ارتجاع: تفاوت میان نسخه‌ها

ارتجاع از ریشه «رجع» و به معنای بازگردانیدن، بازگشتن و بازپس‌گرفتن عطا و بخشش است.<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۱/۲۲۵-۲۲۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۸/۱۱۴؛ معین، ۱/۱۹۰.</ref> در اصطلاح سیاسی ارتجاع در برابر ترقی‌خواهی و به معنای گرایش به گذشته و مخالفت با پیشرفت اجتماعی<ref>طلوعی، فرهنگ جامع علوم سیاسی، ۱۲۸؛ فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۶.</ref> و نیز مخالفت با هر گونه تحول بنیادین در روابط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی<ref>علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۱۷؛ آشوری، دانشنامه سیاسی، ۱۴.</ref> است. ارتجاع با «[[تحجر]]» به معنای تنگ‌نظری و بسته‌ذهنی و داشتن اندیشه ساکن و راکد ارتباط دارد<ref>اسفندیاری، جمود و خمود، ۵۳.</ref> و مفاهیم جمود، تحجر، و کهنه‌پرستی نیز به مفهوم ارتجاع نزدیک‌اند و گاه مترادف به‌کار رفته‌اند.<ref>خداپرستی، فرهنگ جامع، ۲۴.</ref> مرتجع به کسی گفته می‌شود که بر حفظ وضع موجود پافشاری می‌کند و با‌‌ اندیشه بازگشت به گذشته با هر گونه پیشرفت و تغییر در [[اجتماع]] و [[اقتصاد]] و [[سیاست]] مخالف است<ref>طلوعی، فرهنگ جامع علوم سیاسی، ۱۲۸؛ علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۱۷.</ref>؛ از این‌رو از حاکمان مستبد، کلیسای کاتولیک و اشرافیت موروثی که سد راه ترقی و پیشرفت به سوی [[عدالت اجتماعی|عدالت]] بوده‌اند با عنوان نیروهای ارتجاع یاد شده است.<ref>پاشایی، فرهنگ جامع، ۶۲.</ref>

ارتجاع امری نسبی است و ممکن است امری از مصادیق ارتجاع و واپسگرایی شمرده شود؛ در حالی‌که همان در شرایط و جامعه‌ای دیگر از مصادیق پیشرفت و ترقی به شمار رود<ref>علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۱۷؛ آقابخشی و افشاری‌راد، فرهنگ علوم سیاسی، ۵۶۹.</ref>؛ بر همین اساس هر گونه بازگشت به گذشته ارتجاع نیست، بلکه بازگشتی که انحطاطی، مخالف [[فطرت]] و ارزش‌های الهی باشد، ارتجاع است<ref>فارسی، انقلاب تکاملی، ۴۰۰-۴۰۳.</ref>؛ از همین‌رو تخلف از [[سنت پیامبر اکرم(ص)]] و دستورهای [[قرآن کریم]] در نوع خود بد‌ترین شکل عقب‌گرد و ارتجاع است.<ref>فارسی، انقلاب تکاملی، ۴۰۶-۴۰۸.</ref>

[[امام‌خمینی]] با اشاره به اینکه دستورهای مذهبی اسلام مترقی‌ترینِ دستورهاست، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۱۹.</ref> انحطاط اخلاقی، فکری و عملی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۶۶.</ref> و نیز پیروی محض از دیگران<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۸ و ۲۹۴-۲۹۶.</ref> را ارتجاع حقیقی و حفظ عزت، بزرگی و [[استقلال]] را ارزش‌هایی ضد ارتجاعی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۸.</ref> می‌داند. ایشان با تاکید بر اینکه مردم باید به پیش بروند و در فکر پیشرفت باشند و به عقب برنگردند، در مواردی نسبت‌دادن ارتجاع و [[عقب‌ماندگی]] به مسلمانان را نوعی [[تکفیر]] مؤمنان شمرده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۷۶؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵۶.</ref>؛ چنان‌که افکار و‌‌ اندیشه‌های کمونیستی را ارتجاعی می‌دانست و معتقد بود شعار [[کمونیسم|کمونیست‌ها]] که می‌گویند «دین افیون توده‌هاست» مصداق ارتجاع کمونیسم و برای چپاول [[مردم]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۷.</ref>

