویت به سر می‌برد، به دستور استادش در خانه ایشان مستقر شد. علی‌اکبر ابوترابی فرد در کنار حضور در درس خارج فقه و اصول وحید خراسانی در درس خارج فقه امام خمینی که در مسجد شیخ انصاری به معروف مسجد ترک‌ها تشکیل می‌شد شرکت می‌کرد. او در خاطراتش از حضور دو ساله در آن درس سخن گفته است. وی در درس ولایت‌فقیه امام خمینی هم حضور می‌یافت، بنابراین می‌توان احتمال داد که در سال‌های ۱۳۴۷-۱۳۴۹ ش در درس خارج فقه (بیع مکاسب) ایشان حاضر می‌شده است. هم‌زمان با تحصیل در حوزه علمیه نجف، از سال ۱۳۴۸ ش به تحصیل در دانشکده فقه بغداد (کلیه الفقه) وابسته به دانشگاه الازهر پرداخت. در کنار آن در حوزه علمیه نجف اشرف هم تدریس می‌کرد (همان، ۷۸-۷۹). سید علی‌اکبر ابوترابی فرد در خرداد ۱۳۴۹ به کشور بازگشت و توسط سید مصطفی خمینی مأمور شد اعلامیه‌ای را به تهران برساند (همان، ۸۲)، اما هنگام ورود به کشور در مرز خسروی چمدان او مورد بازرسی قرار گرفت و تعداد ۱۲۵۴ برگ اعلامیه امام خمینی با عنوان «پاسخ به محصلین علوم اسلامی» از او کشف شد. به همین علت دستگیر شد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۸، ۱) و مورد بازجویی قرار گرفت (همان، ۷-۱۰). وی ابتدا به کرمانشاه منتقل و پس از آن به تهران اعزام شد (همان، ۱۹) و در زندان قصر و سپس زندان قزل‌قلعه زندانی شد (همان، ۸۲). او پس از محاکمه در نهایت به شش ماه حبس تعلیقی محکوم گردید (همان، ۹۵) و در ۱۷ بهمن ۱۳۴۹ از زندان آزاد شد (همان، ۱۳۷). پس از آزادی، در نامه به اداره دادرسی ارتش، خواستار مراجعت به نجف اشرف شد. این درخواست پس از یک ماه و نیم پیگیری بی‌نتیجه ماند و در نهایت ممنوع‌الخروج از کشور شد و با مسافرت او به عراق مخالفت شد. به همین علت در قم ماند و به فعالیت در آن شهر ادامه داد (قبادی، ۸۹). سید علی‌اکبر ابوترابی فرد در همان سال ورود به ایران با سید علی اندرزگو آشنا شد. این آشنایی به‌تدریج به دوستی تبدیل شد و بر اساس گزارش‌ها در ۱۲ اسفند ۱۳۵۱ مناسبات صمیمانه‌ای با یکدیگر داشتند (قبادی، ۱۰۱). این مناسبات باعث شد تا ابوترابی فرد در ۱۶ اسفند ۱۳۵۱ توسط ساواک دستگیر و روانه تهران شود. موقعیت سیاسی و همه فعالیت‌های اندرزگو به‌عنوان یک مبارز مسلمان که مشی مسلحانه نیز داشت باعث شد تا ساواک با حساسیت بیشتری به بازجویی از سید علی‌اکبر ابوترابی بپردازد (همان، ۱۰۲؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۷۱-۱۸۳). پس از فرار اندرزگو از ایران و دستگیری سید علی‌اکبر ابوترابی، رابطه آنها برای مدت چند ماه قطع شد، ولی از تیر ۱۳۵۳ دوره جدیدی از فعالیت‌های ابوترابی و اندرزگو آغاز شد (قبادی، ۱۰۳). ابوترابی فرد پس از آزادی تحت نظر مأموران ساواک قرار داشت و در جریان برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، ساواک خواستار مراقبت از بعضی از مخالفان که از آنان