کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

کودتای 28مرداد

بخش آغازین

کودتای 28 مرداد 1332 از مهم‌ترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر است که با حمایت آمریکا و انگلستان و موافقت و همراهی محمدرضا پهلوی در ایرانِ زمان پهلوی رقم خورد و به سقوط محمد مصدق، نخست‌وزیر، و قدرت گرفتن دوبارۀ محمدرضاشاه انجامید. این کودتا خاستگاه یک دوران سرکوب سیاسی در کشور شد.

مسئلۀ نفت و طرح کودتا

از مهم‌ترین علل وقوع کودتا، پیروزی نهضت ملی نفت و کوتاه شدن دست انگلستان از بزرگ‌ترین پایگاه نفت خود در ایران بود. این کشور با وجود اقدامات دیپلماتیک، فشار اقتصادی و حتی شکایت به سازمان‌های بین‌المللی، نتیجۀ مساعدی به دست نیاورد و به این نتیجه رسید که سقوط دولت مصدق تنها راه برون‌رفت از این مشکل است (خسروشاهی، خاطرت مستند، ص 39؛ چگینی، کودتای ۲۸ مرداد، ص1). با پیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در 1952م نیز چرخشی در سیاست آمریکا صورت گرفت و سیاست «سد نفوذ ترومن» در حمایت از مصدق، جای خود را به راهبرد امنیتی خصمانه «انتقام گسترده» داد. چرخش مذکور به اتخاذ سیاست نفتی و مقابله با حکومت ملی مصدق در ایران کمک کرد (ازغندی، روابط خارجی ایران، ص۲۳۳). آمریکا پس از مخالفت مصدق با طرح نفتی کشورش، در پیامی به انگلستان، در بهمن 1331ش موافقت خود را برای اجرای نقشۀ کودتا و براندازی مصدق اعلام کرد (نجاتی، تاریخ بیست‌‌وپنج ‌ساله، ج1، ص36 ـ 37؛ کینز، آمریکا، انگلیس و کودتای۲۸ مرداد، ص593-594). (ببینید: ملی شدن صنعت نفت)

علل داخلی پیروزی کودتا

تیرگی روابط مصدق هم با مجلس و هم با شاه (امینی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، ص۲۴۱) از طرفی و اختلافات داخلی بین رهبران نهضت و بی‌اعتنایی مصدق به حامیان خود از جمله آیت‌الله کاشانی (واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، ص ۲۳۸) از دلایل دیگری بود که موجب پیروزی طرح کودتا شمرده می‌شود. (ببینید مصدق؛ سیدابوالقاسم کاشانی) محمدرضا پهلوی که به دلیل رویارویی با مصدق بر سر مسائل سیاسی از جمله کشمکش بر سر قضیۀ نفت، به خصوص پس از قیام 30تیر 1331 به تدریج محبوبیت و قدرت خود را از دست می‌داد، با طرح کودتا موافقت کرد (گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، ص۱۱۹؛ اسفندیاری، کاخ تنهایی، ص 192-194؛ 220-247). (ببینید: محمدرضا پهلوی)

اجرای کودتا

آمریکا پس از قانع کردن شاه برای کودتا و تأمین مالی آن، طرح کودتا را به کمک ارتش ایران و جمعی از مخالفان مصدق اجرا کرد و از مطبوعات و گروهی از اراذل و اوباش نیز کمک گرفت (خسروشاهی، خاطرت مستند، ص 39-40). برنامۀ اولیۀ کودتا که در 24 مرداد با فرمان عزل مصدق از نخست‌وزیری و نصب اردشیر زاهدی با امضای شاه کلید خورد، با هوشیاری و اقدام به موقع مصدق با شکست مواجه شد. اردشیر زاهدی مخفی و شاه از ایران خارج شد (پهلوی، ص135؛ باقی، ص395 ـ 396). اما روز 28 مرداد تجمع جمعی از اوباش و حمله به مراکز دولتی، و سکوت و بی‌تصمیمی حامیان مصدق، موجب پیروزی کودتا علیه مصدق و دستگیری و تبعید او گردید (سحابی، ص 233؛ بازرگان، ج1، ص304 ـ 305).

