اسرار عبادت: تفاوت میان نسخه‌ها

==معنای لغوی و اصطلاحی==

اسرار جمع «[[سر|سرّ]]» به معنای چیزهایی است که پنهان و پوشیده است.<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۴/۳۵۶-۳۵۷؛ فیومی، المصباح المنیر، ۲۷۳.</ref> اسرار عبادت، در اصطلاح عرفانی و اخلاقی، به معنای [[حقیقت]]<ref>فناری، مصباح الانس، ۵۶۱.</ref> و باطن عبادت، مانند [[خضوع]] و تذلل است که با فهم آنها می‌توان به [[تزکیه نفس]] دست یافت<ref>جوادی آملی، عرفان عمره، ۳۶.</ref>؛ همچنین به حکمت تشریع تکالیف بر بندگان گفته می‌شود.<ref>کاشانی، لطائف الاعلام، ۳۲۱.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز اسرار عبادت را حقایق باطنی عبادت می‌داند که نتیجه آن رسیدن به ذلّت [[عبودیت]] و عزّت [[ربوبیت]] است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۹.</ref> و حرکات و اقوال ظاهری عبادات، مظاهر آن اسرار محسوب می‌شوند.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۲۰.</ref> از الفاظ مرتبط با اسرار، هدف و فلسفه است. هدف در لغت و اصطلاح به معنای غرض و مقصود است.<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۶۳۵؛ مدنی، ریاض السالکین، ۷/۲۸۱.</ref>

==پیشینه==

[[پیامبران الهی(ع)]] در طول تاریخ بر حقیقت و اسرار عبادت تاکید کرده، برای آن حقایق و آثار باطنی برشمرده‌اند.<ref>صدوق، الامالی، ۳۱۶-۳۱۷.</ref> در [[ادیان الهی]] نیز به بعضی اسرار عبادت اشاره شده است؛ چنان‌که در [[عهد قدیم]] آمده روزه هدف نیست، بلکه وسیله‌ای است که انسان می‌تواند با آن از گناهانی که انجام داده، اظهار ندامت کند، <ref>کتاب مقدس، سموئیل اول، ب۷.</ref> [[نفس]] را ذلیل و به درگاه [[خداوند]] [[تضرع]] کند.<ref>کتاب مقدس، اشعیاء، ب۵۸، ۶-۷.</ref> در [[اسلام]] نیز به بحث اسرار عبادت توجه شده است و بعضی آیات<ref>عنکبوت، ۴۵؛ طه، ۱۴؛ بقره، ۱۸۳ و ۱۸۹.</ref> و روایات، <ref>صدوق، علل‌ الشرائع، ۲/۳۱۷، ۳۶۷، ۳۶۸ و ۳۷۸.</ref> به گوشه‌هایی از حکمت و اسرار عبادت اشاره کرده‌اند. کتاب [[مصباح الشریعه]] را که منسوب به امام‌[[صادق(ع)]] است، می‌توان ازجمله مهم‌ترین کتاب‌ها در این زمینه دانست.<ref>مصباح الشریعه، منسوب به امام‌صادق(ع)، ۴۷-۵۵ و ۸۷-۱۰۳.</ref> [[اهل معرفت]] نیز با الهام از روایات یادشده، مباحث مهمی در ابعاد عرفان عملی و نظری، مطرح کرده‌اند. [[ابونصر سراج|ابونصر سرّاج]] (م۳۷۸ق) را می‌توان از نخستین کسانی دانست که در کتاب خود بابی به آداب باطنی عبادات اختصاص داده است.<ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۱۹۱-۲۰۷.</ref> بعدها عرفا در دو بعد [[عرفان عملی]]<ref>مکی، قوت القلوب، ۲/۱۵۵؛ غزالی، احیاء علوم‌ الدین، ۲/۲۲۲ و ۲۵۹.</ref> و [[عرفان نظری|نظری]]<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۳۲۹، ۳۸۶ و ۴۵۱؛ آملی، انوار الحقیقه، ۴۰۴.</ref> به تکمیل آن پرداختند و در دوران معاصر نیز [[میرزاجوادآقا ملکی تبریزی]] به بیان [[اسرار نماز]] پرداخته است.<ref>ملکی تبریزی، اسرار الصلاة.</ref>