به‌عنوان عناصر افراطی نام می‌برد شد و سید علی‌اکبر ابوترابی فرد یکی از آنان بود (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۲۸، ۱۵۳). بر اساس گزارش‌های ساواک، او در آن زمان نیز با سید علی اندرزگو که با نام مستعار شیخ عباس تهران فعالیت می‌کرد همکاری داشت (همان، ۱۶۸). ساواک با اشاره به ارتباط او با شیخ عباس تهرانی خواستار مراقبت از رفتار و فعالیت‌های ابوترابی شد (همان، ۲۰۵). بر اساس گزارش ساواک او در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۲ در مجلس ترحیمی که در حسینیه حضرتی واقع در شاهزاده حسین قزوین برگزار شده بود، به انتقاد از حکومت پهلوی پرداخت (قبادی، ۱۹۲؛ انقلاب اسلامی به...، استان قزوین، کتاب دوم، ۱۲۶). در سال ۱۳۵۲ ش با سفر به بعضی از شهرها، با روحانیان تبعیدی دیدار کرد که از آن جمله می‌توان به دیدار با میرزا علی‌اکبر مشکینی در ماهان کرمان، سید علی خامنه‌ای در ایرانشهر، سید اسدالله مدنی در نورآباد ممسنی (همان، ۱۳۸)، محمدجعفری گیلانی در نیریز فارس و عبدالمجید مولانا در تفت یزد اشاره کرد (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۴۰، ۲۵۲). در آن سال‌ها (۱۳۴۹-۱۳۵۲ ش) همواره بین شهرهای تهران، قم و قزوین در تردد بود و ساواک او را در ردیف عناصر افراطی می‌دانست و به همین علت او را تحت نظر قرار می‌داد. در همان زمان تحصیلات خود را در قم پی گرفت و در درس خارج فقه آیت‌الله سید محمدرضا موسوی گلپایگانی شرکت کرد. مدت کوتاهی هم در درس آیت‌الله سید محمد روحانی حضور یافت. هم‌زمان به تدریس شرح لمعه و رسایل در حوزه علمیه قم می‌پرداخت. در همان ایام در موسم تبلیغ از طرف سید مهدی یثربی کاشانی برای تبلیغ به روستاهای اطراف کاشان رفت. مدتی هم در شهر فسا در استان فارس و همچنین شهرهای قم و قزوین به سخنرانی و تبلیغ می‌پرداخت (قبادی، ۹۲). هم‌زمان به همکاری با سید علی اندرزگو ادامه می‌داد. یکی از همکاری‌های ابوترابی با سید علی اندرزگو تهیه جزوه‌ای با عنوان توحید بود. اندرزگو آن جزوه را در اختیار اعضای سازمان مجاهدین خلق قرار داد (همان، ۱۰۹). پس از تغییر مواضع ایدئولوژیک سازمان مجاهدین خلق، ارتباط خود را با آنان قطع کرد (همان، ۱۱۱)، ولی به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد. این فعالیت‌ها باعث شد تا ابوترابی تحت تعقیب مأموران حکومت پهلوی قرار گیرد. به همین علت مدتی به زاهدان رفت و در حوزه علمیه آنجا که زیر نظر شیخ محمد کفعمی اداره می‌شد با مجاهدان پاکستان ارتباط گرفت تا مقدمات خروجش از کشور را فراهم کنند. سپس با کمک آنان ابتدا به پاکستان رفت و سپس راهی لبنان شد و در آنجا با فعالان سیاسی ایرانی ارتباط برقرار کرد (همان، ۱۱۷-۱۱۸). سید علی‌اکبر ابوترابی پس از مدتی به کشور بازگشت و در پی دستگیری پدرش در مرداد ۱۳۵۷، به قزوین رفت، ولی از پذیرش منبر پدرش خودداری کرد. ساواک در گزارشی اعلام کرد که رفتار او در قزوین تحت کنترل است (انقلاب اسلامی به...