علی کاتبی مرندی
علی کاتبی مرندی، از شاگردان درس خارج فقه امام‌خمینی.
علی کاتبی در اردیبهشت ۱۳۰۳ در شهر مرند به دنیا آمد. پدرش شیخ عباسعلی و جدش آخوند میر محمدقلی مرندی از روحانیان آن سامان بودند. او خواندن و نوشتن را در مرند فراگرفت. سپس به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و در شهر مرند، ادبیات، معالم و شرایع را نزد میرزا محمد مرندی خواند (انصاری، ۳۱۳). مقداری از شرایع الاصول را هم پیش شیخ تقی اصولی از مدرسان آن شهر فراگرفت («پرونده در بزرگداشت حوزه و علمای آذربایجان شرقی: آیت‌الله میرزاعلی کاتبی»، ۶-۷). سپس راهی تبریز شد و مدت دو سال در مدرسه حسن پاشای آن شهر شرح لمعه را نزد آقایان میرزا علی اکبر مرندی، میرزا هدایت‌الله غروی و سیدابراهیم میلانی فراگرفت. سپس در درس رسایل سیدمرتضی خسروشاهی و مکاسب شیخ ابوالقاسم گرگری شرکت کرد و در قوانین از شاگردان سیدحسن انگجی بود. او در سال ۱۳۳۰ راهی قم شد و در حوزه علمیه آن شهر دروس سطح را نزد استادان آنجا چون آقایان سیدحسین قاضی، میرزا باقر مرندی و میرزا محمد مجاهدی تبریزی تکمیل کرد. کفایه‌الاصول را هم پیش آیات سیدشهاب الدین مرعشی نجفی و سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی خواند (انصاری، ۳۱۳). وی سپس در امتحان درس خارج که توسط آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی برگزار می‌شد، شرکت کرد و ممتحنان او آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد و میرزا محمد مجاهدی تبریزی بودند. پس از قبولی در آن آزمون وارد درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی شد و مدت ۵ سال در درس خارج فقه (عبادات) ایشان حضور یافت. در همان زمان در درس خارج فقه (معاملات) آیت‌الله سیدمحمد حجت کوه‌کمری هم حاضر می‌شد («پرونده در بزرگداشت حوزه و علمای آذربایجان شرقی: آیت‌الله میرزاعلی کاتبی»، ۶-۷ ). مدتی هم از درس‌های خارج فقه و اصول آیات امام‌خمینی، سیدکاظم شریعتمداری و محقق داماد بهره برد. کاتبی در درس‌های تفسیر و فلسفه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی و همچنین درس شرح منظومه شیخ صادق نصیری حضور یافت (انصاری، ۳۱۳). همچنین در جلسات درس علامه طباطبایی که به‌صورت خصوصی و برای عده‌ای معدود در خانه‌اش برگزار می‌شد، حضور یافت. در همان زمان به تدریس کتاب‌های مطول، لمعه، کفایه‌الاصول، مکاسب، رسایل و اصول در حوزه علمیه قم می‌پرداخت. او در سال ۱۳۳۸ ش به عراق رفت و در حوزه علمیه نجف اشرف در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدابوالقاسم موسوی خویی شرکت کرد و مدت ۱۵ سال از درس‌های ایشان بهره برد و هم‌زمان در جلسات استفتای ایشان هم حضور یافت و این حضور مدت ده سال استمرار داشت. از دیگر اعضای این جلسات می‌توان به آیات سیدمحمدباقر صدر و سیدعلی حسینی سیستانی اشاره کرد. او هم‌زمان در درس‌های آیات سیدمحسن طباطبایی حکیم و سیدعبدالهادی حسینی شیرازی هم حضور می‌یافت. همچنین چند ماه در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدمحمود حسینی شاهرودی