بیت‌المقدس
بیت‌المُقدَّس، یا قدس شریف، از شهرهای مقدس اسلامی و قبله اول مسلمانان در فلسطین است. این شهر از سال ۱۹۴۸م/۱۳۲۷ش، با دسیسه استعمار انگلیس و یهودیان افراطی با نام صهیونیسم، به اشغال در آمده و مبارزات پیگیر مسلمانان برای آزادی قدس را رقم زده است. امام‌خمینی از آغاز مبارزات سیاسی خود در سال ۱۳۴۱ش، پیگیر آزادی قدس بوده و نسبت به توطئه دشمنان اسلام در این باره هشدار داده است. ایشان جمعه آخر ماه رمضان را نیز با عنوان روز آزادی قدس اعلام کرد.
پیشینه
بیت‌المُقدَّس یا بیت‌المَقدِس یا قدس شریف از شهرهای مقدس اسلامی است که میان دریای مدیترانه و رود اردن واقع شده است. آب و هوای آن گرمسیری همراه با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و بارانی است (فاروق، القدس تاریخیا و جغرافیا، ص۵۱ - ۵۳؛ اسعدی، بیت‌المقدس، ص۲ - ۳). شهر بیت‌المقدس به سه قسمت بیت‌المقدس شرقی، بیت‌المقدس غربی و شهر قدیمی تقسیم می‌شود که حرم شریف در جنوب شرقی‌ترین قسمت شهر قدیمی قرار دارد. در داخل این محوطه قبةالصخره و مسجدالاقصی و سایر بناهای اسلامی وجود دارند. این منطقه را حرم شریف نامیده‌اند و تمامی صحن آن مأمن و حرم الهی محسوب می‌شود و به جهت وجود اماکن مقدس مختلف در آن، مورد احترام یهودیان، مسیحیان و مسلمانان است [۱] اهمیت بیت‌المقدس برای مسلمانان از آن جهت است که این شهر محل تولد و زندگی برخی انبیای اولوالعزم(ع)، مانند ابراهیم(ع)، موسی(ع) و عیسی(ع) [۲] و مدفن برخی دیگر از پیامبران [۳]، می‌باشد. شروع بنای بیت‌المقدس (به عنوان مسجد) به دست داوود نبی(ع) و تکمیل آن به دست سلیمان(ع) بود [۴] و بارها، ازجمله در دوران عبدالملک‌بن‌مروان تجدید بنا شد [۵] بیت المقدس نخستین قبله مسلمانان بوده [۶] و پیامبر اکرم(ص) در شب معراج از مسجدالحرام به بیت‌المقدس و از آنجا به معراج رفته است و قرآن کریم این مسجد را مبارک نامیده است. نام مسجدالاقصی از آیه نخست سوره اسراء گرفته شده است (اسراء، ۱). در روایات آمده است نمازخواندن در مسجدالاقصی بسیار ثواب دارد [۷] شیعیان ایرانی در قدیم به‌ویژه در دوره قاجار و پهلوی، زیارت اماکن مذهبیِ این شهر را با سفر حج همراه می‌کردند [۸] نام قدیمی بیت‌المقدس اورشلیم به معنای خدای آرامش و صلح است [۹] و تا ظهور اسلام به آن ایلیا نیز گفته می‌شد که به‌تدریج به آن، نام قُدس، بیت‌المقّدس، بیت‌المَقدِس و قُدس شریف را دادند [۱۰]
بیت‌المقدس به سبب موقعیت جغرافیایی و پل ارتباطی شرق و غرب شاهد تحولات تاریخی و مذهبی بسیاری بوده است (حمیدی، تاریخ اورشلیم، ص۱۶). این شهر در سال ۲۷ق در زمان خلیفه دوم در نبرد یرموک، به قلمرو مسلمانان درآمد (بلاذری، فتوح البلدان، ص۱۳۹ – ۱۴۰). مسیحیانِ ساکن بیت‌المقدس به شرط حضور و دخالت مستقیم خلیفه در قرارداد صلح و در امان‌ماندن معابد و عدم اسکان یهودیان و پرداخت جزیه به مسلمانان، بیت‌المقدس را به آنان تسلیم کردند (زعیتر، سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار، ص۹۲). در سال ۱۰۹۵م/ ۴۸۷ق مسیحیان زیادی از دیگر نقاط جهان به قصد تصرف بیت‌المقدس عازم فلسطین شدند که این امر منجر به آغاز جنگ‌های معروف صلیبی شد و تا ۱۲۹۱م/ ۶۸۹ق ادامه یافت و طی آن، بیت‌المقدس چند بار به اشغال مسیحیان درآمد تا اینکه صلاح‌الدین ایوبی در سال ۱۱۹۲م آن را فتح کرد و پس از آن نیز تا سال ۱۹۱۷م/ ۱۲۹۶ش زیر سیطره عثمانی قرار گرفت (حمیدی، تاریخ اورشلیم، ص۲۲۵ - ۲۳۴؛ محدثی، فلسطین، ۱۲؛ ← زعیتر، سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار، ۸۲–۹۴).