ارتجاع سابقه دیرینه‌ای در تاریخ دارد؛ چنان‌که [[قرآن|قرآن کریم]] تاکید کرده است که هیچ پیامبری نیامد مگر اینکه افرادی (که ازجمله نگاه به پیشینیان خود دارند) در برابر وی صف‌کشی کردند و به مخالفت برخاستند.<ref>حجر، ۱۱؛ انبیاء، ۲.</ref> مرتجعان همواره در برابر دعوت [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]] به سوی یگانه‌پرستی و ایجاد تحول [[استقامت|مقاومت]] کردند و بر پیروی از سنت‌های پدران و گذشتگان خود اصرار داشته‌اند.<ref>اعراف، ۷۰؛ هود، ۶۲.</ref> در دوره [[پیامبر اکرم(ص)]] و زمان نزول قرآن نیز ارتجاع وجود داشته است.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۶-۷۷.</ref> پس از رحلت ایشان در بعضی شئون جامعه و در بخشی از مردم، ارتجاع یا بازگشت به [[جاهلیت]] روی داد و برخی از [[صحابه]] از عمل به نصب الهی و وصایای پیامبر اکرم(ص) سر باز زدند<ref>مفید، الارشاد، ۱/۱۷۴-۱۷۷؛ عسکری، معالم المدرستین، ۱/۴۹۰-۴۹۶.</ref> و به تعبیر [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] به قهقرا برگشتند.<ref>نهج البلاغه، خ۱۵۰، ۲۰۶-۲۰۷.</ref> با روی‌کارآمدن [[امویان]] و آغاز خلافت [[معاویه]] و سپس [[یزید‌بن‌معاویه]] نظام سیاسی اسلام به رژیمی سلطنتی و ارتجاعی مانند رژیم‌های روم و [[ایران]] تنزل یافت که [[امامان(ع)]] تلاش می‌کردند از این ارتجاع جلوگیری کنند و اسلام و حکومت را به مسیر اصلی خود برگردانند.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۶-۷۷.</ref>

پیشینه ارتجاع به عنوان یک اصطلاح سیاسی به انقلاب ۱۷۸۹م/ ۱۱۶۸ش فرانسه بر می‌گردد. سلطنت‌طلبان که با پیروزی انقلاب به خارج گریخته بودند با کمک رژیم‌های سلطنتی و استبدادی دوباره بازگشتند و [[نظام سلطنتی|رژیم سلطنتی]] را در [[فرانسه]] برقرار کردند. از آن پس بازگشت به وضعیت سابق را ارتجاع و کسانی را که به بازگشت به وضعیت گذشته گرایش داشتند، مرتجع خواندند.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۷.</ref> در دوره اخیر نازی‌ها در آلمان و فاشیست‌ها در ایتالیا اصطلاح ارتجاع را برای تحرکات نهاد‌های دموکراتیک و مذهبی به کار می‌بردند<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۷.</ref>؛ ولی کمونیست‌ها که به حرکت جبری [[جامعه]] به سوی [[سوسیالیسم]] و کمونیسم باور داشتند، مخالفت و مقاومت در برابر این سیر تحول را ارتجاع می‌دانستند؛ از این‌رو مردم مذهبی و طرفداران مالکیت خصوصی را مرتجع معرفی می‌کردند.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۷.</ref> همچنین مخالفت‌های [[کلیسا]] با مظاهر تمدن جدید سبب شد [[دین مسیحیت]] نماد ارتجاعی شمرده شود و این برداشت کم‌کم به دیگر ادیان نیز سرایت داده شد.<ref>زمانی، اسلام و تمدن جدید، ۱۵۰-۱۵۱.</ref>