شرکت کرد. کاتبی پس از ورود امام‌خمینی به نجف اشرف و آغاز درس خارج فقه (بیع مکاسب) در مسجد شیخ انصاری در سال ۱۳۴۴ ش، در درس ایشان هم حاضر شد و مدت ده سال از درس امام‌خمینی بهره برد. وی درباره درس امام‌خمینی می‌گوید: درس ایشان خیلی قشنگ بود. من در نجف به همین درس‌ها که می‌گفتم رفتم. درس ایشان خیلی عالی بود. من حدود ده سال نزد ایشان درس خواندم. معاملات و بیع مکاسب می‌گفتند. به خیارات نرسیده بودیم که ما را تسفیر (اخراج) کردند... من به درس ایشان می‌رفتم و گاهی به جلسات خصوصی‌شان می‌رفتم. ایشان در سادگی و نظم زبانزد بود» («پرونده در بزرگداشت حوزه و علمای آذربایجان شرقی: آیت‌الله میرزاعلی کاتبی»، ۶-۷ ). کاتبی همچنین اجازه‌نامه‌ای از امام‌خمینی در تصدی امور حسبیه و شرعیه دریافت کرد. امام‌خمینی در ذیل معرف او قید کرده بودند: «معروف هستند» (صحیفه امام، ج ۱، ۴۶۶) و همین عبارت نشان از شناخت امام‌خمینی از کاتبی دارد. علی کاتبی همچنین اجازه‌نامه‌ای را از آیت‌الله خویی دریافت کرد. ایشان در اجازه‌نامه فوق قید کرده بودند: «ایشان در فقه و اصول من حاضر شده و به مقام سامیه رسیده است». آیت‌الله سیدمحمدرضا موسوی گلپایگانی هم این اجازه‌نامه را تأیید کرده بود («پرونده در بزرگداشت حوزه و علمای آذربایجان شرقی: آیت‌الله میرزاعلی کاتبی»، ۶-۷ ). کاتبی که در نجف اشرف همسایه امام‌خمینی بود، در یکی از سفرهایش به ایران از سوی شیخ حسن صانعی از پیرامونیان امام‌خمینی مأموریت یافت تا معصومه حائری یزدی، همسر سیدمصطفی خمینی و عروس امام‌خمینی را همراه با فرزندان سیدمصطفی خمینی به نجف اشرف ببرد. وی این مأموریت را به‌خوبی انجام داد و خانواده سیدمصطفی خمینی را به نجف رساند. او در نجف اشرف هم‌زمان با تحصیل، به تدریس نیز می‌پرداخت و کتاب‌های لمعه، مکاسب و کفایه‌الاصول را در مدرسه آیت‌الله حکیم تدریس می‌کرد. او در سال ۱۳۵۵ ش و در جریان اخراج ایرانیان از عراق، از آن کشور اخراج شد و به کشور بازگشت. کاتبی پس از بازگشت به کشور، به تبریز رفت و مدیریت مدرسه علمیه صاحب‌الزمان (عج) (طالبیه) را بر عهده گرفت و به تدریس در آنجا پرداخت. هم‌زمان نماز جماعت را در مسجد بازار تبریز اقامه می‌کرد (همان). میرزا علی کاتبی در سال ۱۳۵۸ به مرند بازگشت و به اقامه نماز جماعت و تدریس در مدرسه صاحب الزمان آن شهر پرداخت. تقریرات دروس آیت‌الله خویی و دفاتر استفتائات آیت‌الله خویی از تالیفات اوست. او در ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ از دنیا رفت و پیکرش در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد (انصاری، ۳۱۳-۳۱۴). منابع: انصاری، ناصرالدین (۱۴۰۰)، «درگذشتگان: آیت‌الله کاتبی»، دوماهنامه آینه پژوهش، سال سی و دوم، شماره ۱۹۲، بهمن و اسفند؛ «پرونده در بزرگداشت حوزه و علمای آذربایجان شرقی: آیت‌الله میرزاعلی کاتبی: دولت از ملت و ملت از دولت جدا نمی‌شود؛ اگر جدا شد عاقبت ندارد» (۱۳۹۵)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۲۱۳، ۲۶ فروردین؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.