اشغال بیت‌المقدس
از سوی دیگر، یهودیان نیز فلسطین و بیت المقدس را سرزمین نیاکان و پدران خود می‌دانند و از طرفی بازگشت یهودیان به سرزمین موعود (فلسطین) را تحقق وعده الهی می‌پندارند که از طرف خداوند به بنی‌اسرائیل داده شده است (احمدی، ریشه‌های بحران در خاورمیانه، ص۷). بدین منظور، مهاجرت به این سرزمین را آغاز کردند و نخستین مهاجران یهود در اوایل سال ۱۸۸۰م/ ۱۲۵۹ش از روسیه وارد فلسطین شدند (احمدی، ریشه‌های بحران در خاورمیانه، ص۳۳) و در نهایت با دسیسه استعمار انگلیس، در ۱۴ مه ۱۹۴۸م/ ۱۳۲۷ش، بیت‌المقدس به اشغال مهاجرین در آمده و دولت اسرائیل در این سرزمین اعلام موجودیت کرد (دولت‌آبادی، رویارویی ایدئولوژی‌های انتفاضه، ص۶۰). به دنبال جنگ شش‌روزه عرب‌ها و اسرائیل در ۱۳۴۶/ ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۷م همه بیت‌المقدس به اشغال اسرائیل درآمد (تهوری، لایحه‌های پیدا و پنهان جنگ ۶روزه اعراب و اسرائیل، ص۱۵). پس از اشغال، رژیم صهیونیستی برای نخستین بار درهای مسجدالاقصی را بست و پس از واکنش افکار عمومی جهانِ عرب، درهای آن را برای افراد بیش از پنجاه سال باز کرد (کیهان، روزنامه، ت۱۱/۸/۱۳۹۳، ۱۲). اسرائیل سال ۱۳۵۹/ ۱۴۰۰ق با حمایت امریکا به طور رسمی بیت‌المقدس را پایتخت خود اعلام کرد که این کار با مخالفت سازمان ملل روبه‌رو شد (اسعدی، بیت‌المقدس، ص۱۲۲ - ۱۲۳) و امریکا خود در آذر ۱۳۹۶ رسماً این شهر را به‌رغم مخالفت‌های جهانی به عنوان پایتخت رژیم نامشروع صهیونیستی به رسمیت شناخت (اطلاعات، روزنامه؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ت۱۸/۹/۱۳۹۶، ص۱).
به موازات اشغال بیت‌المقدس و سرزمین فلسطین توسط صهیونیست‌ها، مبارزات مردم فلسطین علیه اشغالگران نیز شکل گرفت و طی آن، درگیری‌های خونینی هم به وجود آمد (کیّالی، تاریخ نوین فلسطین، ص۵۱–۵۳؛ صفاتاج، فلسطین از اشغال تا انتفاضه، ص۵۴–۵۵). چنان که سازمان‌های فلسطینی بسیاری نیز برای مبارزه شکل گرفت (ببینید: سازمان آزادی‌بخش فلسطین). در این میان، برخی از جنبش‌های مبارزاتی از جمله «جنبش جهاد اسلامی فلسطین» به دست فتحی شقاقی و «حرکت مقاومت اسلامی» (حماس) به دست احمد یاسین، از رهبران اخوان‌المسلمین، با الهام از انقلاب اسلامی ایران به وجود آمدند (شوشی‌نسب، بررسی تطبیقی گفتمان‌های اخوان‌المسلمین، ص۶۱). (ببینید: فلسطین).
