یدالله سحابی
یدالله سحابی، فعال سیاسی و مبارز، رئیس کمیته تنظیم اعتصاب‌ها، عضو شورای انقلاب و وزیرمشاور در دولت موقت.
زندگی‌نامه
یدالله سحابی در سال ۱۲۸۴ در محله سنگلج تهران به دنیا آمد. اجداد پدری او اهل اصفهان بودند و پدرش در ارتش، تحویل‌دار وسایل نظامی بود[۱] که پس از تغییرات در وضع ارتش، در دوره مشروطه، به کشاورزی روی آورد و سپس در اداره تلگراف تهران مشغول شد و تا آخر عمر در همان اداره کار کرد.[۲]
یدالله سحابی در هفت‌سالگی وارد مدرسه شرف احمدی شد و دوره ابتدایی را در آن مدرسه و مدرسه اتحادیه خواند.[۳] او دوره متوسطه را در دبیرستان شرف مظفری، دارالفنون و دارالمعلمین مرکزی به پایان برد[۴] و از مهر ۱۳۰۴ به کار معلمی در دبستان ابن‌سینا به‌طور نیمه‌وقت مشغول شد؛ اما پس از چند ماه آموزگاری، نزدیک به سه سال در نواحی سمنان، دامغان و شاهرود به راه‌سازی مشغول شد.[۵] پس از تأسیس دارالمعلمین عالی (دانش‌سرای عالی) سحابی در سال ۱۳۰۷ وارد این مؤسسه و در سال ۱۳۱۰ در رشته علوم طبیعی فارغ‌التحصیل شد.[۶] او در سال ۱۳۰۸ با دخترعمه خود ازدواج کرد[۷] و در شهریور ۱۳۱۱ با هزینه دولت برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و در مهر ۱۳۱۵ مدرک دکتری خود را در رشته زمین‌شناسی از دانشگاه لیل فرانسه دریافت کرد و پس از سفر به عراق و زیارت عتبات عالیات از طریق کرمانشاه به ایران بازگشت.[۸]
سحابی در اسفند ۱۳۱۵ به سربازی رفت و از فروردین ۱۳۱۷ به تدریس زمین‌شناسی در دانشکده علوم پرداخت[۹] و تا سال ۱۳۲۴ مسئول برگزاری امتحانات نهایی ششم متوسطه رشته طبیعی در کل کشور بود. او در آبان ۱۳۲۵ ریاست اداره فرهنگ استان تهران را بر عهده گرفت[۱۰] و وضعیت آشفته مدارس تهران را که در نزاع‌های سیاسی رو به تعطیلی بود، سامان بخشید[۱۱] و در سال ۱۳۲۹ مرکز آموزش تربیت آموزگاران تعلیمات دینی را تأسیس کرد.[۱۲] وی در سال ۱۳۳۷ دبیرستان کمال را در محله نارمک تهران تأسیس و سپس به مؤسسه فرهنگی اخلاق واگذار کرد. سیدمحمد حسینی بهشتی، محمدجواد باهنر و محمدعلی رجایی از معلمان این دبیرستان بودند.[۱۳]
سحابی از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۲ عضو شورای عالی آموزش و پرورش بود.[۱۴] او به مدت ۲۵ سال در دانشگاه تهران نخستین استاد ایرانی زمین‌شناسی بود و متخصصانی را تربیت کرد و در مجموع هفتاد سال در دبیرستان‌ها و مؤسسات عالی تدریس کرد[۱۵]؛ چنان‌که در دوره‌ای بیشتر فارغ‌التحصیلان زمین‌شناسی در ایران از شاگردان او بودند.[۱۶] وی با نبوغی که داشت در زندگی خود از ارائه خدمات علمی به جامعه دانشگاهی فروگذار نکرد و با روحیه علمی، خلاقیت و ابتکار که از خود نشان می‌داد، برای بی‌نیازی کشور از خارج و تکیه به خود تلاش زیادی کرد و به مشی علمی و شیوه‌های دانش تجربی در دانشگاه‌ها اهتمام ورزید.[۱۷] وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مجتمع آموزشی کوثر را تأسیس کرد[۱۸]؛ همچنین در اداره کل معادن، اداره آبیاری، سازمان برنامه و شرکت یاد مشغول به کار بود.[۱۹]
سحابی در دوران جوانی و روزهای تحصیل علایق وطنی و آزادی‌خواهی داشت و در سال‌های ۱۳۰۰–۱۳۱۰ جزو علاقه‌مندان و از پیروان سیدحسن مدرس بود[۲۰]؛ اما کودتای رضاخان پهلوی در سال ۱۲۹۹ که شبانه تمام کلانتری‌های تهران را تصرف کرد و بر شهر تسلط یافت و نیز سخنرانی‌های محمد مصدق در مجلس پنجم در سال‌های ۱۳۰۴ و ۱۳۰۵ بر وی تأثیر گذاشت.[۲۱] وی در دانشگاه از طرفداران مصدق بود و در جریان ملی‌شدن صنعت نفت با حکم مصدق از پایه‌گذاران بخش اکتشاف و استخراج شرکت ملی نفت شد.[۲۲] فعالیت‌های سیاسی وی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق آغاز شد.[۲۳]