اسلام ترقی و پیشرفت را حرکت فرد از وضعیت جاهلیت به زندگی انسانی و سپس به حیات طیبه می‌داند که از ایمان به [[خدا]] و [[نبوت]] و [[معاد]] جدایی‌ناپذیر است؛ بر همین اساس در اسلام، مرتد، مرتجع به شمار می‌رود؛ زیرا ارتجاع فرد، [[ارتداد]] و بازگشت به وضع سابق و جاهلیت و بازگشت از ایمان به [[ایمان و کفر|کفر]] است.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۶.</ref> قرآن کریم با اشاره به واکنش [[کافر|کفار]] و مشرکان در برابر تعالیم الهی و کهنه و تکراری<ref>انفال، ۳۱؛ احقاف، ۱۱.</ref> و ارتجاعی‌شمردن وحی، <ref>انعام، ۲۵.</ref> اعلام می‌کند قوانین الهی بهترین آموزه‌ها برای انسان است و هر جریان و تفکری که در برابر آن قرار گیرد، جاهلی و ارتجاعی است.<ref>مائده، ۵۰.</ref> در قرآن [[اهل کتاب]] که از پذیرش دعوت [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبر(ص)]] سر باز می‌زدند<ref>بقره، ۹۱؛ آل عمران، ۷۳.</ref> و منافقان که با وجود پذیرش ظاهری اسلام پایبند به عقاید جاهلی بودند<ref>بقره، ۱۴.</ref> و مرتدان که پس از پذیرش اسلام به عقاید جاهلی برگشتند و مشرک شدند، <ref>نساء، ۱۲۷.</ref> نمونه‌هایی از بازگشت به کفر جاهلی شمرده شده‌اند و از کار آنان با تعبیر ارتجاع، <ref>آل عمران، ۱۴۴ و ۱۴۹.</ref> و «ارتداد»<ref>نساء، ۱۳۷؛ بقره، ۲۱۷؛ مائده، ۵۴.</ref> یاد شده است<ref>طباطبایی، المیزان، ‌۴/۳۷ و ۵/۱۱۳-۱۱۴.</ref>؛ همچنین در قرآن از اموری مانند استفاده از افکار و عقاید باطل پدران خود برای توجیه اعمال ناشایست، <ref>اعراف، ۲۸؛ زخرف، ۲۳-۲۴.</ref> کژتابی و رویگردانی از [[وحی]]، <ref>بقره، ۱۷۰.</ref> مقاومت در برابر احکام خدا و پیغمبر(ص)، <ref>مائده، ۱۰۴.</ref> توجیه پایبندی [[مشرکان]] به عقاید نیاکان خود، <ref>انبیا، ۵۳.</ref> یاد شده که به نوعی مصداق ارتجاع و واپسگرایی است. پیغمبر اکرم(ص) در [[حجةالوداع]] به مسلمانان هشدار داد پس از ایشان، با برگشتن به گذشته کافر نشوند<ref>ابن‌ماجه، سنن، ۲/۱۳۰۰.</ref>؛ چنان‌که بر اساس منطق و فرهنگ اسلامی، [[نظام سلطنتی|رژیم‌های سلطنتی]] و نیز رژیم‌هایی که نظام اقتصادی غیر اسلامی را پذیرفته‌اند، مرتجع‌اند.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌ها، ۷۷-۷۸.</ref>

* مقدس‌نماها: با توجه به اینکه در نگاه امام‌خمینی مقدس‌نماها جلوی نفوذ و رشد و ترقی اسلام و مسلمانان را می‌گیرند و به اسم اسلام به اسلام صدمه می‌زنند<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۴-۱۴۵.</ref>؛ آنان مصداقی از [[تحجر]] و ارتجاع‌اند. به نظر ایشان مقدس‌نماها متوجه مصالح و مفاسد نیستند؛ بنابراین اگر علما (مصلحان) بخواهند کاری انجام دهند، حکومت تشکیل دهند یا قدرتی را در اختیار بگیرند، با آنان مخالفت و آنان را در [[جامعه]] ضایع می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۳-۱۴۴.</ref> امام‌خمینی در آغاز [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی]]، وجود برخی افراد ناآگاه، متعصب و مقدس‌نما را در میان [[حوزه‌های علمیه|حوزه]] و [[روحانیت]] خطری برای اسلام و نهضت اسلامی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۴-۱۴۵.</ref> و معتقد بود افکار ابلهانه‌ای که در ذهن برخی از مقدس‌نماها وجود دارد به استعمارگران و دولت‌های ستمگر کمک می‌کند وضع کشور‌های اسلامی را به همین صورت نگه‌دارند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۳-۱۴۴.</ref> ایشان تاکید داشت کسانی که به «مقدسین» معروف‌اند و در حقیقت مقدس‌نما هستند نه مقدس، باید افکارشان را اصلاح و تکلیف خود را مشخص کنند؛ زیرا مانع [[احیاگری و اصلاح|اصلاحات]] و مانع نهضت اسلامی‌اند و دست علما را (در مبارزه با رژیم و دفاع از کیان اسلام و روحانیت) بسته‌اند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۳-۱۴۴.</ref>