نگاه امام‌خمینی به اشغال بیت‌المقدس
امام‌خمینی با ورود به صحنه مبارزه در نخستین سال‌های دهه چهل شمسی (1341ش)، در کنار اعلام حمایت از مردم مظلوم فلسطین، اسرائیل و صهیونیسم را خطری برای جهان اسلام و صلح و امنیت منطقه و همه مسلمانان، به‌ویژه ایرانیان برشمرد و حملات خود را متوجه حامیان صهیونیستی و آمریکایی او کرد (امام‌خمینی، صحیفه، ج۱، ص۷۷ و ۱۸۶؛ مجیدی، فلسطین، نگاه مسلمان ایرانی، ص۲۳). ایشان از بعد فقهی بیت‌المقدس را از مکان‌های مقدس می‌دانست و نمازخواندن در آن را مستحب شمرده است (امام‌خمینی، توضیح المسائل، ص۱۴۲)، چنان که معتقد بود اگر سرزمین مسلمین تحت سلطه کفار درآیند و قدرت اسلام تحت‌الشعاع قرار بگیرد، بر همه مسلمانان واجب است با جان و مال از سرزمین‌های اسلامی حمایت کنند (امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۱). از آن پس، امام‌خمینی مدام علیه رژیم صهیونیستی و در دفاع از مردم فلسطین و اعلام موضع کرده و به دولت‌های اسلامی درباره قضیه فلسطین اعلام خطر می‌کرد و آنها را به پرهیز از اختلافات و تلاش برای بیرون‌راندن اسرائیل از فلسطین و دفاع از حقوق آوارگان فلسطینی فرا می‌خواند (امام‌خمینی، صحیفه، ج۱، ص۳۸۸). موضع‌گیری امام‌خمینی درباره قدس در شرایطی بود که صهیونیزم بین‌المللی تلاش گسترده‌ای می‌کرد مسئله فلسطین و قدس را محدود به دنیای عرب کند (قدیری، روز جهانی قدس، ص۱۵). با آغاز نهضت اسلامی ایران در سال ۱۳۴۱ امام‌خمینی از دولت ایران خواست رابطه خود را با اسرائیل قطع کند (امام‌خمینی، صحیفه، ج۱، ص۷۷) و در ادامه نهضت تأکید کرد بیت‌المقدس باید به دامن اسلام برگردد (امام‌خمینی، صحیفه، ج۴، ص۴۴۴).
در روز سی‌ام مرداد ۱۳۴۸ افراد متعصب صهیونیست بخشی از مسجدالاقصی در فلسطین اشغالی را به آتش کشیدند و خسارات زیادی به آن وارد کردند. سران عرب و محمدرضا پهلوی دراین‌باره کنفرانس اسلامی را در رباط مراکش به راه انداختند و در آن بدون محکوم‌کردن اسرائیل از جمع‌آوری هزینه برای بازسازی سخن گفتند (روحانی، نهضت امام‌خمینی، ص۲، ص۶۰۳ - ۶۰۴). امام‌خمینی در اعلامیه‌ای از مسلمانان خواست صفوف خود را در برابر اشغالگران متحد سازند و تصریح کرد کنفرانس اسلامی نه تنها خدمتی به مسلمانان نکرد، بلکه جنایت صهیونیست‌ها را در آتش‌زدن مسجدالاقصی لوث کرد. ایشان بر آن بود که برای نشان‌دادن جنایت صهیونیست‌ها، مسجدالاقصی نیم‌سوخته باقی بماند؛ ولی پهلوی به نام کمک به مسجد صندوق اعانه گذاشت تا با سوء استفاده از این موقعیت آثار جرم اسرائیل را از میان ببرد (روحانی، نهضت امام‌خمینی، ص، ص/۶۱۷ - ۶۱۸؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ص۱۱۶). ایشان در اوج مبارزات انقلاب اسلامی با وجود نیاز به حمایت‌های جهانی از نهضت مردم ایران، به یاد بیت‌المقدس و فلسطین بود و قرارداد کمپ دیوید (۱۳۵۷ش/ ۱۹۷۹م) میان انورسادات رئیس‌جمهور مصر و مناخیم بگین درباره تنزل مصر از حق مسلمانان بر بیت‌المقدس را محکوم کرد (امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱ ـ ۲). پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مسئله