سحابی در مبارزات نهضت مقاومت ملی ایران که هنوز علنی نبود، مشارکت فعال می‌کرد؛ ازجمله در نامه‌ای به همراه مهدی بازرگان و دوازده تن از استادان دانشگاه تهران به فضل‌الله زاهدی نخست‌وزیر دولت کودتا دربارهٔ مفاد قرارداد کنسرسیوم نفت که استخراج و تجارت نفت ایران به شرکت‌های آمریکا، انگلیس و چند شرکت هلندی و فرانسوی واگذار شده بود، اعتراض کرد. این نامه منجر به صدور حکم انتظار خدمت آنان شد.[۲۴] وی در اردیبهشت ۱۳۴۰ همراه سیدمحمود طالقانی و بازرگان و حسن نزیه نهضت آزادی ایران را تأسیس کردند.[۲۵] او در تیر ۱۳۴۰ در برگزاری مراسم سالگرد قیام سی‌ام تیر ۱۳۳۱ بازداشت و در زندان قزل قلعه زندانی و در شهریور همان سال آزاد شد.[۲۶]
سحابی در بهمن ۱۳۴۱ پیش از همه‌پرسی انقلاب سفید، در اعتراض به اصلاحات اعلام‌شده محمدرضا پهلوی،[۲۷] همراه طالقانی و بازرگان از اعضای نهضت آزادی بازداشت شد و پس از چهار سال زندان و تبعید در برازجان، در سال ۱۳۴۵ آزاد شد.[۲۸] هم‌زمان پس از آزادی او مصدق درگذشت و سحابی او را غسل داد و کفن و دفن کرد.[۲۹] پس از آن وی از کسانی بود که در درس تفسیر قرآن طالقانی در مسجد هدایت تهران شرکت می‌کرد.[۳۰] وی در آذر ۱۳۵۶ همراه گروهی ۲۹ نفره، کمیته ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر را تأسیس کردند.[۳۱] در سال ۱۳۵۷ با بحرانی‌شدن اوضاع رژیم پهلوی، محمدرضا پهلوی از غلامحسین صدیقی دعوت کرد دولت تشکیل بدهد و او از سحابی دعوت به همکاری کرد و وی در پاسخ تأکید کرد که به امام‌خمینی تعهد داده‌است در هیچ دولتی شرکت نکند.[۳۲]
در زمان گسترش اعتراض‌های مردمی و نهادها ازجمله اعتصاب کارکنان شرکت نفت که به فلج‌کردن قدرت اداری حکومت پهلوی منجر شد، امام‌خمینی در ۲۸ دی ۱۳۵۷ در نامه‌ای به سحابی وی را مأمور کرد با همکاری محمدجواد باهنر و علی‌اکبر معین‌فر و دو نفر دیگر که با مشورت باهنر و معین‌فر انتخاب می‌شوند، با تشکیل هیئتی برای تقویت و تنظیم اعتصاب‌ها، تا سقوط رژیم پهلوی تلاش و از خسارت‌های وارد به مردم تا اندازه ممکن جلوگیری کند.[۳۳] این هیئت که به کمیته تنظیم اعتصاب‌ها شهرت یافت، در دوره کوتاهِ فعالیت خود اقدام‌هایی مانند محدودساختن فعالیت حمل و نقل راه‌آهن کشور به حمل گندم و کالاهای ضروری زندگی مردم و امتناع از حمل اجناس مورد حاجت تشکیلات دولتی، درباری و وابستگان آنان، تنظیم اعتصاب کارکنان سیلوها برای رفع نیازمندی‌های شهرهایی که از سیلوهای مرکزی غله دریافت می‌کردند، تماس پیاپی با سرپرست‌های رفتگران و متصدیان حمل و نقل شهرداری برای نظافت شهر تهران، به‌ویژه در روزهای نزدیک به بازگشت امام‌خمینی به ایران را در کارنامه خود ثبت کرده‌است. با فعالیت این کمیته، هیئت‌های مدیره سازمان‌های اعتصابی، مؤسسات دولتی و ملی برای تماس و مشورت با کمیته تنظیم اعتصاب‌ها و به‌کاربستن نظریات آن برای ادامه یا تعدیل اعتصاب واحد خود در جهت مصالح انقلاب، ابراز علاقه کردند[۳۴] (ببینید: اعتصاب کارکنان صنعت نفت و اعتصاب). همچنین سحابی از کسانی است که امام‌خمینی او را در ادامه در شمار اعضای شورای انقلاب قرار داد.