امام‌خمینی در آثار خود به اسرار عبادات، به‌ویژه نماز توجه بسیاری کرده است. دو اثر [[سر الصلاة|سرّ الصلاة]] و [[آداب الصلاة]]، بیانگر اهتمام ایشان به این موضوع است. ایشان در این دو کتاب به بیان اسرار مقدمات و اجزای [[نماز]]، مانند [[طهارت]]، <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳۴-۴۶.</ref> [[مکان نماز|مکان]]، <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۰۱.</ref> [[وقت نماز|وقت]]، <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۶۰.</ref> [[قرائت نماز|قرائت]]، <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۰.</ref> [[رکوع]]، <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۴-۹۹.</ref> [[سجود]]<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۹-۱۰۸.</ref> و مانند آن پرداخته، در بعضی آثار اخلاقی عرفانی خود نیز به سرّ [[تکبیر]] در نماز<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۰۴-۵۰۷.</ref> و آداب قلبی عبادت<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷-۵۵.</ref> توجه کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|نماز}} ایشان افزون بر اسرار نماز، به [[اسرار حج]] نیز در پیام‌های خود اشاره کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۷۵-۱۷۷ و ۱۵/۱۶۸-۱۷۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|حج ابراهیمی}}

[[امام‌خمینی]] توجه به اسرار باطنی عبادات را برای رسیدن به حقایق آن ضروری ‌دانسته، بر سالک لازم می‌داند که همه توجه خویش را در تصحیح ظاهر عبادت صرف نکند، <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۵.</ref> بلکه ظواهر عبادت را مقدمه رسیدن به حقایق باطنی آن بداند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۶۴.</ref> ایشان بر این باور است که گروهی در این موضوع راه افراط پیش گرفته‌اند؛ مانند [[فرقه حشویه]] که اعمال و عبادات ظاهری را برای جهال و عوام دانسته‌اند و شماری نیز به تفریط افتاده، غیر از ظاهر [[عبادت]]، تمام مقامات و اسرار آن را انکار کرده‌اند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۹ و ۲۲۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|عبادت}}

==حقیقت سرّ عبادت==

امام‌خمینی مانند دیگر عرفا، <ref>ابن‌طاووس، الاقبال، ۳/۲۳۵؛ ملکی تبریزی، المراقبات، ۳۱۲ و ۳۴۳.</ref> معتقد است آموزه‌های دین افزون بر معنای ظاهری ([[شریعت]])، حقایق و باطن‌های رازگونه ([[طریقت]] و حقیقت) دارند و هر سه با هم هماهنگ هستند، و طریقت و حقیقت جز از راه شریعت حاصل نمی‌شوند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۰۱.</ref> و [[شارع]] که افزون بر احکام ظاهری، بر احکام باطنی نیز تکلیف کرده است<ref>آملی، انوار ‌الحقیقه، ۴۰۹-۴۱۰.</ref>؛ این تکلیف، برای کمال عبادت است و عقابی بر ترک آن مترتب نیست<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۲۵.</ref>؛ از ‌این‌رو ایشان برای رسیدن به کمال عبادت، توجه به اسرار باطنی را در عباداتی چون روزه، <ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۷-۳۹.</ref> حج، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۶۸.</ref> طهارت در نماز، <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳۴-۳۵.</ref> به‌ویژه اجزا و ارکان و متعلقات آن، مانند [[اذان و اقامه]]، <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۲۵.</ref> لازم دانسته است؛ با این حال، ایشان خاطرنشان کرده است که معرفت به اسرار عبادت، برای شمار ‌اندکی اتفاق می‏افتد و اهل معرفت، مقدار کمی از آن را بیان کرده‌اند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۴؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۸.</ref>

