آموزش و پرورش: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آموزش و پرورش'''، نهاد مسئول [[تعلیم و تربیت]] پیش از [[دانشگاه]].

==معنای لغوی و اصطلاحی==

آموزش، اسمِ مصدر از آموختن، به عمل آموختن گفته می‌شود<ref>دهخدا، لغتنامه، ۱/۱۶۱؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱/۱۶۱.</ref> و پرورش نیز به‌معنای پروردن جسم و جان و رساندن به مراتب متعالی است.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۲/۱۳۴۷؛ عامری، السعادة و الاسعاد فی السیرة الانسانیه، ۳۶۴ ۳۶۶.</ref> نهاد آموزش و پرورش در اصطلاح، به وزارتخانه و نهادی گفته می‌شود که مسئولیت ساماندهی تعلیم و تربیت پیش از دانشگاه را بر عهده دارد.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱/۱۶۱.</ref>

تعلیم و تربیت قدمتی همزاد با بشر دارد؛ انسان‌های نخست آنچه را برای گذران زندگی نیاز داشتند از پدر و مادر و قبیله می‌آموختند و به نسل بعد منتقل می‌کردند. در این دوران تلاش زیادی برای آموزش نمی‌شد؛ اما با پیشرفت زندگی بشر و نیاز به کسب آمادگی برای مقابله با مسائل پیچیده روزمره، نیاز به تربیت و آموزش در [[خانواده]] و [[جامعه]]، تحت نظارت گروه خاص و به شکل منظم احساس شد.<ref>معیری، مسائل آموزش و پرورش، ۹.</ref>

در منابع متعددی شکل‌گیری نهاد آموزش و پرورش را از خانه‌های شخصی، خانه مربیان و دانشوران، آتشکده‌ها، کاخ‌ها، مکتبخانه‌ها، تالارها، مساجد و فضا‌های باز دانسته‌اند که به مرور زمان به شکل امروزی ارتقا یافته‌اند.<ref>صفوی، تاریخ آموزش و پرورش ایران، ۲۶ و ۴۸.</ref> در [[ایران باستان]] مسائل پرورشی بر آرمان‌های [[خداشناسی]] استوار بود. فرزندان پسر در پنج‌سالگی مقدمات مسائل مذهبی را می‌آموختند و از پانزده‌سالگی به تعلیمات نظامی روی می‌آوردند.<ref>مایر، تاریخ ‌اندیشه‌های تربیتی، ۱/۱۱۶.</ref> در [[دوران ساسانی]] پرورش اخلاقی و اجتماعی افراد رونق گرفت؛ ولی این آموزش‌ها منحصر به افراد خاصی در جامعه بود.<ref>ضمیری، تاریخ آموزش و پرورش ایران و اسلام، ۴۲.</ref> با ورود اسلام و غلبه مکتب توحید، آموزش و پرورش در [[ایران]] با تغییرات بنیادین روبه‌رو شد<ref>درانی، تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد از اسلام، ۶۶ و ۸۰.</ref> و بعدها با تاسیس نظامیه‌ها به دست [[خواجه‌نظام الملک]]، دولت نظارت بیشتری بر نهاد آموزشی داشت.<ref>درانی، تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد از اسلام، ۹۴ - ۹۵.</ref>