[۳۵]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی در ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ به درخواست مهدی بازرگان نخست‌وزیر دولت موقت سحابی را به سمت وزیر مشاور و در مهر ۱۳۵۸ وزیر مشاور در امور تعلیمات و تحقیقات منصوب کرد.[۳۶] او که عضو شورای انقلاب بود،[۳۷] ارتباط نزدیکی با مرتضی مطهری داشت؛ چنان‌که مطهری پس از برگزاری جلسه‌ای فکری سیاسی در خانه سحابی و خروج از خانه وی در اردیبهشت ۱۳۵۸، به دست گروه فرقان به شهادت رسید[۳۸] (ببینید: مرتضی مطهری). پس از استعفای بازرگان و پایان کار دولت موقت در آبان ۱۳۵۸،[۳۹] سحابی نیز از سمت خود استعفا کرد.[۴۰]
سحابی در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در اسفند ۱۳۵۸ به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد و در نخستین جلسه به ریاست هیئت‌رئیسه سِنّی برگزیده شد.[۴۱] او در این دوره در جمع همفکران بازرگان ازجمله سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی، ابراهیم یزدی، علی‌اکبر معین‌فر و هاشم صباغیان که گروه اقلیت مجلس را تشکیل می‌دادند، حضور داشت.[۴۲] وی پس از پایان نمایندگی مجلس در سال ۱۳۶۳ از اعضای هیئت امنای دانشگاه تهران شد[۴۳] و جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملی ایران را بنیان نهاد[۴۴] و پس از آن نیز به فعالیت سیاسی در نهضت آزادی ادامه داد.[۴۵]
سحابی سیاست‌مداری بود که با اندیشه دینی و تفکر مذهبی وارد عرصه سیاست و اجتماع شد و رویه سیاسی خود را بر پایه اخلاق و ایمان استوار کرده بود.[۴۶] او که از نخستین روشنفکران با نگرش مدرن در تاریخ معاصر ایران بود، تأثیر زیادی بر جریان‌های فکری پس از خود گذاشت و همه عمر خود را صرف مبارزه سیاسی، دفاع از آزادی و گسترش نگرش‌های جدید در تعالیم دینی کرد.[۴۷] نگاه متفاوت وی در تأمین آزادی و اجرای اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر پاسداری از آرمان‌های اولیه انقلاب[۴۸] و نیز آن‌گونه که گفته شده، مسائلی مانند اشغال سفارت آمریکا و شکست نهضت آزادی در انتخابات مجلس شورای اسلامی، طرفداری وی از سیدابوالحسن بنی‌صدر در جریان اختلاف میان بنی‌صدر و نخست‌وزیر محمدعلی رجایی[۴۹] و نیز رد صلاحیت وی و همفکرانش در انتخابات بعدی مجلس شورای اسلامی، موجب فاصله‌گرفتن وی شد.[۵۰]
در حوزه اصلاحات دینی یکی از اقدامات سحابی، تألیف کتاب خلقت انسان در بیان قرآن است که افکار دینی و ایمان قلبی را به یقین علمی و معرفت دینی سوق می‌دهد.[۵۱] این کتاب از لحاظ زیست‌شناسی بر دستگاه‌های تنفسی، گردش خون و سلسله اعصاب موجودات زنده بررسی تطبیقی می‌کند و سپس به جنین‌شناسی تطبیقی و مقایسه صفات و احوال جنین در انواع متفاوت جانوران اشاره می‌کند و با بررسی شواهد حاصل از فسیل‌شناسی بقایا در سنگ‌های طبقات زمین، به تکامل تدریجی موجودات زنده و پیوستگی و تکثیر انواع تدریجی می‌رسد.[۵۲]
یدالله سحابی در ۲۳ فروردین ۱۳۸۱ در ۹۶سالگی در بیمارستان جم تهران درگذشت و در امامزاده عبدالله شهر ری به خاک سپرده شد.[۵۳]
از سحابی آثاری منتشر شده‌است، ازجمله تکامل موجودات، توجه به آثار طبیعت در قرآن، دعاهای قرآن[۵۴] و مقالاتی دربارهٔ زمین‌شناسی و آبیاری.[۵۵] وی دارای دو دختر و پنج پسر بوده‌است؛ ازجمله عزت‌الله سحابی که در سال ۱۳۹۰ درگذشت[۵۶] (ببینید: عزت‌الله سحابی).
پانویس