اهل معرفت، حقیقت سرّ عبادت را خضوع ذاتی<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۷/۲۲۲.</ref> و نهایتِ [[خضوع]] در برابر خداوند<ref>قشیری، لطائف الاشارات، ۱/۷۹.</ref> می‌دانند. امام‌خمینی مانند استاد خود [[محمدعلی شاه‌آبادی]]، <ref>← امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۲-۱۳.</ref> حقیقت همه عبادات را ثنا و ستایش معبود می‌داند و معتقد است هیچ عبادتی خالی از مرتبه‌ای از ثنای معبود نیست<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۲-۱۳.</ref>؛ چنان‌که برخی عبادات، ثنای حق به بعضی از اسما و صفات است؛ مانند روزه که ثنای حق به صمدیت و ظهور ثنای او به قدّوسیت و سبّوحیت است<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۳.</ref>؛ اما بعضی از عبادات مانند نماز، ثنای حق به جمیع [[اسما و صفات الهی|اسما و صفات]] است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۳؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۳.</ref> به اعتقاد امام‌خمینی، عبادات، [[مناسک دینی]] و [[ریاضات شرعیه]]، آثار و کارکردهای رازگونه‌ای دارند که سبب می‌شوند [[روح]] قوت گرفته، شخص صاحب عزم شود؛ همچنین ملکوت نفس بر جهت ملکی و قوای طبیعی او چیره شده، بدن و قوای طبیعی تابع و مطیع روح گردند تا آنجا که روح بدون مشقت و تکلف، قوای طبیعی را به کاری وا دارد و یا از کاری باز ‌دارد<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۵؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲.</ref>؛ در این صورت قوای طبیعی بدن نیز مانند فرشتگانند که عصیان و نافرمانی نمی‌کنند و همه، ظاهر و باطن، در تسخیر اراده الهی‌اند. تحقق این اثر در عبادات نیز به نسبت مشقتی که دارند متفاوت است و این آثار در عبادات سخت‌تر، بیشتر فراهم است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۵.</ref> ایشان یکی از اسرار عبادت را نیز حصول [[معارف الهی]] می‌داند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۶.</ref>

از سوی دیگر، به اعتقاد امام‌خمینی از آن‌رو که عبادات در [[شریعت]]، شامل حقایق باطنی‌اند، توقیفی بوده، خدا برای انسان تعیین ساخته است؛ بنابراین انسان نمی‌تواند از نزد خود عبادتی را [[تشریع]] کند یا در آن تصرفی نماید؛ زیرا بر تمام حقایق و باطن عبادات آگاهی ندارد و تنها از طریق وحی و رسالت می‌تواند چگونگی عبادت و [[عبودیت]] را اخذ کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۳-۴۳۴.</ref> از این‌رو ایشان نماز خاصی که به بعضی عرفا نسبت داده شده، و آن را نماز سکوت می‌نامند، امری بی‌معنا می‌داند که برخاسته از تصرفات [[شیطان]] و [[انانیت نفس]] سالک است. این افراد در این نماز ترتیب خاصی را رعایت می‌کنند؛ برای مثال لفظ «[[الله]]» را به گونه‌ای تصور می‌کنند که به عدد [[حضرات خمس]] شود.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۲.</ref>

==مراتب عبادت‌کنندگان==

به اعتقاد اهل معرفت، عبادات درجات و بطونی دارند که هر عبادت‌کننده‌ای به ‌اندازه ظرفیت وجود و مرتبه کمالی خود به آنها می‌رسد و از آنها بهره‌مند می‌گردد؛ برای مثال روزه عوام ترک طعام و شهوات است و روزه خواص، محافظت جوارح و زبان از مخالفت با اوامر الهی و روزه خاص‌الخواص، نگهداری قلب از [[وسوسه]]، و اشتغال به [[ذکر الهی]] و مشاهده حق در مظاهر است.<ref>آملی، تفسیر المحیط‌، ۴/۲۱۴-۲۱۷.</ref>

