عبدالعظیم محصلی
عبدالعظیم محصلی، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام‌خمینی.
عبدالعظیم محصلی در سال ۱۳۰۸ ش در شهرستان نیشابور به دنیا آمد (تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲۰۲). درباره تحصیلات او در نیشابور گزارشی در دست نیست. وی در سال ۱۳۲۴ ش راهی قم شد و در حوزه علمیه آنجا به تحصیل پرداخت (همان). درباره استادان او در دوره مقدمات و سطوح دینی هم گزارشی وجود ندارد. سپس به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت و از درس خارج فقه آیت‌الله سیدحسن طباطبایی بروجردی و خارج اصول امام‌خمینی بهره‌مند شد (همان، ۱۰). وی از شاگردان نزدیک امام‌خمینی به شمار می‌رفت (باقری بیدهندی،۱۳۲) و وقتی کلاس درس خارج اصول امام‌خمینی پایان می‌یافت، همراه با استادش (امام‌خمینی) در درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی شرکت می‌کرد (همان). این گزارش نشان می‌دهد که محصلی از اواخر دهه ۱۳۲۰ ش که امام‌خمینی علی‌رغم عدم نیاز به درس آیت‌الله بروجردی، صرفاً برای ترویج مرجعیت آیت‌الله بروجردی در درس ایشان شرکت می‌کرد، در حلقه درس خارج اصول فقه امام‌خمینی شرکت می‌جسته است. او در سال ۱۳۴۰ ش هم از شاگردان امام‌خمینی بود و وقتی امام‌خمینی پس از رحلت آیت‌الله بروجردی، از برگزاری مجلس فاتحه برای آن مرجع خودداری کرد، همراه با صادق خلخالی در کسب رضایت ایشان برای برگزاری مجلس فاتحه به نام آیت‌الله بروجردی نقش داشت (صادقی گیوی، ۵۷). او درباره درس امام‌خمینی می‌گوید: «در آن اوان، من به کلاس خارج اصول فقه امام‌خمینی می‌رفتم و از محضرشان تلمذ می‌کردم؛ امام به شخصیت علمی آیت‌الله بروجردی اعتقاد والایی داشت و به همین دلیل نیز برخی از مبانی اصولی‌اش را از او می‌گرفت، مثلاً در اصول، بحثی است درباره اینکه مفاد نهی چیست؟ امام همانند آیت‌الله بروجردی آن را زجر طرف یا مخاطب می‌دانست. پس از پایان درس ما به همراه امام مستقیماً به کلاس خارج فقه آیت‌الله بروجردی می‌رفتیم و جمعاً از ایشان استفاده می‌کردیم، البته امام بنا به همان احترامی که به ایشان داشتند در این درس شرکت می‌کردند» (تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۱۰؛ دانشنامه امام‌خمینی، ج ۱، ۷۹۱۵). محصلی علاوه بر حضور در درس امام‌خمینی، از درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد هم بهره می‌برد (همان، ۲۰۲). می‌توان احتمال داد که او پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، در درس‌های آیت‌الله محقق داماد حضور می‌یافته است. او ازجمله افرادی بود که در ترویج مرجعیت امام‌خمینی می‌کوشید و چنانچه پیش‌تر گفته شد، ازجمله افرادی بود که امام‌خمینی را برای برگزاری مجلس ختم به نام آیت‌الله بروجردی که به‌نوعی نشانه مرجعیت بود، تشویق کرد (صادقی گیوی، ۵۷). علاوه بر آن، همراه با جمعی از شاگردان امام‌خمینی ازجمله سیدمحمدرضا سعیدی، جلساتی را برای چاپ رساله عملیه امام‌خمینی تشکیل دادند و تصمیم گرفتند که اگر امام‌خمینی اجازه چاپ آن را ندهد، خودشان به چاپ آن اقدام کنند. این درخواست البته با پاسخ مثبت امام‌خمینی مواجه شد و رساله عملیه ایشان منتشر شد (خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۸). او خاطره‌ای را از دستگیری امام‌خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ از زبان امام‌خمینی نقل کرده است (تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۱۱۴-۱۱۶) که همین خاطره نشان از نزدیکی او با امام‌خمینی دارد. وی از سال ۱۳۴۲ ش، همراه با جمعی از شاگردان