آزادی قدس از اولویت‌های سیاست خارجی امام‌خمینی بود و در ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ در دیدار با هیئت فلسطینی و یاسر عرفات از آزادی بیت‌المقدس سخن گفت (امام‌خمینی، صحیفه، ج۶، ص۱۷۸ – ۱۷۹) و از آنان خواست برای پیروزی بر دشمن و آزادی بیت‌المقدس به خدا تکیه کنند که قدرت خدا فوق همه قدرت‌هاست (امام‌خمینی، صحیفه، ج۶، ص۱۸۰). ایشان در ۲۱ شهریور ۱۳۵۹ با اشاره به جنایت‌های اسرائیل در حق مردم فلسطین، درباره انتقال پایتخت اسرائیل به بیت‌المقدس هشدار داد (امام‌خمینی، صحیفه، ص۱۳، ص۲۰۹). در روزهای آغاز انقلاب اسلامی سفارت فلسطین جایگزین سفارت رژیم اسرائیل شد (گروه تحقیق، تقویم تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ص۲۸۰؛ ابوطالبی، انقلاب اسلامی و بازتولید بیداری در فلسطین با نگاهی نقادانه به آرا و نظریات غربی، ص۹ ـ ۱۲).
روز قدس
امام‌خمینی برای همبستگی مسلمانان جهان در حمایت از مردم فلسطین و آزادی قدس در ۱۶ مرداد ۱۳۵۸/ ۱۳ رمضان ۱۳۹۹ق، در پیامی به مسلمانان ایران و جهان آخرین جمعه ماه رمضان را «روز قدس» اعلام کرد (صحیفه امام؛ ج ۹، ص ۲۶۷؛ ابوطالبی، انقلاب اسلامی و بازتولید بیداری در فلسطین با نگاهی نقادانه به آرا و نظریات غربی، ص۹ – ۱۲) و از عموم مردم و دولت‌های اسلامی خواست برای کوتاه‌کردن دست اسرائیل غاصب به هم بپیوندند و در آخرین جمعه ماه رمضان، همبستگی خود را در حمایت از حقوق قانونی مردم فلسطین اعلام کنند (ابوطالبی، انقلاب اسلامی و بازتولید بیداری در فلسطین با نگاهی نقادانه به آرا و نظریات غربی، ص۹ ـ ۱۲).
امام‌خمینی روز قدس را روز احیای اسلام، روز حکومت اسلامی، روز تجهیز و مقابله مستضعفان با مستکبران و ابرقدرت‌ها، روز تعیین سرنوشت ملت‌های مستضعف و غلبه مستضعفان بر مستکبران، روز همت مسلمانان برای نجات قدس، روز برافراشته‌شدن بیرق جمهوری اسلامی در سراسر کشورها و روز بازشناسی منافقان از متعهدان خواند و یادآور شد مقصود از متعهدان افراد معتقد به روز قدس و منافقان سدکنندگان راه مردم برای شرکت در مراسم روز قدس‌اند (امام‌خمینی، صحیفه، ج۹، ص۲۷۶ ـ ۲۷۹). امام‌خمینی با اعلام روز قدس به عنوان روز رسول اکرم(ص)، از مردم خواست با همه قوا در برابر ابرقدرت‌ها ایستادگی کنند و اجازه دخالت در امور مسلمانان را به آنان ندهند (امام‌خمینی، صحیفه، ج۹، ص۲۷۸) ایشان در سخنانی دیگر، با اشاره به ضرورت تشکیل حزب مستضعفان، روز قدس را روز بسیج عمومی مسلمانان خواند و ابراز امیدواری کرد این روز مقدمه تشکیل حزب مستضعفان و پیروزی نهایی آنان باشد (امام‌خمینی، صحیفه، ج۹، ص۲۸۰). ایشان در سال‌های بعد نیز به این مناسبت مردم را به پاسداشت این روز سفارش می‌کرد (امام‌خمینی، صحیفه، ج۱۳، ص۷۲). این اقدام ابتکاریِ امام‌خمینی در سال‌های پس از آن نیز تداوم یافته و هر سال در ایران و دیگر کشورها برگزار می‌گردد (کچوئیان، روز قدس راهبردی برای خیزش جهانی، ص۲؛ امیدوار و یکتا، حضرت امام‌خمینی و انقلاب اسلامی روایتی جهانی، ص۱۴۱؛ علم‌الهدی، شناخت صهیونیسم بین‌الملل و انقلاب اسلامی ایران، ص۲۸۶ ـ ۲۸۹).
