افکار عمومی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''افکار عمومی''' به‌معنای دیدگاه و واکنش عمومی [[مردم]] در برابر یک رویداد است.  

 

در شکل‌گیری افکار عمومی عوامل بسیاری دخالت دارد که از جمله آنها ارزش‌های فرهنگی، محیط جغرافیایی، اعتقادات دینی و شخصیت فردی است. اقناع افکار عمومی و جهت‌دهی درست به آن در [[قرآن|قرآن کریم]] نیز دارای اهمیت شمرده شده است. برخی معتقدند بدون جلب رضایت اکثر مردم، اداره هیچ جامعه‌ای دوام نخواهد داشت.

 

[[امام‌خمینی]] با درک درست اهمیت افکار عمومی در روند امور، در دوران مبارزه، یکی از ابزارهای قانونی و تأثیرگذار بر جامعه را فشار افکار عمومی می‌دانست و آن را عین [[قانون]] و زمینه‌ساز برقراری یک حکومت قانونی می‌شمرد. به باور او عدم اهمیت [[رژیم پهلوی]] به افکار عمومی باعث سست شدن رابطه مردم با آن رژیم شده بود. به گفته امام‌خمینی نشانه‌های این موضوع نیز مواردی چون نبود آزادی‌های سیاسی، وضعیت اقتصادی نابسامان، اجرای برنامه‌های بدون پشتوانه‌ای چون [[جشن هنر شیراز|جشن هنر]] و تلاش رژیم در تغییر ارزش‌های اسلامی بود.

 

امام‌خمینی پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب]] نیز هدایت افکار عمومی در هنگام تصمیم‌گیری‌های کشور را ابزاری مؤثر برای پیشرفت همه‌جانبه تلقی می‌کرد و بر این باور بود که اطلاع‌رسانی درست می‌تواند کشور را در برابر هجمه‌های تبلیغاتی [[دشمن|دشمنان]] ایمن سازد؛ چراکه در نظام بین‌الملل کنونی، اغفال افکار عمومی همواره جزء برنامه‌ها و اهداف سلطه‌گران بوده است. به باور وی از طریق آموزش و تبلیغات صحیح می‌توان به هدایت افکار عمومی در مسیر صحیح اقدام کرد.

 

== مفهوم‌شناسی ==

افکار عمومی به معنای عقیده و نظر عموم مردم است<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱/۴۹۸.</ref> و در اصطلاح به واکنش بخش عمده مردم یک [[جامعه]] در برابر حوادثی گفته می‌شود که برای آن جامعه، حیاتی یا مهم است.<ref>علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین‌الملل، ۲۶.</ref>{{سخ}}

افکار عمومی پدیده‌ای است روانی ـ اجتماعی، با خصلتی جمعی و بازتابی از هستی اجتماعی انسان؛ نوعی آگاهی اجتماعی غیررسمی که در میان عامه دارای مصالحِ مشترک بروز می‌کند و جنبه عاطفی و ادراکی دارد و گاهی می‌تواند از سر [[تعصب]] باشد.<ref>دادگران، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ۲۷.</ref> افکار عمومی در اصطلاح عصر حاضر را نخستین بار «ژاک نکه» وزیر دارایی لویی شانزدهم در آغاز [[انقلاب فرانسه]] (۱۷۸۹م) مطرح کرد.<ref>دادگران، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ۱۵.</ref>{{سخ}}

افکار عمومی پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است که متفکران شاخه‌های مختلف علوم اجتماعی، هر یک از منظر حوزه تخصصی خود بدان می‌نگرند<ref>لازار، افکار عمومی، ۳۳.</ref> برای مثال، اندیشمندان علوم سیاسی از منظر عزم و اراده ملی، جامعه‌شناسان از دیدگاه تعامل اجتماعی و [[ارتباطات]]، و روان‌شناسان اجتماعی از نگاه ویژگی‌های شخصیتی مخاطب و الگوهای رفتاری و ارزشی فرد در گروه‌های کوچک اجتماعی، این پدیده را بررسی می‌کنند.<ref>حسینی قائم‌مقامی، قدرت و مشروعیت، ۲۱–۲۲.</ref>

 

