سیدمحمود هاشمی شاهرودی
هاشمی شاهرودی، سید محمود؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. سید محمود هاشمی شاهرودی در ۱۵ شهریور ۱۳۲۷ ش در نجف اشرف و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش سید علی حسینی شاهرودی، از شاگردان برجسته آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی و مقرر بحث‌های ایشان و صاحب کتاب‌های محاضرات فی الفقه الجعفری و دراسات فی اصول العملیه بود. مادرش هم دختر سید علی مددی موسوی قائینی از شاگردان آیات آقا ضیاءالدین عراقی و شیخ‌الشریعه اصفهانی و از علمای بزرگ خراسان و از مدرسان برجسته در آن شهر بود (انصاری، ۱۴۱). سید محمود هاشمی شاهرودی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسه علوی نجف اشرف گذراند. او هم‌زمان دروس حوزوی را نزد شیخ هادی سیستانی می‌آموخت. سپس وارد مدرسه منتدی النشر شد و تحصیلاتش را در آنجا پی گرفت. هاشمی شاهرودی در سال ۱۳۴۱ ش در چهارده سالگی با تشویق جدش سید علی‌اکبر هاشمی وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد و از آن سال به‌طور مستمر به فراگیری دروس حوزوی پرداخت («زندگینامه آیت‌الله هاشمی شاهرودی»، www.hashemishahroudi.org). وی دروس سطح را در حوزه علمیه نجف اشرف و نزد آقایان سید کاظم حائری، مصطفی اشرفی شاهرودی، محمدابراهیم جناتی، شیخ مجتبی بهشتی اصفهانی و سید محمدتقی حکیم به پایان رساند و سپس در درس استادان دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه نجف شرکت کرد (انصاری، ۱۴۱). هاشمی شاهرودی در سنین جوانی در درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی شرکت کرد و از مستشکلین درس امام خمینی در نجف بود. او از همان زمان مورد عنایت و توجه ویژه امام خمینی قرار گرفت و از جمله امام خمینی از مسئولان شهریه خود خواسته بود برای هاشمی شاهرودی شهریه ویژه‌ای که مخصوص فضلای حوزه بود، اختصاص دهند («زندگینامه آیت‌الله هاشمی شاهرودی»، www.hashemishahroudi.org). او در درس امام خمینی اشکال زیادی می‌کرد و به گفته سید احمد مددی، در آن زمان شایع شده بود که به این سبب در آن درس اشکال می‌کرد که به‌عنوان شاگرد آیت‌الله سید محمدباقر صدر، در درس امام خمینی «خود» نشان دهد. سید احمد مددی در ادامه می‌گوید که او این شایعه را باور ندارد («پرونده‌ای در بزرگداشت آیت‌الله سید احمد مددی»، ۵). همین گزارش نشان از حضور فعال سید محمود هاشمی شاهرودی در درس امام خمینی دارد. او همچنین در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی شرکت می‌کرد (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۳، ۵۳۱-۵۳۲). اگرچه هاشمی شاهرودی از شاگردان امام خمینی و آیت‌الله خویی بود، ولی بیشترین استفاده علمی او از آیت‌الله سید محمدباقر صدر بود. زمانی که به فراگیری دروس سطح اشتغال داشت، از طریق شاگردان و تألیفات متنوع آیت‌الله سید محمدباقر صدر با وی آشنا شد و در مجالس هفتگی ایشان که محل ملاقات با طلاب و دیگر علاقه‌مندانش بود، حضور یافت. او در این جلسات مجذوب شخصیت آیت‌الله صدر شد و رابطه‌اش با ایشان روز به روز بیشتر و مستحکم‌تر شد؛ خصوصاً پس از آنکه در درس خارج فقه و اصول شهید صدر حاضر شد، ملازم او گردید و یکی از برجسته‌ترین شاگردانش