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، [[نظام جمهوری اسلامی]]، یکی از ‌نخستین وظایف مهم خود را گسترش آموزش و پرورش قرار داد.<ref>هراتی، کارنامه سازندگی، ۷۲۱.</ref> تحولات بنیادینی در تمامی نهادهای اجتماعی، ازجمله نهادهای فرهنگی به ‌وقوع پیوست. در نیمه‌ نخست دهه‌ ۱۳۶۰ شوراهایی ‌چون «شورای عالی آموزش و پرورش» و «شورای مشترک برنامه‌ریزی آموزش و پرورش» مامور انجام تغییر اساسی در نظام آموزش و پرورش شدند<ref>درانی، تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد از اسلام، ۱۲۴-۱۲۶.</ref> و بر اساس نظر [[امام‌خمینی]] در سال ۱۳۶۴ برنامه‌ای کلان جهت تغییر در شیوه‌های مدیریت در آموزش و پرورش، تدوین متون درسی متناسب با زمان و روش‌های تدریس تنظیم گردید.<ref>میرسلیم، جریان‏شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی ایران، ۴۴؛ شورای عالی انقلاب فرهنگی، بیست سال تلاش در مسیر تحقق اهداف انقلاب فرهنگی (۱۳۸۳-۱۳۶۳)، ۷۶.</ref>

امام‌خمینی رفع مشکلات کشور را در گرو حل‌شدن مشکلات فرهنگی و آموزشی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۰۹.</ref>؛ از این‌رو درباره نهاد آموزش و پرورش حساسیت و اهتمام کم‌نظیری نشان می‌داد و مسئولان این نهاد را از هر گونه انحراف بر حذر می‌داشت و بر تغییرات بنیادین این نهاد به سوی آموزش و پرورشِ تزکیه‌محور و الهی تاکید می‌ورزید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۱۹-۲۲۰.</ref> ایشان محتوای آموزش و پرورش را با واژه‌های نور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۹۱.</ref> و تزکیه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲.</ref> متصف ساخته و نهاد آموزش و پرورش را که متولی تعلیم و تربیت است، به انسان‌سازی سفارش کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۹۵.</ref> اجازه امام‌خمینی در مصرف‌کردن [[وجوه شرعی]] و [[اموال مجهول‌المالک]] در مدارس و نهاد آموزش و پرورش<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۸۱.</ref> و همچنین مجوز‌دادن به برخی از وکلای شرعی در صرف بخشی از [[خمس]] برای امور نهاد آموزش و پرورش، از دیگر نشانه‌های اهتمام ایشان به این نهاد است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۶۵ و ۷۴-۷۵.</ref>

هدف غایی از آموزش و پرورش تحول مثبت (رشد) در انسان و به تبع آن، جامعه است و در آموزه‌های دینی نیز تعالی‌بخشیدن، انگیزه آموختن معرفی شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۳۴، ۳۵ و ۴۹.</ref> قرآن کریم اموری چون برآورده‌شدن نیازهای حیاتی انسان، <ref>انبیاء، ۸۰؛ بقره، ۲۸۲؛ مائده، ۴.</ref> ‌اندیشیدن<ref>بقره، ۲۱۹؛ نحل، ۴۴.</ref> و کسب بینش و [[بصیرت]]<ref>کهف، ۶۶.</ref> را اهداف آموزش و پرورش بیان کرده است.<ref>هراتی، کارنامه سازندگی، ۵۳۰ و ۷۲۲.</ref> به باور امام‌خمینی نهاد آموزش و پرورش در جامعه، باید زمینه‌ رشد و تعالی همه‌جانبه افراد را فراهم کند و آنان را در مسیر پرورش استعدادها و خلاقیت‌های نهفته در وجودشان یاری دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۶۵۵-۶۵۷؛ قلی‌پور، مواضع امام‌خمینی در برابر نظام سیاسی پهلوی و نهادهای آن، ۱۰۰.</ref> در نگاه ایشان هدف آموزش و پرورش، رهایی‌بخشیدن از عالم طبیعت، حیوانیت و اخلاق فاسد و راهنمایی به سمت انسانیت، عالَم الهی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۹۲.</ref> و تبدیل انسان طبیعی به انسان الهی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۱.</ref> سیر به سوی حق<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۵۱.</ref> و در نهایت، رسیدن به عبودیت حقیقی خدای واحد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۷ و ۴۰.</ref> است. امام‌خمینی تاکید می‌کند نهاد آموزش و پرورش نباید صرفاً متولی آموزش علوم باشد، بلکه علم با نورانیتی که دارد باید در خدمت بیرون‌بردن بشر از ظلمت [[جهل]]، [[شرک]]، [[خودپرستی]] و [[رذایل اخلاقی]]، به سمت [[ایمان]]، خدمت به خلق و رسیدن به [[توحید]] قرار گیرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۳۵.</ref>