== عوامل شکل‌گیری افکار عمومی ==

عوامل بسیاری در شکل‌گیری افکار عمومی دخالت دارند که در یک تقسیم‌بندی اساسی می‌توان آنها را به دو دسته فرهنگی ـ اجتماعی و زیستی ـ روانی تقسیم کرد.{{سخ}}

در میان عوامل فرهنگی ـ اجتماعی می‌توان به مواردی نظیر ایدئولوژی‌ها، افکار قالبی (کلیشه‌ها)، اساطیر و افسانه‌ها و ارزش‌های فرهنگی اشاره کرد و برای عناصر زیستی ـ روانی نیز عواملی نظیر هوش، حافظه و خلق و خوی، محیط اجتماعی و شخصیت فردی، ابراز عقیده، توجیه، فرافکنی، هم‌هویت‌سازی و تلقین را، می‌توان نام برد.<ref>اسدی، افکار عمومی و ارتباطات، ۱۲۳–۱۴۰.</ref>{{سخ}}

از عناصر مهم و بسیار تأثیرگذار بر پدیده افکار عمومی، رسانه‌های جمعی و [[تبلیغات]] است. در عصر حاضر با توجه به گسترش روزافزون رسانه‌ها، این ابزار نقش مهمی را در جهت‌دهی به افکار عمومی و تربیت [[جامعه]] ایفا می‌کند و بسیاری از دولت‌های غربی به کمک این ابزار به‌ویژه صنعتِ [[سینما]]، [[فیلم]]، [[روزنامه]]، [[مجله]] و ابزارهای الکترونیکی (دیجیتالی و فضاهای مجازی)، به دنبال تأمین منافع خود از طریق جهت‌دادن به افکار عمومی، بیگانه‌سازی افراد در کشورهای دیگر با هویت تاریخی و فرهنگی خود و ترویج مفاهیم و الگوهای غربی هستند.<ref>نقوی، جامعه‌شناسی غرب‌گرایی، ۱/۱۷۰–۱۷۳.</ref> در دوره کنونی تبلیغات نیز ابزار بسیار مهمی جهت اعمال نفوذ در افکار عمومی‌اند که هم در جهت تخریب و تخدیر جوامع و هم در مسیر تعالی و ترقی آنها به کار می‌روند.<ref>رزاقی، جایگاه تبلیغات در جهان امروز، ۱۹.</ref>{{سخ}}

ایجاد ابهام<ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۹۲.</ref> شکل‌دادن به نگرش‌ها، منفعل‌شدن افراد و افزایش نفوذپذیری در آنها<ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۹۳.</ref> و انتقال اطلاعات مورد توجه گروه خاص<ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۹۴.</ref> را می‌توان ازجمله کارهای تبلیغات دانست.

 

== اهمیت افکار عمومی ==

در [[قرآن کریم]]، اساسی‌ترین روش [[پیامبران(ع)]] برای دستیابی به رسالت خویش، بیدارکردن [[فطرت]] نوع [[بشر]] و دعوت انسان‌ها به سوی [[توحید|یکتاپرستی]] از طریق اقناع و جهت‌دهی به افکار عمومی دانسته شده‌است<ref>روم، ۳۰.</ref>. یکی از مشهورترین اقناع افکار عمومی در تاریخ، عمل [[حضرت ابراهیم(ع)]] در رویارویی با ستاره‌پرستان بود که در قرآن کریم نیز آمده‌است<ref>انعام، ۷۶–۷۸.</ref> فرمان [[امام‌علی(ع)]] به [[مالک اشتر]] در خصوص اهمیت و توجه به افکار عمومی<ref>نهج البلاغه، ن۵۳، ۴۶۲–۴۶۳.</ref> نیز حکایت از اهمیت این مقوله در [[اسلام]] دارد. جامعه‌شناسان افکار عمومی را عامل ارتباط و کنش متقابل اجتماعی دانسته‌اند<ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۱۱.</ref> و گروهی معتقدند بدون جلب رضایت اکثر مردم، اداره هیچ جامعه‌ای دوام نخواهد داشت.<ref>دادگران، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ۱۱۵.</ref>{{سخ}}