شد. رابطه علمی میان آقای هاشمی و استاد شهید به درجه‌ای رسید که آیت‌الله صدر در مورد او گفت: «آقای هاشمی عنوان وجود من است». آیت‌الله صدر در سال ۱۳۵۷ ش اجازه‌نامه‌ای خطاب به هاشمی شاهرودی نوشت: «امروز ایشان از مجتهدینی است که اسلام و مسلمین به او چشم دوخته و امید بسته‌اند... از خداوند بزرگ مسئلت دارم ایشان را که ذخیره‌ای برای شریعت و اسلام است، در پناه خود محفوظ نگه دارد». آیت‌الله صدر در توصیفی دیگر درباره هاشمی شاهرودی نوشته بود: «همانا فرزند ارزجمندمان، علامه حجةالاسلام والمسلمین سید محمود هاشمی دامت برکاته، بخش زیادی از عمر خویش را در تحصیل علوم فقه و اصول و علوم شرعی گذرانده و خداوند متعال وی را مورد تأیید و توفیق قرار داده، تا آنجا که به درجه اجتهاد نایل آمده و بحمدالله رب العالمین، وی امروز از مجتهدینی است که اسلام و مسلمین به آنها امید بسته‌اند». آیت‌الله صدر در موردی دیگر در گفتگو با یکی از شاگردانش در باره آقای هاشمی فرمود: «سید محمود هاشمی بهترین نماینده جهت‌گیری های مکتب علمی ماست». این رابطه تا سال ۱۳۵۸ ش که هاشمی شاهرودی اندکی پیش از شهادت آیت‌الله صدر از عراق خارج شد، استمرار داشت. هاشمی شاهرودی در سال‌های تحصیل و تدریس، به فعالیت‌های سیاسی نیز می‌پرداخت. در پی یورش مأموران رژیم بعث عراق به حوزه‌های علمیه و دستگیری علما و اندیشمندان در سال ۱۳۵۲ ش، هاشمی شاهرودی هم دستگیر و به زندان افتاد و شکنجه‌های فراوان بدنی و روحی را به جان خرید. پس از آزادی از بازداشت، یک بار به نمایندگی از آیت‌الله صدر به «کنفرانس بانک اسلامی» در جده رفت و نظرات اقتصادی مطرح‌شده از سوی او مورد توجه مقامات سعودی و سایر نمایندگان کشورهای اسلامی قرار گرفت. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در برگزاری تظاهرات مردم عراق در نجف و در گرامیداشت این پیروزی نقش داشت و به همین علت تحت پیگرد رژیم بعث قرار گرفت. در پی آن، مأموران امنیتی رژیم بعث عراق جستجوی گسترده‌ای را برای دستگیری علمای مبارز نجف از جمله هاشمی شاهرودی آغاز کردند. وی با اطلاع از این وضعیت و با درخواست آیت‌الله صدر از عراق خارج شد و از طریق کویت به ایران مهاجرت کرد. در پی ناکامی دستگاه‌های امنیتی در دستگیری هاشمی شاهرودی، رژیم بعث عراق سه تن از برادران هاشمی شاهرودی را دستگیر و اعدام کرد و حتی پیکر آنان را هم به خانواده‌یشان تحویل نداد. هاشمی شاهرودی پس از ورود به ایران به محضر امام خمینی شتافت و مسئولیت هماهنگی میان حوزه‌های علمیه نجف و امام خمینی را به عهده گرفت و نمایندگی آیت‌الله صدر را در ایران بر عهده داشت. همچنین با موافقت امام خمینی، رابط ایشان و آیت‌الله صدر شد و پیام‌های علمای نجف را به سمع امام خمینی می‌رساند. شاهرودی همچنین نقش برجسته و اساسی در گسترش رابطه میان امام خمینی و آیت‌الله صدر داشت و نظریات آیت‌الله صدر درباره امور مهم از جمله فشارهای رژیم بعث به حوزه نجف و اخراج، دستگیری و اعدام علما و ستیز با مراسم حسینی و چگونگی اتخاذ موضع مناسب در قبال اقدامات رژیم بعث را به امام خمینی منتقل می‌کرد. او در سال ۱۳۶۱ ش همراه با آیت‌الله سید محمدباقر حکیم، مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق را تأسیس کرد و ضمن عضویت در