با روی‌کارآمدن [[رژیم پهلوی]] در ایران، تغییرات اساسی در نظام سیاسی اجتماعی در دستور کار قرار گرفت که ازجمله آن نوسازی فرهنگی بود. نوسازی فرهنگی رضاشاه پهلوی بر سه محور [[ناسیونالیسم باستانگرایانه]]، [[تجددطلبی]] و [[مذهب‌زدایی]] می‌چرخید.<ref>احمدی، نقش معلمان و دانش آموزان، در پیروزی انقلاب اسلامی، ۳۷.</ref> در این راستا تغییر نظام آموزشی ازجمله فعالیت‌هایی بوده که در این دوره با جدیت پی‌گیری شده و به‌ویژه آموزش و پرورش به غربی‌شدن گرایش پیدا کرد و پهلوی مصمم شد تا از طریق آموزش و پرورشِ سکولار اعتقادات و علایق دینی مردم را کم‌رنگ کند.<ref>تخشید، اصلاحات و سیاست‌های نوگرایی رضاشاه و تاثیر آن بر قدرت و نفوذ روحانیون در ایران، ۱۱۳.</ref> بدین خاطر در نخستین گام روحانیون از نظام آموزشی خارج و تحصیل‌کردگان غرب سکان هدایت و راهبری نظام آموزشی را به عهده گرفتند<ref>احمدی، نقش معلمان و دانش آموزان، در پیروزی انقلاب اسلامی، ۴۰.</ref> و تلاش کردند با ایجاد اصلاحات در کتاب‌های درسی افکار میهن‌دوستی و شاه‌پرستی را در محتوای کتاب‌ها بپرورانند.<ref>زریری، تجددگرایی و هویت ایرانی در عصر پهلوی، مجله زمانه، ۲۵.</ref> در این راستا شاه به عنوان پدر ملت به شمار آمد و دانش‌آموزان موظف شدند طبق متون درسی خویش پس از خدا، شاه را ستایش کنند.<ref>احمدی، نقش معلمان و دانش آموزان، در پیروزی انقلاب اسلامی، ۴۲-۴۳.</ref> این روند در دوره محمدرضا پهلوی نیز با شدت بیشتری ادامه یافت. در این دوره اگر چه آموزش و پرورش از نظر کمیّ رشد و گسترش داشت، <ref>احمدی، نقش معلمان و دانش آموزان، در پیروزی انقلاب اسلامی، ۵۲.</ref> اما بر فلسفه ارزشی خاصی مبتنی بود که با ویژگی‌های قومی و [[فرهنگ اسلامی]] و ایرانی سنخیتی نداشت.<ref>آزرمی، تاملی بر جامعه‌شناسی آموزش و پرورش در ایران، ۲۱.</ref> تقویت افراطی احساسات شاه‌دوستی در دانش آموزان، کنترل فضای فکری مدارس از راه‌کارهای بیهوده و سرگرم‌کننده، نفی سنت‌ها و نهادها و ارزش‌های بومی به عنوان ارزش‌های عقب‌مانده، گسترش ‌اندیشه‌های ‌غرب‌گرایانه و تلاش برای تغییر هویت ملی ازجمله ویژگی‌های نظام آموزشی در این دوره بوده است.<ref>احمدی، نقش معلمان و دانش آموزان، در پیروزی انقلاب اسلامی، ۷۰-۸۰.</ref>