افکار عمومی نزد [[امام‌خمینی]] نیز اهمیت بسزایی داشت؛ چنان‌که در دوره مبارزه، یکی از ابزارهای قانونیِ در اختیار ملت و از عوامل تأثیرگذار بر جامعه را فشار افکار عمومی می‌دانست و آن را عین قانون و زمینه‌ساز برقراری یک حکومت قانونی می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۴۹۹ و ۵۲۳.</ref> ایشان در این دوره، با توجه به اهمیت و کارکرد افکار عمومی، از تأثیر قضاوت و فشار افکار عمومی بر تصمیم‌گیری‌ها و سیاست کشورها آگاه بود و از همین‌رو افزون بر اینکه افکار عمومی ایران و دنیا را به قضاوت دربارهٔ مبارزه حق‌طلبانه مردم ایران فرامی‌خواند، به [[ابرقدرت‌ها|قدرت‌های بزرگ دنیا]] هم هشدار می‌داد تا با حمایت از [[رژیم پهلوی]]، افکار عمومی دنیا را علیه مردم خود نشورانند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۲؛ ۳/۴۷۳، ۴۹۷ و ۵/۲۹۸، ۴۹۹، ۵۲۳.</ref> برهمین‌اساس توانست برای ساقط‌کردن رژیم پهلوی، رهبری طیف گسترده‌ای از نیروهای سیاسی و اجتماعی را بر عهده بگیرد و افکار عمومی را در مقابله با رژیم هدایت کند.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۵۵–۶۵۶.</ref>

 

فضای سیاسی عصر پهلوی به سبب خفقان و [[استبداد]] حاکم بر جامعه، [[دموکراسی]] واقعی نداشت<ref>خدایی، همه‌پرسی‌های رژیم شاه، ۲۱۰–۲۱۱.</ref> و مشارکت سیاسی و اجتماعی و نظارت عمومی بر عملکرد دستگاه حکومتی در حداقل ممکن قرار داشت.<ref>افضلی، دولت مدرن در ایران، ۳۲۳–۳۴۰.</ref> در این دوره پیوند و ارتباط میان مردم و رژیم، سست شده بود،<ref>روحانی، اهرم‌ها، سقوط شاه و پیروزی انقلاب اسلامی، ۱/۴۶۴.</ref> بنابراین حکومت با هدف جلب افکار عمومی، مظاهر، هنجارها و ارزش‌های دوران باستان را مهم و قابل توجه جلوه می‌داد و ترویج می‌کرد،<ref>افضلی، دولت مدرن در ایران، ۳۴۰–۳۴۵.</ref> اما این عملکرد، به دلیل هماهنگ‌نبودن با [[فرهنگ]] و اعتقادات مردم ایران، با شکست مواجه شد و همراهی افکار عمومی را در پی نداشت.{{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی| جشن‌های ۲۵۰۰ساله |تاجگذاری شاه}}{{سخ}}

امام‌خمینی این عدم همراهی افکار عمومی را در حوزه سیاست داخلی به دلیل تلاش رژیم در تغییر در احکام ضروری اسلام<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۹۹.</ref> برپایی جشن‌های حکومتی و صرف هزینه‌های گزاف و سرسام‌آور و ترویج بی‌بندوباری در جامعه،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۲۴–۱۲۷.</ref> نبود آزادی‌های سیاسی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۰۰ و ۳/۴۳۳.</ref> وجود خفقان در کشور،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۲۹.</ref> وجود [[فقر]] و نابسامانی‌های اقتصادی و اجتماعی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۸۵–۴۸۶.</ref> و [[فخرفروشی]] طبقه اشراف و غارت منابع کشور توسط آنها<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۳ و ۲۱۲.</ref> می‌دانست. ایشان با اینکه همواره از نبود شرایط مناسب برای انتشار افکار عمومی در [[مطبوعات]] و بازتاب دادخواهی و اظهار تظلم مردم انتقاد می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۸۹.</ref> گاهی برای فعال نگه‌داشتن افکار عمومی، مردم را به قضاوت در خصوص عملکرد رژیم دعوت می‌کرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۲.</ref> به این جهت حکومت پهلوی با موج مخالفت افکار عمومی در سطح جامعه مواجه می‌شد. ایشان همکاری [[محمدرضا پهلوی]] با قدرت‌های استعماری و عقد قراردادها و پیمان‌های گوناگون با آنها را نیز ازجمله عوامل نارضایتی عمومی و همراه‌نشدن افکار عمومی با رژیم پهلوی برمی‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۶–۷ و ۵/۱۳۹ و ۱۴۰.</ref>{{سخ}}