، استان قزوین، کتاب سوم، ۲۷۴). در دی ۱۳۵۷ به همکاری با کمیته استقبال از امام خمینی پرداخت (قبادی، ۱۴۹) و در بخش تبلیغات آن کمیته همکاری می‌کرد (همان، ۱۵۱). پس از پیروزی انقلاب اسلامی حفاظت از مجموعه کاخ سعدآباد را بر عهده گرفت که به احتمال زیاد امام خمینی او را به آن سمت منصوب کرده بود تا از اسناد و مدارک در آنجا وجود داشت حفاظت کند. او پس از مدتی به قزوین بازگشت و به عضویت هیئت علمیه قزوین از تشکل‌های روحانی باسابقه در قزوین درآمد. آنگاه در کمیته انقلاب اسلامی قزوین عضویت یافت و مسئولیت آن کمیته را بر عهده گرفت. او تا بهار ۱۳۵۸ مسئولیت آن کمیته را بر عهده داشت و سپس برای پیشگیری از اختلافات درون کمیته انقلاب اسلامی و برای حفظ انسجام آن، از آن مسئولیت کناره گرفت. مدتی هم به همکاری با کمیته امداد امام خمینی پرداخت (همان، ۱۵۰-۱۵۵). او در نخستین دوره انتخابات شورای شهر در مهر ۱۳۵۸ ش از سوی مردم قزوین به نمایندگی برگزیده شد و به ریاست شورای شهر قزوین انتخاب شد (همان، ۱۵۸). وی در مقام رئیس شورای شهر قزوین در سامان‌بخشی به امور شهری نقش فعالی داشت. هم‌زمان به اقامه نماز جماعت در مسجدالنبی قزوین که روزگاری محراب پدربزرگش سید ابوتراب مجتهد بود می‌پرداخت (همان، ۱۵۹). ابوترابی فرد با آغاز جنگ تحمیلی در جبهه‌های جنگ حضور یافت (همان، ۱۶۵) و با مصطفی چمران در ستاد جنگ‌های نامنظم همکاری می‌کرد (همان، ۱۶۷) و در بسیاری از عملیات شناسایی شرکت می‌کرد. او در ۲۶ آذر ۱۳۵۹ در جبهه‌های جنوب ناپدید شد و هیچ خبر مشخصی مبنی بر شهادت او وجود نداشت، ولی گمان همگان بر این بود که او به شهادت رسیده است (همان، ۱۹۳). مردم قزوین با اطلاع از خبر شهادت او بازارها را تعطیل کردند (همان، ۱۹۷) و مراسم یادبود او در چهارم دی ۱۳۵۹ از سوی هیئت‌علمیه قزوین و جامعه روحانیت آن شهر در مسجدالنبی برگزار شد. امام خمینی در دیدار با سید عباس ابوترابی و اعضای خانواده سید علی‌اکبر ابوترابی فرد گفت: «در حقیقت من فرزند خودم را از دست دادم و در این ماجرا من عزادار هستم» (همان، ۱۹۸-۱۹۹). در اسفند ۱۳۵۹ بود که خبر اسارت سید علی‌اکبر ابوترابی بر سر زبان‌ها افتاد. او در همان زمان در استخبارات عراق شکنجه می‌شد. پس از آن نامه‌نگاری با صلیب سرخ برای شناسایی او آغاز شد و در نهایت مشخص گردید که وی در سلول‌های استخبارات حزب بعث زندانی شده است (همان، ۲۰۱-۲۰۲). نام سید علی‌اکبر ابوترابی در ۳۰ مهر ۱۳۶۰ در فهرست اسرای صلیب سرخ ثبت شد و تا اوایل آذر همان سال در زندان وزارت دفاع و دیگر زندان‌های بغداد بود و سپس به اردوگاه الانبار منتقل شد (همان، ۲۱۷). آنگاه به موصل انتقال یافت و در اردوگاه موصل یک موسوم به اردوگاه قدیم زندانی گردید (همان، ۲۲۵). او برای اسرا