به باور امام‌خمینی نیز نهاد آموزش و پرورش در رژیم پهلوی، از نظر آموزش، سدی در برابر رشد جوان‌ها بود و از نظر پرورش، محیط علمی و فرهنگی کشور را تبدیل به مرکز فساد کرده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۴۵ و ۴۷۶.</ref> برپا کردن مدارس مختلط و تدریس آموزگار مرد در مدارس دخترانه و برعکس، در نگاه ایشان در همین راستا ارزیابی می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۸.</ref> ایشان آموزش و پرورش در رژیم پهلوی را الفاظی بدون محتوا می‌دانست که حاصل علمی و پرورشیِ قابل توجه‌ای برای ملت نداشته است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۹۰-۴۹۱ و ۴۹۴.</ref>؛ چنان‌که رژیم در قسمت آموزش، گرایش و وابستگی به شرق و غرب را گسترش می‌داد و به لحاظ پرورشی، [[اباحی‌گری]] و [[فساد]] را ترویج می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۴۱.</ref> به اعتقاد ایشان وزارت علوم و معارف که وظیفه ذاتی‌اش، باسوادکردن مردم و روشن‌کردن افکار جوانان بود، همچون ماشین تبلیغاتی دستگاه دیکتاتور، در جهت منافع استعمار خارجی عمل می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۸۱ و ۱۲/۳۴۱؛ حکیمی، ۱۴۴-۱۴۵.</ref> با این حال، رژیم پهلوی در دستیابی به همه اهداف خود ناکام ماند؛ چنان‌که به عنوان مثال معلمان و دانش‌آموزان با تعطیل‌کردن درس در اول [[مهر]] ۱۳۴۹ و همراهی با دیگر اقشار جامعه در اعتصاب<ref>عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ۴۸۷.</ref> و تعطیل‌کردن مدارس و تظاهرات در سیزدهم [[آبان]] ۱۳۵۷<ref>بری دیزجی، علی و دیگران، روزها و رویدادها، ۳/۱۵۹-۱۶۱.</ref> به مقابله با رژیم برخاستند. امام‌خمینی ضمن تشکر از دانش‌آموزان و معلمانی که برای برقراری حکومت عدل به‌پا خاسته بودند، از آنان خواست به دیگر گروه‌ها بپیوندند و از احکام اسلام پیروی کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۸۳.</ref>

تغییر نظام سیاسی ایران از [[سلطنت]] به [[جمهوری اسلامی]]، تغییرات بنیادین در همه ابعاد را می‌طلبید و نهاد آموزش و پرورش در این میان در اولویت قرار داشت. این مهم از نگاه [[امام‌خمینی]] دور نماند؛ از این‌رو ایشان تاکید داشت که از مسائل ضروری و بسیار بااهمیت در نهاد آموزش و پرورش، تحول بنیادین در برنامه‌های تحصیلی و روش آموزش و پرورش است؛ تحولی که مدارس را از وابستگی و [[غرب‌زدگی]] به سمت [[استقلال فرهنگی]] سوق دهد و این استقلال‌خواهی برای نسل‌های بعدی نهادینه شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۸۱ -۸۲.</ref> در همین راستا امام‌خمینی در [[خرداد]] ۱۳۵۹ حکم تشکیل [[ستاد انقلاب فرهنگی]] جهت رسیدگی به وضعیت دانشگاه‌ها و آموزش و پرورش را صادر کرد و ساماندهی و توسعه و تکامل آموزش و پرورش را ضروری خواند و بر آن تاکید کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۳۱-۴۳۲ و ۱۴/۳۶۲ و ۴۲۶؛ ← مقاله شورای عالی انقلاب فرهنگی.</ref>؛ چنان‌که ایشان برای اصلاح کیفیت آموزش و پرورش در سال ۱۳۶۷ طی حکمی، نظارت بر تدوین کتاب‌های درسی و اصلاح آن را خواستار شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۹۴-۲۹۵.</ref>