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب نیز بارها از سنگ‌اندازی و مخالفت‌های ضمنی و تهمت ارتجاع به [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] و ارزش‌های اسلامی از سوی برخی گروه‌های [[ضد انقلاب]] و قلم‌به‌دستان غرب‌زده که [[نظام جمهوری اسلامی ایران|نظام جمهوری اسلامی]] و اموری مانند جدابودن مردها و زن‌ها در کنار دریا را ارتجاع دانسته‌ و تمدن را در اختلاط [[زن]] و مرد و اینکه پسرها و دخترها در دریا با هم باشند، می‌شمارند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۱۰ و ۱۱/۵۱۲-۵۱۳.</ref> و همچنین مخالفت افراد متحجر و مقدس‌نما‌ها با انقلاب و نگرش مرتجعانه آنان به مسائل کشور و انقلاب، سخن گفته است.{{ببینید|متن=ببینید|تحجر}}

* رژیم‌های سلطنتی: امام‌خمینی اساساً رژیم شاهنشاهی و نظام‌های سلطنتی را ارتجاعی می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۳۵-۳۳۷.</ref> ایشان در پیام به زائران [[بیت‌الله الحرام]] در سال ۱۳۴۹ اساس [[رژیم شاهنشاهی]] را مصداق بارزی از ارتجاع ننگین و مخالف اسلام و [[سیره رسول خدا(ص)]] شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۶.</ref> و افشاگری و بیان حقایق تلخِ پیرامون اقدامات استعمارگران و رژیم‌های دست‌نشانده آنان را حرکتی در راستای مبارزه با ارتجاع ‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۸۰-۳۸۱.</ref>

* رژیم پهلوی: امام‌خمینی [[رژیم پهلوی]] را به صورت خاص رژیمی ارتجاعی می‌دانست و از آن با تعبیر بربریّت نام برده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۴.</ref> ایشان آن رژیم را که باعث سلب [[آزادی]] و [[استقلال]] ملت می‌شد و خیانت به ملت و مملکت می‌کرد، مرتجع حقیقی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۱۱ و ۴۲۶.</ref>؛ چنان‌که برای مثال در نگاه ایشان [[اسراف]] و تبذیر و ریخت‌و‌پاش‌هایی که در مجالس و مهمانی‌های دولتی رژیم پهلوی صورت می‌گرفت یا تاسیس سازمان‌های عریض و طویل دولتی که هزینه هنگفتی از [[بیت‌المال]] را دربر داشت و باعث شکسته‌شدن [[عزت نفس]] دولت برابر [[اجانب|بیگانگان]] شده بود، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۶.</ref> ترساندن، تهدید و [[شکنجه]] مبارزان و بی‌اعتنایی به قوانین اسلام از سوی رژیم پهلوی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۹۰-۴۹۱.</ref> و اقدام آن رژیم در تغییر تاریخ هجری شمسی به تاریخ شاهنشاهی، برگرداندن تاریخ زنده اسلام به تاریخ ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی گبر‌ها و افتخارکردن به سابقه ۲۵۰۰ساله و به استخوان‌های پوسیده پادشاهان که از زیر خاک در می‌آوردند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۱.</ref> حرکتی ارتجاعی بود. ایشان تاکید داشت تفتیش عقاید قرون وسطایی ماموران رژیم [[محمدرضا پهلوی]] را به عنوان مرتجع‌ترین گماشتگان [[استعمار]] و [[استبداد]] مبدل کرده بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۰۰-۱۰۱.</ref>؛ چنان‌که در مصاحبه با شبکه یک تلویزیون فرانسه محمدرضا پهلوی را گذشته‌گرا، مخالف تمدن و مجری سیاست امپریالیست‌ها دانست و اعلام کرد کشاورزی وابسته، جامعه مصرفی، دستگاه قضایی و احزاب غیر مستقل، مظهر [[عقب‌ماندگی]] ایران است و مسبب همه آنها قدرت ارتجاعی پهلوی است و مردم ایران با ارتجاع یادشده مبارزه می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۷۲-۱۷۴.</ref>