[[امام‌خمینی]] در یک تقسیم‌بندی‌، عبادت‌کنندگان را به اعتبار توجه به سرّ عبادت، به چهار دسته تقسیم کرده است: گروه اول، کسانی هستند که از نماز و سایر عبادات جز صورت ظاهری و حرکات بدنی، چیز دیگری نمی‌دانند و از مفاهیم اذکار و ادعیه تنها به معانی عرفی و ساده آن بسنده می‌کنند و به آن مقید هستند. گروه دوم، کسانی هستند که حقایق عبادات و اذکار را با قوه عقل و فکر درک می‌کنند. گروه سوم، افزون بر فکر، آنها را به لوح قلب خود می‌رسانند و قلب‌شان با این حقایق آشنا گشته، ایمان می‌آورند. گروه چهارم، افزون بر مرتبه قلبی با مجاهدت‌ها و ریاضات شرعی به مرتبه [[کشف و شهود]] رسیده، حقایق را با چشم ملکوتی و مشاهده حضوری در می‌یابند؛ چنان‌که هنگام تکبیرهای افتتاحیه نماز، برطرف‌شدن [[حجاب‌های هفتگانه]] را مشاهده می‌کنند<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۸-۲۰.</ref>؛ البته ایشان احاطه کامل بر اسرار عبادت و چگونگی مدح و ثنای حق را مخصوص اصفیای کامل الهی می‌داند که از راه [[وحی]] به آن دست می‌یابند.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۸.</ref>

==راه رسیدن به اسرار عبادت==

امام‌خمینی راه رسیدن به برخی از اسرار عبادت (نماز) را حفظ ظواهر و آداب احکام شریعت بدون [[تحجر]] و جمود می‌داند<ref>← جوادی آملی، مقدمه امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۲۲.</ref>؛ زیرا طریقت و حقیقت، باطن شریعت‌اند که جز از طریق پیروی از شریعت به‌ دست نمی‌آیند و ظاهر و باطن شریعت، از یکدیگر جدایی ندارند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۰۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|ظهور و بطون}} به اعتقاد ایشان هر یک از عبادات اسراری دارند که برای اهل آن ثابت است و از راه کشف و مشاهده حاصل می‌شود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۶.</ref> راه دستیابی به اسرار عبادت، توجه کامل قلب به عبادت است. ایشان برای درک مقام رکوع و اسرار نهفته در آن توصیه می‌کند نمازگزار بزرگی مقام رکوع را در نظر بگیرد و آن را با توجه کامل و مجاهده، به قلب خود بچشاند و تنها متوجه محضر پروردگار و ذات او شده، از توجه به خود، حتی توجه به ذلت و فقر خود، دست بردارد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵۴-۳۵۵.</ref> اگر سالک از تعینات نفسی خود جدا شود و حقیقت فاعلیت و قیومیت حق را به [[قلب]] برساند و این حقیقت در قلب‌ او متمکن شود، ذاکر و مذکور، خود حق گردد و قرائت و ذکر او به زبان حق واقع شود، در این هنگام، به بعضی از اسرار قدر، دست می‌یابد و بعضی از اسرار عبادت برای او معلوم می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۷.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|سرّالقدر}}

==اسرار فردی عبادات==

در روایات به برخی آثار عبادات اشاره شده است؛ ازجمله در حدیثی از [[امام‌رضا(ع)]] سرّ بلندکردن دو دست هنگام [[تکبیرة ‌الاحرام]] نماز، نوعی انقطاع و تضرع شمرده است که خداوند دوست دارد در وقت ذکر او، بنده منقطع به سوی او باشد و به واسطه بلندکردن دست‌ها، انسان متوجه شود و احضار نیت کند و به قلب توجه دهد.<ref>صدوق، علل‌ الشرائع، ۱/۲۶۴.</ref> بعضی از ‌اندیشمندان درباره آیه ۱۲۵ [[سوره بقره]]، اسراری از [[حج]] را بیان کرده‌اند؛ ازجمله قلب عارف، بیت‌الله است؛ همان ‌گونه که [[کعبه]] بیت‌الله است. همچنین [[مقام ابراهیم(ع)]] را به مقام خلّت و محبت تفسیر کرده‌اند.<ref>ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۱/۵۰۰-۵۰۱.</ref>