امام‌خمینی با توجه به ضرورت وجود آموزش و پرورش و با اشاره به کم‌کاری رژیم پهلوی و محروم‌بودن بیشتر افراد کشور از سواد خواندن و نوشتن، مردم و مسئولان را به تشکیل نهاد نهضت سوادآموزی در کشور فراخواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۴۷-۴۵۲.</ref> و ضمن انتصاب نماینده‌ای در این نهاد، به اهمیت ریشه‌کن‌کردن آفت بی‌سوادی اشاره کرد. ایشان بر بهره‌گیری از تمامی امکانات وزارت آموزش و پرورش برای آموزش همگانی تاکید کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۴۸ و ۴۹۵-۴۹۶.</ref> و بی‌سوادی را برای ایرانی که زمانی مهد دانش بوده و مردمش پیرو مکتبی‌اند که علم‌آموزی را فریضه می‌داند، <ref>کلینی، الکافی، ۱/۳۰.</ref> مایه سرافکندگی شمرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۴۶؛ ← مقاله نهضت سواد‌آموزی.</ref> در راستای همین تاکیدها بود که بنیان‌های قانونی آموزش عمومی و عالی، در نظام جمهوری اسلامی مورد اهتمام قرار گرفت.<ref>ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، ۲۴.</ref> از سوی دیگر، طبق اصل ۳۰ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]]، دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم کند و وسایل تحصیلات عالی را تا خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.

امام‌خمینی در ۳۰/۱۱/۱۳۵۷ از [[مدرسه علوی]] تهران و طی یک پیام رادیویی خطاب به مسئولان آموزش و پرورش ورود معلم‌ها و تدوین کتاب‌های درسی جدید را در نظام آموزشی از دبستان تا [[دانشگاه]] خواستار شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۹۳-۱۹۴.</ref> ایشان که استقلال همه‌جانبه مراکز علمی و فرهنگی را خواستار بود، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۸۱.</ref> به مسئولان نهاد آموزش و پرورش، تاکید کرد با دقت تمام به سمت آموزش نافع برای [[اسلام]] و [[ملت]]، حرکت کنند و راه خودکفایی فرهنگی را حساب‌شده بپیمایند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۹۴-۴۹۵.</ref> ایشان از مجموعه نهاد آموزش و پرورش می‌خواست معلمان فرهیخته و تربیت‌شده را معرفی و گزینش کنند تا فرزندان کشور، منطقی و درست آموزش داده شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۹۶-۴۹۸.</ref> ایشان که نسبت به وابستگی فرهنگی جامعه به غرب، بیش از دیگر جنبه‌های وابستگی نگران بود، در توصیه‌هایی به ملت، آثار چشمگیر فرهنگ مستقل و پیامدهای ناخوشایند غرب‌زدگی را متذکر می‌شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۴۴-۲۴۷ و ۴۴۶-۴۴۷.</ref> و به والدین سفارش می‌کرد مراقب فرزندان خود حتی در مدارس باشند تا اسیر نیرنگ بیگانگان نشوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مقاله تربیت}}

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* آزرمی، سعید، تاملی بر جامعه‌شناسی آموزش و پرورش در ایران، مجله تربیت، شماره ۵۹، ۱۳۷۰ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* تخشید، محمدرضا، اصلاحات و سیاست‌های نوگرایی رضاشاه و تاثیر آن بر قدرت و نفوذ روحانیون در ایران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره ۴۰، تابستان ۱۳۷۷ش.

* شورای عالی انقلاب فرهنگی، بیست سال تلاش در مسیر تحقق اهداف انقلاب فرهنگی (۱۳۸۳-۱۳۶۳)، تهران، دانش‌پرور، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، من ‌لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.

* مایر، فردریک، تاریخ ‌اندیشه‌های تربیتی، ترجمه علی‌اصغر فیاض، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

* میرسلیم، سیدمصطفی، جریان‏شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی ایران، تهران، باز، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]

[[رده:مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]]