امام‌خمینی، به حمایت از ایشان پرداخت و وارد مبارزه با حکومت پهلوی شد. در اسفند ۱۳۴۲ و پس از انتصاب حسنعلی منصور به نخست‌وزیری، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به او که رونوشت آن را به امام‌خمینی و آیت‌الله سیدحسن قمی نیز ارسال کردند، با اشاره به تجاوزهای دولت سابق [دولت اسدالله علم] به حریم دین و قانون اساسی، خواستار آزادی امام‌خمینی و آیات سیدحسن قمی و سیدمحمود طالقانی و الغای تصویب‌نامه‌های ضددینی شدند (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک، ۲۷-۲۸؛ روحانی، ج ۱، ۶۴۲؛ سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد، ج ۲، ۲۱۴-۲۱۵؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۰۹-۱۱۰). در مهر ۱۳۴۲ و در آستانه آغاز سال تحصیلی جدید در حوزه‌های علمیه سراسر کشور، همراه با جمعی از طلاب علوم حوزوی در حوزه علمیه قم با ارسال نامه‌ای به هیئت دولت وقت، با اشاره به جایگاه امام‌خمینی به‌عنوان یکی از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم، خواستار آزادی ایشان و دیگر روحانیان زندانی شدند (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۲، ۸۰-۸۳). وی همچنین در اسفند ۱۳۴۲ و پس از انتصاب حسنعلی منصور به نخست‌وزیری، درحالی‌که امام‌خمینی در تهران در حصر بود، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، در نامه‌ای خطاب به دولت و ارسال رونوشت آن به امام‌خمینی و آیت‌الله سیدحسن طباطبایی قمی، با اشاره به تجاوزهای دولت اسدالله علم به حریم دین و قانون اساسی، خواستار آزادی امام‌خمینی و آیات سیدحسن قمی و سیدمحمود طالقانی و الغای تصویب‌نامه‌های ضددینی شدند (روحانی، ج ۱، ۶۴۲؛ سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد، ج ۲، ۲۱۴-۲۱۵؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۰۹-۱۱۰). محصلی پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، در شکل‌گیری تحصن روحانیان در بیوت مراجع عظام تقلید نقش داشت و وقتی این تصمیم قطعی شد (تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۱۸۳)، همراه با جمعی از روحانیان در بیت آیت‌الله شریعتمداری متحصن شد (همان، ۲۰۲). پس از تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور، همراه با جمعی از فضلا و طلاب نیشابوری حوزه علمیه قم در نامه‌ای خطاب به سفیر ترکیه در تهران، از «حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای حاج‌آقا روح‌الله خمینی» به‌عنوان یکی «از مراجع تقلید شیعه و از زعمای حوزه علمیه قم و مورد توجه و علاقه عموم مسلمانان ایران و سایر ممالک اسلامی و شخصیت‌های برجسته جهان اسلام» نام بردند که براثر دفاع از حریم دین و قرآن به ترکیه تبعید شده است و از سفارت ترکیه در تهران خواستند موقعیت علمی و اجتماعی و مراتب توجه قاطبه مسلمانان و به‌خصوص حوزه علمیه قم را به دولت متبوع خود اطلاع دهد و نسبت به سلامتی و همچنین محل اقامت ایشان اطلاع‌رسانی کند (سیر مبارزات یاران امام در آینه اسناد ساواک، ج ۳، ۴۶؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۱۹). پس از انتصاب امیرعباس هویدا به نخست‌وزیری، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم نامه‌ای به او ارسال کردند و با اشاره با وضعیت سیاسی کشور و اقدامات حکومت پهلوی در دستگیری جمعی از فعالان سیاسی، خواستار اصلاح رویه دولت شدند و در پایان بر بازگرداندن امام‌خمینی به کشور و آزادی همه زندانیان تأکید نمودند (آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک، ۵۶-۵۷). او پس از