کاربر:H.Ahmadi/صفحه تمرین

مرزنشینان، نقش و مسئولیت ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور. مرز در معنای عام آن به قسمتی یا خطی در زمین مانند کوه، رودخانه یا مزرعه گفته می‌شود (انوری، 7/6880 ـ 6881) و در معنای اصطلاحی، خطی قراردادی و مشخصی است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا و مانند مانع عمل می‌کند و به صورت یک سطح در فضا و زیر زمین نیز امتداد دارد (اخباری و نامی، 6). مرزنشین نیز به کسی گفته می‌شود که در شهرها و روستاهای مرزی سکونت دارد (انوری، 7/6882). پیشینه: مرز در گذشته به صورت یک خط مشخص و قراردادی وجود نداشت، بلکه منطقه پهناوری که حد فاصل بین دو امپراتوری بود، منطقه سرحدی یا مرزی نامیده می‌شد (میرحیدر، 162). از سال 1648 میلادی که کشورها با مفهوم نوین دولت ـ کشور پدید آمدند، مرزها مفهوم امروزی خود را یافتند (تکمیل همایون، 14)؛ به این ترتیب می‌توان «سرحد» را مفهومی کهن و «مرز» را مفهومی نو به شمار آورد (مینایی، 125). امروزه مرزها یا قلمرو حاکمیت یک کشور با معاهده‌های بین‌المللی مشخص می‌شوند و اجرای این معاهده با کمک کارشناسان و متخصصان در کمیسیون‌های فنی انجام می‌گیرد (تکمیل همایون، 14). مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود (همان، 15). ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با قدرت‌های خارجی و اقتباس از آنان شکل گرفته است (همان، 12 ـ 14). ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته است (اخباری و نامی، پیشگفتار). مناطق مرزی ایران محل سکونت اقوام ایرانی است (همان، 189 ـ 190). در استان سیستان و بلوچستان، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان پاکستان و افغانستان قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها (همان، 189) و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام و در همسایگی کشورهای ترکیه و عراق سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب خلیج فارس و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند (همان). حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده است (همان). مرز و مرزداری در اسلام: در حوزه مطالعه قدرت دولت‌ها، چند و چون عاملِ سرزمین اهمیت دارد (قوام، 22) و دولت به معنای امروزین خود، وابسته به سرزمین است (عالم، 141). در اسلام نیز اگرچه عامل اصلی وحدت امت و جامعه اسلامی، عقیده است، اما وحدت سرزمین و وجود مرزهای طبیعی و قراردادی نیز معتبر شمرده می‌شود و عناوینی همچون دارالاسلام و دارالکفر با احکام فقهی خاص، مانند شرایط وجوب مهاجرت به دارالاسلام و لزوم اخراج کافر ذمی از آن، تعریف شده است (حلی، 1/279 و 301؛ نجفی، 21/34 و 276؛ مصباح یزدی، 84)؛ چنان‌که برخی از مفسران، واژه «رابِطُوا» را در آیه 200 سوره آل عمران به معنای مراقبت و پاسداری از مرزها ‌دانسته‌اند و آن را آمادگی و مراقبت همیشگی از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی در مقابل دشمنان تفسیر کرده‌اند (ابوالفتوح رازی، 5/229 ـ 230؛ مکارم شیرازی، 3/301). نیز از نگاه قرآن (نساء، 97؛ انفال، 74)، محیط و سرزمین فاسد و نامساعد نمی‌تواند بهانه مناسبی برای نشناختن حقیقت و ایمان‌نیاوردن شود، بلکه باید از آنجا به محیط مساعد و سرزمین ایمان مهاجرت کرد (مطهری، 23/580 ـ 581 و 589). پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند (شکوری، 2/152). پیامبر(ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است (متقی هندی، 4/326 ـ 327) و برابر با یک ماه عبادت و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله شهادت در راه خدا دانسته است (نوری، 11/28). امام‌سجاد(ع) دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد (صحیفه سجادیه، 126) و امام‌باقر(ع) مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته است (حر عاملی، 15/29 ـ 31). در برخی منابع روایی، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته (طوسی، 6/125؛ حر عاملی، 15/29) یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده است (کلینی، 5/21). در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده است (مجلسی، 2/5)؛ همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد (حلی، 1/280) و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده است (نجفی، 21/14 ـ 15)؛ چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه دشمنان قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه جامعه اسلامی شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این دفاع وابسته به اجازه امام معصوم(ع) و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط واجب است (تحریر الوسیله، 1/461). جایگاه و مسئولیت‌ مرزنشینان: از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست نیروهای مسلح و مرزنشینان، نقش مهمی در استقلال کشور دارد، امام‌خمینی مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته است (← ادامه مقاله). به باور ایشان مرزنشینان در پیروزی و استقلال انقلاب اسلامی نقش مهمی داشتند (صحیفه، 13/118) و همه مردم، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود (همان، ۱۳/121)؛ همچنان‌که مرزنشینان و عشایر، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمى و بیشترین کمبودها و محرومیت‌هاى زندگى را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‏اند؛ ولى نه تنها ابزار دست بیگانگان و افراد خودفروخته قرار نگرفته‏اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‏اند (همان، 16/296 ـ 297). ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در دفاع از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست (همان، 13/118 ـ 120). با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، جدایی‌طلبان داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، امام‌خمینی برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند (همان، 7/350). ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری (همان، 6/528) و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند (همان، 7/490). ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد (همان، 9/10/57 و 14/141) و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند (همان، 7/350). امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد (همان، 9/490) و از آنان می‌خواست با حفظ اتحاد خود، مانع تحقق اهداف تجزیه‌طلبانه دشمن شوند (همان، 11/363)، همچون سدى محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان اسلام بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل بیگانه‏ سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‏اى را بر آنان ببندند (همان، 16/296 ـ 297) و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند (همان، 9/317). نقش مرزنشینان در دوران دفاع: اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد (جوادی‌پور، 1/10 ـ 46). پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، صدام حسین، رئیس رژیم بعثی عراق، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد (همان، 2/27) (← مقاله جنگ تحمیلی). به دنبال شروع جنگ، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد (رزاق‌زاده، 64) و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر مقاومت شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است (جعفری ولدانی، 597 ـ 598)؛ ازجمله ارتش عراق پس از تجاوز به خاک ایران، به دلیل مقاومت مردم خرمشهر، به مدت 34 روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد (جوادی‌پور، 2/22). در طول محاصره آبادان، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر 1360 و در عملیات ثامن‌الائمه(ع) شکسته شد (حبیبی، 117) (← مقاله شکست حصر آبادان). امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند (صحیفه، 13/519؛ 14/5 و 16/266). ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگى و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند (همان، 14/257). ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌هاى مالى و همکاری‌هاى دیگر، براى رزمندگان پشتوانه محکمى بودند و موجب دلگرمى آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثى‌سازی توطئه‏هاى دشمنان داشتند (همان، 16/296 ـ 297). ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند (همان، 14/257 ـ 259). وظایف نظام اسلامی: امام‌خمینی معتقد بود در نظام اسلامی همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد (همان، 7/78). ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و انقلاب اسلامی فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود (همان، 8/373 و 9/50) و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، امنیت و آرامش برقرار گردد (همان، 7/381). در این راستا، ایشان از ارتش و نیروهای انتظامی می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های قاچاق، وارد کشور شوند (همان، 7/379 ـ 381 و 436). ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به مسئولان توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند (همان، 7/381 ـ 382) و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند (همان، 13/49 ـ 50). درباره رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های رژیم پهلوی است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، دولت جمهوری اسلامی برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد (همان، 7/384 ـ 385). ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست (همان، 7/149 ـ 150) و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند (همان، 9/490). امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد (همان، 9/163 ـ 164 و 416 ـ 418)، پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند (همان، 16/297). چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی درباره رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، استان کردستان بود (همان، 9/439). این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به شمار می‌رفت (جلایی‌‌پور، 15 ـ 19) و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه مخالفان انقلاب شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند (چمران، 30) و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت (← مقاله کردستان). منابع: قرآن کریم؛ ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1408ق؛ اخباری، محمد و محمدحسن نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، 1388ش؛ امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، 1379ش؛ همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، 1389ش؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، 1382ش؛ تکمیل همایون، ناصر، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول، 1380ش؛ جعفری ولدانی، اصغر، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1367ش؛ جلایی‌پور، حمید، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (1358 ـ 1370)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1372ش؛ جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، 1373ش؛ چمران، مصطفی، کردستان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1380ش؛ حبیبی، ابوالقاسم، آبادان در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، 1382ش؛ حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق؛ حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408ق؛ رزاق‌زاده، امیر، ایلام در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، 1380ش؛ شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1377ش؛ صحیفه سجادیه، امام‌علی‌بن‌الحسین(ع)، قم، الهادی، چاپ اول، 1376ش؛ طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق؛ عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، 1378ش؛ قوام، سیدعبدالعلی، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، تهران، سمت، چاپ پنجم، 1377ش؛ کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق؛ متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، الرساله، چاپ پنجم، 1409ق؛ مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول(ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1404ق؛ مصباح یزدی، محمدتقی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، قم، مجله حکومت اسلامی، شماره اول، 1375ش؛ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، 1383ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، 1386ش؛ مهاجرانی، درّه میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران، سمت، چاپ دهم، 1382ش؛ مینایی، مهدی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1381ش؛ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق؛ نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.