- ↑ خبرگزاری دانشجویان، زندگی‌نامه دکتر یدالله سحابی، ۲۷؛ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۳۰.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۳۰.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۳۵–۳۶.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۳۷؛ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۳۴.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۳۵؛ سحابی، هاله، زندگی‌نامه و خدمات علمی دکتر یدالله سحابی، ۷.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۴۶.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۳۲.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۲۳ و ۴۹–۶۱.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۳۸.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۶۷–۶۸.
- ↑ اکرمی، دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، ۱۹.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۷۴–۷۵.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۷۷ و ۷۹؛ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۴۱.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۴۳.
- ↑ خبرگزاری دانشجویان، زندگی‌نامه دکتر یدالله سحابی، ۲۴.
- ↑ سحابی، عزت‌الله، گزارش درگذشت دکتر یدالله سحابی، ۴۶.
- ↑ اکرمی، دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، ۱۸.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۸۱–۸۲.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۴۱.
- ↑ سحابی، عزت‌الله، گزارش درگذشت دکتر یدالله سحابی، ۴۶.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۵۳.
- ↑ سحابی، عزت‌الله، گزارش درگذشت دکتر یدالله سحابی، ۴۶.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۵۵.
- ↑ سحابی، یدالله، خاطراتی از، ۸۷–۸۸.
- ↑ محبوب، رجال سیاسی شوراها، ۱/۲۹۵؛ منصوریان، مسلمان ملی، ۱۸۰؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۱۶۳.
- ↑ بسته‌نگار، دکتر سحابی، ۶۵؛ سحابی، یدالله، مصاحبه‌ها، ۱۳۳–۱۳۴؛ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۲۷.
- ↑ سحابی، یدالله، مصاحبه‌ها، ۱۳۴.
- ↑ سحابی، یدالله، مصاحبه‌ها، ۱۳۴–۱۴۰؛ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۲۷.
- ↑ اسکندری، زندگی‌نامه، ۱۳۵.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۱/۳۳۰–۳۳۱.
- ↑ علی‌بابایی، بیست و پنج سال در ایران چه گذشت، ۱/۳۵.
- ↑ شاه‌حسینی، بینش و منش دکتر سحابی، ۱۶۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۹۴–۴۹۵.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۶۴–۶۵.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۶۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۶۴۴ و ۱۰/۱۶۴.
- ↑ سائلی کرده‌ده، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۴۴.
- ↑ علی‌بابایی، بیست و پنج سال در ایران چه گذشت، ۱/۲۰۶.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۲۸.
- ↑ مؤسسه فرهنگی، تاریخ انقلاب اسلامی دولت موقت، ۱/۱۶۵.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۶۷؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۵۹ و ۱۱۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، ۹۸.
- ↑ سحابی، عزت‌الله، گزارش درگذشت دکتر یدالله سحابی، ۴۷.
- ↑ سحابی، عزت‌الله، گزارش درگذشت دکتر یدالله سحابی، ۲۵.