امام‌خمینی در بیان اسرار عبادات، افزون بر تبیین آداب باطنی، پیوند خاصی میان اسرار عبادت و عرفان عملی و نظری برقرار کرده و تفسیرهای بدیعی از اسرار عرفانی عبادات به‌ویژه نماز به دست داده است. ایشان سرّ طهارت اصحاب قلوب را پاکی از [[تلوین]] (تبدل احوال) و طهارت اهل محبت را جدایی از توجه به غیر می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳۵.</ref> ایشان حدیث یادشده امام‌رضا(ع) را مطابق گفتار [[اهل معرفت]] می‌داند که سرّ بلندکردن دست‌ها، پشت‌سر‌انداختن غیر و از میان‌برداشتن خار طریق وصول و خود را منقطع از غیر خدا گرداندن است<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۰۵-۵۰۶.</ref> چنان‌که سرّ [[وضو]] را اضمحلال کثرات در عین جمع<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۴۲.</ref> و سرّ [[رکوع]] را ترک [[خودبینی]] بر حسب [[مقام اسما و صفات]]<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵۰.</ref> و سرّ [[سجده]] را چشم‌فرو‌بستن از غیر و [[فنا]] در حضرت ذات می‌داند.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۰۱.</ref> حقیقت رکوع را نیز تمام‌کردن قوس [[عبودیت]] و فانی‌شدن در نور عظمت [[ربوبیت]] تفسیر می‌کند<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۴.</ref> و بلندکردن سر از رکوع را انصراف از کثرات اسمائیه و فنا در صفات و توقف در آن مقامات می‌شمارد<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۹.</ref>؛ همچنین [[تکبیر]] بعد از رکوع را رفع کثرات اسمائیه می‌داند که نمازگزار با دست خالی متوجه منزل ذلت و مسکنت می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵۴-۳۵۵.</ref> سرّ سجده نیز، چشم‌شستن از خود است و ادب قرار‌دادن پیشانی بر خاک به این است که مقامات خود را مشاهده نکند و خود را از خاک پست‌تر ببیند<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵۶-۳۵۷.</ref>؛ زیرا سجده، رسیدن به مقام فنای ذاتی عبد و ترک غیر و غیریت است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۷۶.</ref> که در سجده اول، از مشاهده انوار عظمت حق، حالت فنا و غشوه برای سالک حاصل می‌شود، و چون در خود اثری از [[انانیت]] مشاهده کند، با تجلی دوم، حق‌تعالی بقیه آن انانیت را نابود می‌گرداند و فنای ذاتی و فنای از فنا برای او حاصل می‌شود<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۶۱؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۴.</ref> و این، آخرین مرتبه [[توحید]] است که به مقام لامقامی-که اهل معرفت به آن مقام «[[مقام او ادنی|اَوْ اَدْنی]]» می‌گویند-منتهی می‌شود.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۰۰-۱۰۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|نماز}}

==اسرار اجتماعی عبادت==

افزون بر آثار اخلاقی امام‌خمینی که پیش از [[انقلاب اسلامی]] نوشته شده است، در آثار پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایشان نیز به موضوع اسرار عبادت توجه شده، این موضوع در نامه‌ها و سخنرانی‌های ایشان در مناسبت‌های مختلف دیده می‌شود؛ با این توضیح که پس از انقلاب، نگاه سیاسی و اجتماعی با نگاه معنوی و عرفانی ایشان درآمیخته، کاربردی‌تر شده است. به باور ایشان، برخی از عبادات افزون بر اسرار عرفانی، دارای اسرار و فلسفه سیاسی و اجتماعی هستند؛ از‌ این‌رو ایشان به ابعاد اجتماعی و سیاسی بعضی عبادات، مانند [[نماز جمعه]] و [[حج]]، توجه ویژه‌ای داشت و معتقد بود در نماز جمعه باید مسائل سیاسی و اجتماعی و گرفتاری‌های مسلمانان مطرح شود؛ زیرا دیانت [[اسلام]] دیانت عبادی و سیاسی است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷-۴۴۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|نماز جمعه}}