راهنمای کاملی بود و علاوه بر آن، سربازان و نظامیان عراقی هم از او تمجید می‌کردند (رنج غربت؛ داغ حسرت: خاطرات آزادگان از دوران اسارت، ۱۲۴-۱۲۵). این ویژگی‌ها و همچنین فعالیت‌های او در زندان در انسجام‌بخشی به اسرای ایرانی نقش زیادی داشت و به همین علت مأموران حکومت رژیم بعث او را دستگیر و تحت شکنجه قرار می‌دادند و در مواردی او را در زندان انفرادی محبوس می‌کردند که از آن جمله می‌توان به سه روز زندانی شدن در موصل قدیم اشاره کرد. آنگاه او را به زندان وزارت دفاع انتقال دادند (قبادی، ۲۳۶). وی پس از مدتی حبس در زندان وزارت دفاع به اردوگاه شماره ۳ موصل منتقل و از شهریور ۱۳۶۱ در آنجا زندانی شد (۲۴۳-۲۴۴). فعالیت‌های او در اتحاد میان اسرای ایرانی باعث شد مأموران حکومت رژیم بعث بار دیگر او را به زندان قدیم موصل منتقل کنند. این فعالیت‌ها در آنجا نیز ادامه یافت و رژیم بعث را مجبور کرد این بار او را به الرمادیه انتقال دهند (همان، ۲۶۶-۲۶۸). ابوترابی در آن زندان مدت‌ها تحت شکنجه قرار می‌گرفت (همان، ۱۷۰). سپس در ۲۸ فروردین ۱۳۶۳ به اردوگاه موصل یک منتقل شد (همان، ۲۶۹) و از ۱۲ اسفند ۱۳۶۳ از جانب سرگرد خمیس فرمانده عراقی اردوگاه به‌عنوان فرمانده اردوگاه موصل یک تعیین شد و تا اول خرداد ۱۳۶۴ فرماندهی اردوگاه را بر عهده داشت (همان، ۲۸۲). فعالیت‌های او در آن زمان باعث شد پس از سه سال و یک ماه به اردوگاه تکریت ۵ تبعید شود (همان، ۲۹۱). او پس از سال‌ها اسارت در نهایت در ۲۴ شهریور ۱۳۶۹ به کشور بازگشت (همان، ۳۱۴). هنوز دو هفته از آزادی و بازگشت او به کشور سپری نشده بود که از سوی رهبر معظم انقلاب به سمت نماینده ایشان در امور آزادگان منصوب شد (همان، ۳۲۸). ابوترابی فرد در چهارمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه تهران نامزد انتخابات شد و توانست با کسب ۵/۳۹ درصد از آرای مردم تهران به‌عنوان نماینده اول مردم تهران راهی مجلس شورای اسلامی شود (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۳۷۹). در آن دوره در کمیسیون شوراها و امور داخلی به فعالیت می‌پرداخت (قبادی، ۳۳۳). در پنجمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی هم برای دومین بار راهی مجلس شورای اسلامی شد (معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی...، ۴۹۳). سید علی‌اکبر ابوترابی فرد در سال ۱۳۷۴ همراه با جمعی از فعالان سیاسی همچون محمد محمدی ری‌شهری، روح‌الله حسینیان، احمد پورنجاتی و... جمعیت دفاع از ارزش‌ها را تأسیس کرد (همان، ۳۳۵- ۳۳۶). او در ۱۲ خرداد ۱۳۷۹ هنگامی که همراه پدرش سید عباس ابوترابی فرد برای زیارت حرم امام رضا علیه‌السلام عازم مشهد بود، در حد فاصل شهرهای سبزوار و نیشابور براثر سانحه رانندگی از دنیا رفت. پیکر او به مشهد مقدس منتقل و در جوار حرم حضرت امام رضا (ع) به خاک سپرده شد (قبادی، ۳۵۰-۳۵۱).