- ↑ توسلی، توسعه انسانی، ۱۰۶.
- ↑ بسته‌نگار، دکتر سحابی، ۸۲.
- ↑ بشارتی، نوشته‌های دکتر سحابی، ۱.
- ↑ توسلی، توسعه انسانی، ۱۰۵.
- ↑ مؤسسه فرهنگی، تاریخ انقلاب اسلامی دولت موقت، ۳/۷۰ و ۹۵.
- ↑ مؤسسه فرهنگی، تاریخ انقلاب اسلامی دولت موقت، ۱/۱۶۵.
- ↑ جعفری، دکتر یدالله سحابی و خلقت انسان، ۴۰۸–۴۱۲.
- ↑ بسته‌نگار، دکتر سحابی، ۴۹؛ سحابی، یدالله، خلقت انسان، ۸–۹.
- ↑ سحابی، عزت‌الله، گزارش درگذشت دکتر یدالله سحابی، ۴۶–۴۷ و ۵۴.
- ↑ خبرگزاری دانشجویان، زندگی‌نامه دکتر یدالله سحابی، ۲۵.
- ↑ خبرگزاری دانشجویان، زندگی‌نامه دکتر یدالله سحابی، ۳۱.
- ↑ گروه پژوهش‌های، با پیشگامان آزادی، ۳۲.
منابع
- اسکندری، سمیه، زندگی‌نامه و منش سیاسی و مبارزاتی دکتر یدالله سحابی، تهران، صمدیه، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
- اکرمی، علی، دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بسته‌نگار، محمد، دکتر سحابی و اخلاق در سیاست و توسعه انسانی در اندیشه مهندس سحابی، تهران، قلم، چاپ دوم، ۱۳۹۴ش.
- بشارتی، جلال، نوشته‌های دکتر سحابی، مجله اقبال، ۲۴/۱/۱۳۸۴ش.
- تاریخ ایرانی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۳/۱۱/۱۳۹۶ش.
- توسلی، محمد، توسعه انسانی، دغدغه اصلی دکتر سحابی، چاپ‌شده در دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، تدوین علی اکرمی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- جعفری، سیدمحمدمهدی، دکتر یدالله سحابی و خلقت انسان، چاپ‌شده در یادنامه دکتر یدالله سحابی، گردآورنده محمد ترکمان، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، زندگی‌نامه دکتر یدالله سحابی، چاپ‌شده در دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، تدوین علی اکرمی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سائلی کرده‌ده، مجید، شورای انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- سحابی، عزت‌الله، گزارش درگذشت دکتر یدالله سحابی، چاپ‌شده در دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، تدوین علی اکرمی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سحابی، هاله، زندگی‌نامه و خدمات علمی دکتر یدالله سحابی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- سحابی، یدالله، خاطراتی از گذشته عمر، چاپ‌شده در یادنامه دکتر یدالله سحابی، گردآورنده محمد ترکمان، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- سحابی، یدالله، خلقت انسان، تهران، سهامی انتشار، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۵ش.
- سحابی، یدالله، مصاحبه‌ها، چاپ‌شده در یادنامه دکتر یدالله سحابی، گردآورنده محمد ترکمان، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- شاه‌حسینی، حسین، بینش و منش دکتر سحابی، چاپ‌شده در دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، تدوین علی اکرمی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- علی‌بابایی، داوود، بیست و پنج سال در ایران چه گذشت، تهران، امید فردا، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- گروه پژوهش‌های تاریخ، با پیشگامان آزادی، زندگی‌نامه دکتر یدالله سحابی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- محبوب، علی، رجال سیاسی شوراها، نظام‌ها، مفاهیم و اندیشه‌های سیاسی، تهران، آموزش و سنجش، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- منصوریان، خسرو، مسلمان ملی، چاپ‌شده در دومین یادنامه دکتر یدالله سحابی، تدوین علی اکرمی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، تاریخ انقلاب اسلامی دولت موقت از تشکیل تا استعفا، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، تهران، رسا، چاپ ششم، ۱۳۷۹ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۵۹، انقلاب در بحران، به اهتمام عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۱، پس از بحران، به اهتمام فاطمه هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
پیوند به بیرون
سمیه تام، یدالله سحابی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۱۸۸–۱۹۲.