[[امام‌خمینی]] بزرگ‌ترین درد جوامع اسلامی را درک نکردن فلسفه واقعی بسیاری از [[احکام الهی]] می‌داند؛ چنان‌که حج با آن همه راز و عظمتی که دارد، هنوز به صورت یک عبادت خشک و یک حرکت بی‌حاصل و بی‏ثمر باقی مانده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۷۶.</ref> از نظر ایشان، عبادتی مانند فریضه حج، برای جامعه انسانی، به‌ویژه [[جامعه اسلامی]]، منافع بزرگی در پی دارد و ادامه‌دهنده بت‌شکنی‌های [[حضرت ابراهیم(ع)]] و [[حضرت محمد(ص)]] و طاغوت‌شکنی‌های [[حضرت موسی(ع)]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۸۹.</ref> ایشان حج مؤمنان را مهاجرت از خانه تن و دنیا، به سوی خدا و رسول گرامی‌اش(ص) می‌شمرد و بر این نکته تاکید می‌کند که یکی از اسرار حج، آن است که حجاج با هماهنگی زایران سراسر جهان، مکه مکرمه را به کانون فریاد علیه ستمگران تبدیل کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۹۷.</ref> ایشان از مسلمانان می‌خواهد در اجتماع عظیم الهی که هیچ قدرتی جز قدرت لایزال خداوند نمی‌تواند آن را فراهم کند، به بررسی مشکلات عمومی مسلمانان بپردازند و در راه رفع آنها با مشورت همگانی کوشش کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۶۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|حج ابراهیمی}}

==آثار توجه به اسرار عبادت==

اهل معرفت، ازجمله آثار توجه به اسرار عبادت را خروج از ظلمت به نور، روحانیت نفس و درمان امراض قلبی دانسته، <ref>ملکی تبریزی، المراقبات، ۳۱۴-۳۱۵.</ref> بعضی عبادات مانند [[روزه]] را سبب صفای قلب، طهارت اعضا و آبادشدن ظاهر و باطن می‌دانند.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۲/۱۳۱.</ref> [[امام‌خمینی]] توجه به اسرار عبادت را موجب طهارت سرّ، تعمیر قلب و ترقی باطن می‌داند و غفلت از آن را موجب دورافتادن از طریق سعادت و صراط مستقیم می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۸۰.</ref> به اعتقاد ایشان، از هر عبادتی، اثری در قلب به وجود می‌آید که در روایات از آن به نقطه سفید در قلب تعبیر شده است<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۷۳.</ref>؛ زیرا میان ظاهر و باطن شکلی از ارتباط وجود دارد که آثار و افعال هر یک در دیگری تاثیر شگرفی بر جای می‌گذارد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۲۸.</ref> ایشان اطلاع بر اسرار عبادات مانند [[نماز]] و به‌کاربستن آداب باطنی آن را تکمیل ذات و کلید سعادت و معراج [[قرب الهی]] می‌شمارد<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۵۸.</ref> و با استناد به بعضی روایات که درباره [[معصومان(ع)]] آمده است و آنان خود را آیات الهی، قرآن ناطق<ref>قندوزی، ینابیع المودة، ۱/۲۱۴.</ref> و نماز، روزه و حج<ref>مجلسی، ۲۴/۳۰۳.</ref> دانسته‌اند، معتقد است یکی از اسرار بزرگ عبادت، تکرار آن است که باطن و [[قلب انسان]]، به حقیقت [[عبادت]] برسد و با آن متحد گردد؛ از این‌رو معصومان(ع) به حقیقت [[قرآن]] رسیده‌اند و با آن متحد هستند و باطن ذات و قلب آنها، همان صورت عبادت است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۹۸-۴۹۹؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۷.</ref> ‌

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه ‌امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنچم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، مقدمه سرّ الصلاة، تالیف امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* غزالی، ابوحامد، احیاء علوم‌ الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

* کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید‌هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

==پیوند به بیرون==

محمدهادی فلاح، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/709/ اسرار عبادت]»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص۷۰۹-۷۱۵.