پیامدهای کودتای 28مرداد

محمدرضا پهلوی که به کمک آمریکا توانست دولت مصدق را سرنگون کند، به شرط تأمین منافع نفتی آمریکا و انگلیس به قدرت بازگشت و توانست ادارۀ امور کشور را از مصدق پس بگیرد. همین عوامل موجب شد شاه بیش از گذشته به آمریکا وابسته شود (زونیس، شکست شاهانه، ص131). پس از کودتای 28 مرداد، اقدامات پهلوی با اندک تفاوت‌هایی، از جهات گوناگون عملاً استمرار روش رضاشاه بود (آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ص225 ـ 226). حاکمیت دوبارۀ استبداد، آزادی‌های سیاسی و فعالیت احزاب را به‌ شدت محدود کرد (ازغندی، روابط خارجی ایران، ص299). (ببینید: حزب و تشکل)

امام خمینی و کودتای 28 مرداد

امام خمینی در آستانۀ پیروزی نهضت اسلامی و سال‌های ابتدایی پس از آن، در مواردی به کودتای 28مرداد اشاره کرده است و آن را کودتای محمدرضا پهلوی نامیده است (امام خمینی، صحیفه، ج6، ص3-4). ایشان همچنین معتقد بود آمریکا با کودتای 28مرداد شاه را به ملت ایران تحمیل کرد (امام خمینی، صحیفه، ج5، ص79). به باور ایشان شکست نهضت ملی نفت، به دلیل تکیه بر توان سیاسی و دوری از معنویت بود (امام خمینی، ج5، ص290؛ ج7، ص457 ـ 459)، در حالی که مخالفان شاه، در همان زمان فرار سه روزۀ او از کشور، می‌توانستند با اتکا به اصول سه‌گانۀ اسلامی (عدالت، آزادی، استقلال)، او را ساقط کنند. در آن صورت کار به سلطۀ دوبارۀ شاه و جنایات او نمی‌کشید؛ جناياتى كه روى مغولان و چنگيزها را سفيد كرده است (امام خمینی، ج 5، ص 236).

امام خمینی در بهمن 1357 پس از انتشار شایعاتی مبنی بر وقوع کودتا، با اشاره به کودتای رضاخان و کودتای محمدرضا در 1332، تأکید کرد که ما به این کودتاها عادت داریم و هیچ ترسی از آن نداریم (امام خمینی، صحیفه، ج6، ص4). همچنین در 27مرداد 1358، شایعات مربوط به بازگشت شاه به ایران را شبیه شایعات مرداد 1332 دانست که ورود عن‌قریب شاه را وعده می‌دادند و نیز از استقبال و انتظار خود از این تصمیم شاه گفت (امام خمینی، صحیفه، ج9، ص301). ایشان در سخنرانی 27 بهمن 1359 نیز در مقایسه بین نیروهای قبل و بعد از انقلاب، به نام [نادر] باتمانقلیچ، از مهره‌های اصلی کودتای 28 مرداد اشاره کرده، تأکید کرد که حتی نیروهای نظامی ما با نیروهای نظامی قبل از انقلاب تفاوت فراوانی دارند. این‌طور نیست که فقط اسمی را عوض کرده باشیم و یک باتمانقلیچ را برداشته، باتمانقلیچ دیگری گذاشته باشیم (امام خمینی، صحیفه، ج14، ص 127).

منابع

ازغندی، علیرضا (۱۳۷۶). روابط خارجی ایران. تهران: قومس.

اسفندیاری، ثریا (1380). کاخ تنهایی. ترجمه امیرهوشنگ کاوسی. تهران: پیکان.

امام‌خمینی، سیدروح‌الله (1389). صحیفه امام. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.

امینی، علیرضا (1381). تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی. تهران: انتشارات صدای معاصر.

آبراهامیان، یرواند (1395). تاریخ ایران مدرن. ترجمه محمدابراهیم فتاحی. تهران: نی.

بازرگان، مهدی (1377). خاطرات بازرگان، شصت ‌سال خدمت و مقاومت. تدوین غلامرضا نجاتی. تهران: رسا.

باقی، عمادالدین (1373). تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران. قم: تفكر.

پهلوی، محمدرضا (1371). پاسخ به تاریخ. ترجمه دکتر حسین ابوترابیان. تهران: سیمرغ.

چگینی، محمد (۱۳۸۹). «کودتای ۲۸ مرداد». مجله یاد ایام: ش ۵۹، ص 1-11.

زونیس، ماروین (1372). شکست شاهانه. ترجمۀ بتول سعیدی و اسماعیل زند. تهران: نور.

سحابی، عزت‌الله (1380). «مصدق، دولت ملی و کودتا». چاپ‌شده در مجموعه گفت‌وگو‌ها و مقالات تاریخی‌سیاسی. تهران: طرح نو.

کینز، استیون (۱۳۸۴). «آمریکا، انگلیس و کودتای۲۸ مرداد». ترجمۀ لطف الله میثمی. بازتاب اندیشه: ش۶۵، ص591-602.

گازیوروسکی، مارک (1371). سیاست خارجی آمریکا و شاه. ترجمه فریدون فاطمی. تهران: نشر مرکز.

نجاتی، غلامرضا (1379). تاریخ سیاسی بیست‌‌وپنج ساله ایران. تهران: رسا.

واعظ‌زاده خراسانی، محمد (1379). مصاحبه. نشریه چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت. ب‍ه ک‍وش‍ش م‍ج‍ت‍بی اح‍م‍دی و دیگ‍ران. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.