هیئت مؤسس، ریاست آن تشکل را بر عهده گرفت. پس از مدتی ریاست آنجا را به آیت‌الله حکیم واگذارکرد و خود مدت‌ها در مقام سخنگوی مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، به بیان مواضع آن می‌پرداخت و به‌ویژه علیه رژیم بعث عراق افشاگری می‌کرد. او سپس به دستور امام خمینی به تدریس و بررسی مسائل فقهی، به‌ویژه احیای فقه حکومتی استوار بر ادلة استنباط جواهری پرداخت. امام خمینی در یکی از دیدارهایش با اعضای مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، خطاب به هاشمی شاهرودی فرمود: «شما باید با فراغت به بحث و تدریس در حوزه علمیه قم اهتمام داشته باشید». این توصیه بر اساس شناختی بود که از توان علمی هاشمی شاهرودی به‌عنوان یکی از شاگردانش در حوزه نجف اشرف و حضور فعالانه او در درس امام خمینی و مناقشاتش در بحث داشت («زندگینامه آیت‌الله هاشمی شاهرودی»، www.hashemishahroudi.org). هاشمی شاهرودی در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۴ نامه‌ای به امام خمینی نوشت و خواستار اجازه‌ای در امور حسبیه و شرعیه شد. در آن نامه آمده بود: «محضر شریف استاد عزیز، رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله العظمی امام خمینی روحی فداه. پس از عرض سلام و افتخار دستبوسی آن جان جانان و استاد بزرگوار، گاهی اوقات اتفاق می‌افتد مقداری وجوه شرعیه از بلاد عربی به اینجانب می‌رسد. چنانچه لطف فرموده اجازه دهید این قبیل وجوهات را صرف در امور اسلامی و کمک به برادران عراقی مستمند و یا مخارج طلاب و مبلغین عراقی بنماییم، مزید منت است». امام خمینی در پاسخ با درخواست او موافقت کرد (صحیفه امام، ج ۱۹، ۲۴۳). هاشمی شاهرودی در سال ۱۳۷۳ ش به عضویت شورای نگهبان قانون اساسی درآمد و سال‌ها یکی از اعضای فقیه آن شورا بود. وی در سال ۱۳۷۸ ش به ریاست قوه قضائیه منصوب شد و خدمات بسیاری را انجام داد که اصلاح برخی قوانین و تدوین قانون جدید مجازات اسلامی، اعمال سیاست زندان‌زدایی، کیفرزدایی از قوانین، افزایش چشمگیر وکلای دادگستری، گسترش روابط میان قوای قضائیه کشورهای اسلامی، توسعة قضایی، تسریع در رسیدگی به پرونده‌ها و ایجاد ارتباط مردمی از جمله آنهاست. وی مؤسس و رئیس هیئت امنای دانشگاه عدالت نیز بود. او پس از پایان مسئولیت در قوه قضایه بار دیگر به عضویت شورای نگهبان قانون اساسی درآمد. از جمله نوآوری های هاشمی شاهرودی در شورای نگهبان، پیشنهاد تشکیل مراکز تحقیقاتی شورا بود که به انجام رسید. او با شروع مجدد درس‌های فقه و اصول خود در شهر مقدس قم، در کنار فعالیت‌های مؤثر سیاسی و استمرار خدمات شایان خود به نظام مقدس اسلامی، مسئولیت خطیر مرجعیت دینی را نیز بر عهده گرفت. نمایندگی مردم استان خراسان در دوره‌های چهارم و پنجم مجلس خبرگان رهبری، نایب رئیس مجلس خبرگان رهبری در دوره‌های فوق، عضویت در مجمع جهانی اهل بیت، عضویت در مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تأسیس و ریاست مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، عضو و نایب رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضویت در فقهای شورای نگهبان و ریاست هیئت عالی حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه‌گانه از جمله مسئولیت‌های او بود.