حمله مأموران حکومت پهلوی به حرم حضرت معصومه در بهمن ۱۳۴۳ و به دعای توسل طلاب برای آزادی امام‌خمینی و دستگیری برخی از آنان در آن مکان و همچنین هتک حرمت حرم حضرت معصومه (س)، همراه با جمعی دیگر از طلاب علوم حوزوی به آن اعتراض کردند (همان، ۱۶۳؛ هاشمی رفسنجانی، ج ۲، ۳۶۱ - ۳۶۳). در همان سال همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به آیت‌الله سیدمحمدهادی حسینی میلانی و آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، با اشاره به موسم تبلیغ و سخت‌گیری‌های حکومت پهلوی علیه امام‌خمینی، خواستار اظهارنظر آن مرجع درباره تجلیل از امام‌خمینی علی‌رغم این سخت‌گیری‌ها شدند. آیت‌الله میلانی و آیت‌الله مرعشی نجفی هم در پاسخ، بر تجلیل از امام‌خمینی و تکرار مطالبه علما درباره بازگشت امام‌خمینی به کشور تأکید کردند (آیت‌الله‌العظمی سید...، ۲۶۵ ـ ۲۶۹؛ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک، ۴۹-۵۰؛ روحانی، ج ۲، ۳۵-۳۷؛ دوانی، ج ۵، ۸۲-۸۴). وقتی در سال ۱۳۴۴ ش حکومت پهلوی سخت‌گیری‌هایی علیه آیت‌الله سیدحسن طباطبایی قمی اعمال و ازجمله یکی از فرزندان ایشان را دستگیر کرد، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به ایشان، ضمن تجلیل از مجاهدت‌های ایشان، از این سخت‌گیری‌ها ابراز تأثر کردند (مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، ۱۷۲). عبدالعظیم محصلی پس از دستگیری جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم ازجمله آقایان حسینعلی منتظری و عبدالرحیم ربانی شیرازی و تبعید شهاب‌الدین اشراقی، داماد و وکیل امام‌خمینی در قم به همدان، در نامه‌ای به مراجع تقلید، خواستار مداخله آنان در پایان دادن به این‌گونه سخت‌گیری‌های حکومت پهلوی شدند (همان، ۸۴-۸۶). آنگاه در نامه‌ای به آقایان منتظری، ربانی شیرازی و احمد آذری قمی که در زندان قزل‌قلعه محبوس بودند، نگرانی خود را از ادامه حبس آنان ابراز نمودند (همان، ۱۱۵؛ خسروشاهی، ج ۳، ۱۲۶-۱۲۷). پس از مهاجرت امام‌خمینی از ترکیه به عراق و انتشار شایعاتی دراین‌باره، همراه با جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم نامه‌ای را به هویدا نخست‌وزیر وقت ارسال کردند و خواستار اطلاع‌رسانی دولت درباره وضعیت امام‌خمینی شدند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۶۴). سپس همراه با دیگر مدرسان حوزه علمیه قم در نامه‌ای به امام‌خمینی، ضمن ابراز خوشوقتی از حضور آن مرجع در نجف اشرف، «افسردگی شدید عموم» مردم ایران را به سبب محروم شدن از حضور ایشان در کشور به ایشان یادآور شدند (خسروشاهی، ج ۳، ۹۳؛ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک، ۶۳-۶۴). در نخستین سالگرد تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور نیز در نامه‌ای دیگر به امیرعباس هویدا همراه با جمعی از روحانیان مبارز، خواستار بازگرداندن امام‌خمینی به کشور شدند و از رویکرد دولت در سرکوب تظاهرات مردم انتقاد کردند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۸۵-۱۹۱). محصلی پس از آن نیز با امضای اعلامیه‌های روحانیان مبارز، به مبارزه با حکومت پهلوی و حمایت از امام‌خمینی ادامه می‌داد (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۷۲ ـ ۱۷۴؛ همان، ۱۸۵ ـ ۱۹۱؛ سیر مبارزات امام‌خمینی در آیینه اسناد شهربانی، ج ۳، ۳۲۵ ـ ۳۲۹؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۱۹۵ ـ ۱۹۸؛ همان، ۱۹۹ ـ ۲۰۰). ساواک در گزارشی در سال ۱۳۴۶ ش اعلام کرد که محصلی خراسانی سعی داشت در همان سال همراه با جمعی از روحانیان ازجمله