کاربر:Salar/صفحه تمرین
خوف و رجا، ترس از عقاب یا هیبت خداوند و امید به رحمت او.
مفهوم‌شناسی
خوف به معنای ترس و واهمه (جوهری، ۴/۱۳۵۹؛ ابن‌منظور، ۹/۹۹) و در برابر رجا به معنای امید و آرزو (ابن‌منظور، ۱۴/۳۰۹؛ زبیدی، ۱۹/۴۴۷) است. در اصطلاح اخلاق، خوف به معنای ترس از عقابی است که انسان به سبب ارتکاب محرمات، انتظار آن را دارد (خواجه‌نصیر، ۵۱؛ نراقی، احمد، ۱۷۰) و در اصطلاح عرفان، اضطراب ناشی از اطلاع بر اخبار و انذار رسولان الهی است (انصاری، منازل السائرین، ۵۰). رجا در اصطلاح اخلاق و عرفان به معنای امید به امری محبوب از ناحیه حق‌تعالی است (قشیری، ۲۵۹؛ نراقی، مهدی، ۱/۲۸۰؛ نراقی، احمد، ۲۰۲). امام‌خمینی نیز خوف را ترس از حق‌تعالی می‌داند که از تجلّی جلال و کبریای حق یا تفکّر در حساب و عذاب الهی یا نقصان فرد در انجام امر الهی ناشی می‌شود (حدیث جنود، ۱۳۷ ـ ۱۳۸) و رجا را امید به رحمت حق می‌داند که از ادراک رحمت مطلقه حق به دست می‌آید (همان، ۱۲۹). واژگانی چون خشیت، حزن با خوف و طمع، با رجا مرتبط‌اند. خشیت حالتی است که در برابر عظمت خالق به دست می‌آید (خواجه‌نصیر، ۵۲ ـ ۵۵). فرق خوف و خشیت در این است که خشیت به منزله علت است و خوف به منزله معلول (گیلانی، ۴۰)؛ حزن حالتی است که از واردشدن مکروه یا ازدست‌دادن محبوبی به‌وجود می‌آید (جرجانی، ۳۸) و نسبت به گذشته‌است؛ در حالی‌که خوف نسبت به آینده است (طریحی، ۵/۵۷). طمع نیز غیر از رجاست؛ زیرا در رجا امید به رحمت، همراه عمل است؛ در حالی‌که طمع همراه عمل نیست و یا ملاحظه نمی‌گردد (امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۹۳).
پیشینه
خوف و رجا از مباحث مهم در اخلاق و عرفان است و اهل معرفت آن دو را دو بال برای سیر سالک معرفی می‌کنند (مکی، ۱/۳۸۱؛ فیض کاشانی، ۷/۲۴۸)؛ زیرا پیشرفت و سعادت آدمی در گرو اعتدال روحی و قوای نفسانی است. در قرآن کریم، آیات پرشماری با انذارهای خود، مسلمانان را خائف (هود(ع)، ۱۱۹؛ نبأ، ۲۱ ـ ۲۶؛ حاقه، ۲۶ ـ ۳۷) و با بشارت‌های خود، آنان را به لطف و کرم خداوند امیدوار (نحل، ۱۱۹؛ زمر، ۱۵۳) کرده‌است و در برخی منابع روایی بابی به آن اختصاص یافته‌است (← کلینی، ۲/۶۷؛ حر عاملی، ۱۵/۲۱۶). بحث از خوف و رجا، پیشینه‌ای دراز در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی دارد. کتاب‌های التعرف کلاباذی (م۳۸۰) (۹۷ ـ ۹۸) و اللمع سرّاج (م۳۷۸) (۱۱۱ ـ ۱۱۴)، از نخستین کتاب‌های عرفان عملی دراین‌باره است. علمای اخلاق در کتاب‌های اخلاقی به خوف ناپسند، مانند خوف از مرگ یا مردم نیز اشاره کرده‌اند (فیض کاشانی، ۷/۲۷۳ ـ ۲۷۵؛ نراقی، مهدی، ۱/۲۴۶). امام‌خمینی در آثار اخلاقی و عرفانی خود چون شرح چهل حدیث (۲۲۱) به تبیین روایتی درباره خوف و رجا پرداخته، در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل (۱۲۹، ۱۳۷ و ۳۲۵) به تکمیل آن مباحث پرداخته‌است. ایشان با بررسی مبادی و آثار خوف و رجا و با تقسیم خوف به خوف اخص خواص و خوف اولیا، خوف عوام و خوف خواص، به تحلیل آنها پرداخته‌است (همان، ۳۲۷ ـ ۳۲۸).
حقیقت خوف و رجا
اقسام و مراتب
اسباب خوف و رجا
جمع میان خوف و رجا
ثمرات خوف و رجا
پانویس
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- ابن‌قیم جوزیه، محمدبن‌ابی‌بکر، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، تحقیق عبدالغنی محمد علی الفاسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- همو، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- همو، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
- انصاری، خواجه‌عبدالله، مجموعه رسائل فارسی، صد میدان، تحقیق محمدسرور مولایی، تهران، توس، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- همو، منازل السائرین، تحقیق علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، تهران، ناصرخسرو، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.
- جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، اوصاف الاشراف، تحقیق سیدمهدی شمس‌الدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی هلالی و علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- سرّاج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی محبتی، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن، رساله قشیریه، ترجمه حسن‌بن‌احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، زوار، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- کلاباذی، محمدبن‌ابراهیم، کتاب التعرف، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- گیلانی، عبدالرزاق، ترجمه و شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقه، منسوب به امام‌صادق(ع)، تحقیق رضا مرندی، تهران، پیام حق، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مکی، ابوطالب محمدبن‌علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، تصحیح باسل عیون‌السود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، شرح اصول الکافی، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا.
پیوند به بیرون
معصومه طلوع، خوف و رجا، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۲۸۹-۲۹۴.