تألیفات هاشمی شاهرودی عبارت است از: الف) آثار چاپ‌شده: بحوث فی علم الاصول، دوره ۷ جلدی است از تقریرات درس اصول آیت‌الله العظمی شهید سید محمدباقر صدر. این تقریرات نشانگر اوج پختگی و کمال مکتب اصولی شهید صدر است، الخمس ۲ جلد، قاعدة الفراغ و التجاوز، قراءات فقهیة معاصره: مجموعه‌ای دو جلدی است مشتمل بر موضوعات و مسائل مستحدثه فقهی که پیش‌تر به صورت مقالاتی در فصلنامه فقه اهل بیت (ع) منتشر شده بود، الإجارة ۲ جلد، اضواء و آراء: مجموعه‌ای ۳ جلدی است در توضیح مطالب و عبارات پیچیده کتاب بحوث فی علم الاصول ـ تقریرات درس شهید صدر ـ و افزودن برخی از اقوال و استدلالات لازم، الزکاة، المضاربة، منهاج‌الصالحین ۲ جلدی، رساله توضیح المسائل، مناسک الحج، مناسک حج (فارسی) تعلیقه‌ای بر فتاوای حضرت امام خمینی (ره)، الصوم مسائل وردود طبقاً لفتاواه، الفقه الزراعی: تقریر به قلم حجة الاسلام شیخ حیدر حبّ اللَّهف، صحیفه عدالت: مجموعه ۷ جلدی است حاوی بیانات آیت‌الله هاشمی شاهرودی در زمینه‌های فقهی، حقوقی، قضایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در دوره تصدی قوه قضائیه به مناسبت‌های مختلف ایراد شده است، المحصول فی علم الاصول: تقریرات درس اصول آیت‌الله هاشمی شاهرودی به قلم حجةالاسلام‌والمسلمین شیخ نوری حاتم الساعدی که چهار جلد آن چاپ شده است، النظرة الکونیة (جزوه)، محاضرات فی الثورة الحسینیة (جزوه)، معطیات آیت المودة، مصدر التشریع و نظام الحکم فی الاسلام، التفسیر الموضوعی لنهج‌البلاغة، الصوم تربیةً و هدایةً (جزوه)، حکومت اسلامی (فارسی)، نظرة جدیدة فی ولایة الفقیه (جزوه)، سخنرانی های متنوعی که برخی از آنها در مجلات عربی و فارسی منتشر شده است از جمله: «الامام علی علیه‌السلام العطاء الحضاری المتواصل»، دمشق ۱۳۸۱ ش، «وجه شبه میان ابراهیم خلیل (ع) و شهید صدر» برداشتی از آیه مبارکه: «انّ ابراهیم کان أمةً قانتاً لله حنیفاً ولم یکن من المشرکین»، «نظریه حکومت و رهبری سیاسی در اسلام» سخنرانی در جمع طلاب بحرینی. آثار آماده چاپ: قاعدة لاتعاد، الاجتهاد و التقلید، بحوث فی الفقه (کتاب الشرکة)، بحوث فی الفقه (کتاب البیع)، بحوث فی التشریع الجنائی (الحدود و التعزیرات)، احکام عامة للعقود، بحوث فی الاقتصاد الاسلامی، نقدی بر فلسفه حقوق، دوره علم الاصول بالغ بر ۱۵ جلد و بحوث استدلالیة فی القضاء («زندگینامه آیت‌الله هاشمی شاهرودی»، www.hashemishahroudi.org).
سید محمود هاشمی شاهرودی در ۳ دی‌ماه ۱۳۹۷ در بیمارستان خاتم‌الانبیاء تهران درگذشت و پیکر او پس از تشییع و اقامه نماز توسط آیت‌الله سید علی خامنه‌ای در تهران، به قم منتقل و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد (انصاری، ۱۴۲). منابع: انصاری قمی، ناصرالدین (۱۳۹۸)، «درگذشتگان: آیت‌الله هاشمی شاهرودی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال سی‌ام، شماره ۱۷۵، فروردین و اردیبهشت؛ «پرونده‌ای در بزرگداشت آیت‌الله سید احمد مددی»، (۱۳۹۹)، هفته‌نامه حریم امام، سال هشتم، شماره ۴۲۳، ۲۴ مهر؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (۱۳۸۵)، تدوین سید محسن صالح، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «زندگینامه آیت‌الله هاشمی شاهرودی»، www.hashemishahroudi.org.