رژیم پهلوی در سال‌های نخست مبارزه، (۱۳۴۱-۱۳۴۲) روحانیت متعهد و مسئول را که به مبارزه با آن رژیم برخاسته بود، «ارتجاع سیاه» نامید؛ چنان‌که به دنبال تحریم همه‌پرسی انقلاب سفید از سوی امام‌خمینی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۵-۱۳۷.</ref> محمدرضا پهلوی که از بی‌اعتنایی و بی‌توجهی شدید علمای حوزه و مردم [[قم]]، <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۸۷-۲۸۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|انقلاب سفید}} به‌شدت عصبانی شده بود، در سخنانی تند و اهانت‌آمیز، روحانیت را افرادی مرتجع و قشری که از هزار سال پیش تاکنون فکرشان تکان نخورده معرفی و اعلام کرد ارتجاع سیاه افرادی نفهم و بدنیت‌اند<ref>روحانی، ۱/۲۹۰-۲۹۱؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۱۲-۱۶ و ۱۸-۱۹.</ref> و اجتماع بزرگ و تظاهرات مردم [[تهران]] را که پس از پخش اطلاعیه امام‌خمینی در اعتراض و مخالفت با برگزاری همه‌پرسی تشکیل شده بود<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۶۲.</ref> «غائله» ‌ای نامید که با تحریک عوامل ارتجاع سیاه انجام گرفته است که مقصودش روحانیت بود.<ref>فوزی، مذهب و مدرنیزاسیون در ایران، ۲۴۲-۲۴۴.</ref>

به نظر امام‌خمینی علت اینکه [[رژیم پهلوی]] اسلام و روحانیت را به کهنه‌پرستی و ارتجاعی‌بودن متهم می‌کرد و با صرف مبالغ زیاد و با تبلیغات سوء در روزنامه‌ها، این اتهام را به‌شدت تبلیغ می‌کرد، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۲ و ۱۰/۴۷۶.</ref> این بود که اسلام و روحانیت که ریشه در عمق جان مردم داشت، تنها خطر جدی بود که در برابر رژیم پهلوی و اقدامات خلاف آن می‌ایستاد و با آنها مخالفت می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۴؛ ۱۰/۴۷۶ و ۱۲/۲۰۹.</ref> ایشان خاطرنشان کرده است پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب]] نیز نیروهای رژیم پهلوی و مخالفان انقلاب برای ضعیف‌کردن روحانیان که اساس استقلال کشور بود، تلاش می‌کردند با اتهام ارتجاع به آنان، جوانان را که از عمق جریان‌ها مطلع نبودند، از مسیر اصلی، منحرف و بدبین به [[روحانیت]] کنند؛ در حالی‌که به ‌کار بردن واژه ارتجاع در مورد طبقه روحانیت که از نادرترین قشرهایی‌اند که زیر بار شرق و غرب نمی‌روند، خیانت است و کسانی که روحانیان را مرتجع می‌دانند، در نهایت راه محمدرضا پهلوی و امریکا را می‌روند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۰۹.</ref>

محمدرضا پهلوی از یک طرف با تعبیر‌هایی مانند «دین مبین اسلام» تظاهر به مذهب می‌کرد و از طرف دیگر دین اسلام را ارتجاعی و روحانیت و علما را مرتجع می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۲۶.</ref> ایشان با اشاره به اینکه [[دین اسلام]] سرمنشا همه آزادی‌ها، همه آزادگی‌ها، همه بزرگی‌ها، همه آقایی‌ها و همه استقلال‌هاست، از رژیم پهلوی که اسلام و روحانیت را متهم به ارتجاع سیاه می‌کرد، خواست اگر اسلام را قبول دارد باید مشخص کند که کجای اسلام و احکام اسلام ارتجاع است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۷.</ref> ایشان با تاکید بر اینکه علمای اسلام مرتجع و واپسگرا نیستند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۶-۲۸۷ و ۲۹۴.</ref> و [[مرجعیت|مراجع تقلید]] و علمای اسلام در بالاترین مرتبه تمدن‌اند و از همه مظاهر تمدن استفاده می‌کنند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۱.</ref> تبلیغات رژیم پهلوی را درباره اینکه علما و روحانیان با استفاده از برق و سوارشدن بر هواپیما مخالف‌اند و می‌خواهند به قرون وسطی برگردند، تهمت به اسلام و روحانیت دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۶-۲۸۷ و ۲۹۴.</ref>

* محمد غلامی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/595/ ارتجاع]»، [[دانشنامه امام‌خمینی|دانشنامه امام‌خمینی(ره)]]،، ج۱، ص۵۹۵-۶۰۱.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]

[[رده:مقاله‌های جلد اول دانشنامه]]