سیدمحمدرضا سعیدی، احمد آذری قمی، علی‌اصغر مروارید و علی‌اکبر مسعودی خمینی، برخی از مبلغان دینی را با هدف تبلیغ مرجعیت امام‌خمینی به حج اعزام کنند (یاران امام به روایت اسناد ساواک، ج ۱، ۱۷۰؛ سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد ساواک، ج ۹، ۴۲۸). محصلی همچنین ازجمله روحانیانی بود که پس از رحلت آیت‌الله سیدمحسن طباطبایی حکیم، همراه با جمعی از مدرسین حوزه علمیه قم، با ارسال نامه‌ای به امام‌خمینی، رحلت آیت‌الله حکیم را به امام‌خمینی تسلیت گفتند (اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ۲۲۲؛ آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک، ۲۲۱). از دیگر فعالیت‌های وی گزارشی در دست نیست. همچنین درباره فعالیت‌های او پس از پیروزی انقلاب اسلامی اطلاعاتی وجود ندارد و در زندگینامه مختصر وی در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، اشاره‌ای به فعالیت‌های او پس از پیروزی انقلاب اسلامی نشده است. به نظر می‌رسد به تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داده است. علی تقدیری در ضمن زندگینامه شیخ هاشم تقدیری سبزواری، از محصلی با عنوان مرحوم نام برده است (تقدیری، ۱۲۱). با استناد به این گزارش می‌توان گفت که وی از دنیا رفته است، ولی درباره تاریخ وفات و محل دفن او گزارشی در دست نیست. منابع: آیت‌الله‌العظمی حسین نوری همدانی به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۶)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک ( ۱۳۸۰)، ج ۲، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ اسناد انقلاب اسلامی (۱۳۷۴)، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ باقری بیدهندی، ناصر (۱۳۶۸) «بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران آیت‌الله العظمی حاج آقا روح‌الله موسوی خمینی ره»، ماهنامه نور علم، دوره سوم، شماره هفتم، تیر ماه؛ تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید) (۱۳۷۹)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ تقدیری، علی (۱۳۸۲)، «حاج شیخ هاشم تقدیری سبزواری، اسوه هجرت»، ستارگان حرم، جلد ۱۳، قم، زائر؛ خسروشاهی، سیدهادی (۱۳۹۰)، اسناد نهضت اسلامی، ج ۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دانشنامه امام‌خمینی (بی‌تا)، به کوشش جمعی از محققین ج ۱، قم، بی‌نا؛ روحانی، سیدحمید (۱۳۶۴)، نهضت امام‌خمینی در ایران، ج ۲، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید با همکاری سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی؛ سیر مبارزات امام‌خمینی در آیینه اسناد ساواک (۱۳۸۶)، ج ۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ سیر مبارزات امام‌خمینی در آیینه اسناد شهربانی (۱۳۸۳)، ج ۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ سیر مبارزات یاران امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت اسناد ساواک (۱۳۹۳)، ج ۲، ۳ و ۵، تدوین: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ صادقی گیوی، محمدصادق (۱۳۸۰)، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، نشر سایه؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۰)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات؛ هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر (۱۳۷۶)، دوران مبارزه، جلد اول، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک: شهید آیت‌الله سیدمحمدرضا سعیدی (۱۳۷۶)، ج ۱، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.