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، البدایة و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابوطالبی، مهدی، انقلاب اسلامی و بازتولید بیداری در فلسطین با نگاهی نقادانه به آرا و نظریات غربی، مجله پگاه حوزه، شماره ۱۷۹، ۱۳۸۴ش.
- احمدی، حمید، ریشه‌های بحران در خاورمیانه، تهران، کیهان، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- اسعدی، مرتضی، بیت‌المقدس، تهران، بنیاد دائرۀالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۹/۱۳۹۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.
- بلاذری، احمدبن‌یحیی، فتوح البلدان، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- تهوری، مسلم، لایحه‌های پیدا و پنهان جنگ ۶روزه اعراب و اسرائیل، ضمیمه روزنامه جام جم، شماره ۵۷، ۲۷/۳/۱۳۸۹ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۹/۱۳۹۶ش.
- حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
- حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- دولت‌آبادی، فیروز، رویارویی ایدئولوژی‌های انتفاضه، مجله حضور، شماره ۴۰، ۱۳۸۱ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.
- زعیتر، اکرم، سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار، ترجمه اکبر هاشمی رفسنجانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- صفاتاج، مجید، فلسطین از اشغال تا انتفاضه، تهران، مدرسه، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدفضل‌الله یزدی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- عراقی جزائری، سیدفخرالدین، سفرنامه مکه، شام، مصر و عراق.
- فاروق، محمد عزالدین، القدس تاریخیا و جغرافیا، مکتبۀ الانچلو المهمریه، ۱۹۸۱م.
- قدیری، مجید، روز جهانی قدس، تهران، سروش، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- کیّالی، عبدالوهاب، تاریخ نوین فلسطین، ترجمه محمد جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- کیهان، روزنامه، ۱۱/۸/۱۳۹۳ش.
- گروه تحقیق، تقویم تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، سروش، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجیدی، محمدرضا، فلسطین، نگاه مسلمان ایرانی، مجله اندیشه انقلاب اسلامی، شماره ۱، ۱۳۸۱ش.
- محدثی، جواد، فلسطین، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- ناس، جان‌بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ بیستم، ۱۳۹۰ش.
- ↑ (حمیدی، تاریخ اورشلیم، ص۱۸۱؛ اسعدی، بیت‌المقدس، ص۲ ـ ۳).
- ↑ (ناس، تاریخ جامع ادیان، ص۵۰۴–۴۸۸ و ۵۷۸–۵۷۷)
- ↑ (مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ج۱۴، ص۱۶۵ – ۱۶۷)
- ↑ (ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۲۲۷–۲۲۸)
- ↑ (ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۸۰).
- ↑ (طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۱۳؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج۱، ص۱۳۲ - ۱۳۳)
- ↑ (صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۵۰۴).
- ↑ (عراقی جزائری، سیدفخرالدین، ص۲۳۰).
- ↑ (حمیدی، تاریخ اورشلیم، ص ۱۶)
- ↑ (حمیدی، تاریخ اورشلیم، ص۱۶).