رژیم پهلوی برای کاستن از فشار افکار عمومی در سال ۱۳۵۵ و تحت تأثیر سیاست خارجی [[آمریکا]]، طرح فضای باز سیاسی را در کشور به اجرا درآورد.<ref>کمالی، جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ۲۱۲.</ref> امام‌خمینی این اقدام رژیم را ظاهرسازی، فریب افکار عمومی و ابزاری برای ابقای حکومت تفسیر کرد که مردم فریب آن را نخواهند خورد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۶۰–۲۶۱، ۴۶۴ و ۴/۲۶۷، ۴۲۳.</ref> ایشان معتقد بود [[تظاهرات]] مردم در روزهای [[تاسوعا]] و [[عاشورا]] بیان‌کننده این نکته است که اقدامات و نیرنگ‌های [[محمدرضا پهلوی]] نتوانست سبب جلب افکار عمومی به سمت حکومت غیرقانونی او شود<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۰۶، ۲۲۱–۲۲۲ و ۲۲۷.</ref> و در نهایت به بیداری افکار و احساسات عمومی در برابر مفاسد و جنایات پهلوی منجر گردید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۰۹، ۴۳۱–۴۳۳، ۴۷۳ و ۴/۱–۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|تظاهرات}}

 

امام‌خمینی هدایت افکار عمومی در هنگام تصمیم‌گیری‌های کشور را ابزاری مؤثر برای پیشرفت همه‌جانبه کشور می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۵/۲۷۹.</ref> و برای این هدایت و جهت‌دهی راهکارهایی در نظر می‌گرفت. ایشان آموزش صحیح برای تحول در افکار و فرهنگ مردم، دوری از گرایش‌های طاغوتی و هم‌رأیی و اتفاق عموم در جهت تحقق [[حکومت اسلامی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۴۸۰–۴۸۲؛ ۷/۱–۲ و ۸/۲۰۸–۲۰۹.</ref> و اطلاع‌رسانی صحیح<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۱ و ۱۶/۱۱۸.</ref> و گفتگوی صادقانه با مردم در خصوص مشکلات [[جامعه]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۱.</ref> را ازجمله راهکارهای هدایت افکار عمومی در جامعه می‌دانست و معتقد بود هر گونه تلاش در زمینه اصلاح و ارتقای افکار عمومی به منظور مصونیت‌بخشی در برابر توطئه‌های دشمنان قابل ستایش است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۴۷۱.</ref>

 

امام‌خمینی ابزارهایی را نیز برای اجرایی‌شدن هدایت افکار عمومی جامعه لازم می‌دانست که می‌توان آن‌ها را در دو حوزه کلانِ آموزش و فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی دسته‌بندی کرد. ایشان برای فرهنگ‌سازی و آموزشِ صحیح افکار عمومی در برابر دسیسه‌های [[دشمن]] به نهاد [[آموزش و پرورش]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۷۴–۷۵؛ ۱۰/۷۸–۸۳، ۲۳۲ و ۱۶/۴۹۵–۵۰۳.</ref> نهادهای فرهنگ‌ساز مانند [[سینما]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۱۷۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| فرهنگ | سینما}} [[هنر]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۴۵.</ref> و نهاد [[دانشگاه]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۴۳۲؛ ۸/۶۱ و ۱۷/۱۵۰.</ref> اهمیت می‌داد و در مقوله اطلاع‌رسانی صحیح به مردم، ابزارهایی مانند [[رسانه جمعی]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۴۵۶؛ ۱۱/۱۹۵–۱۹۶ و ۱۳/۱۵۶–۱۵۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|مطبوعات}} [[صدا و سیما]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۳۹۹ و ۱۳/۱۵۷–۱۵۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| رادیو | تلویزیون}} و منابر مذهبی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۳۲ و ۳۴۶.</ref> را مؤثر می‌دانست.{{سخ}}

ایشان معتقد بود با اطلاع‌رسانی درست در خصوص اخبار و رویدادهای کشور می‌توان در مقابل هجمه‌های تبلیغاتی و مسموم رسانه‌های دشمن به مقابله پرداخت و ملت را از واقعیات جامعه آگاه کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۳۹.</ref> چنان‌که امروزه رسانه‌های گروهی در جهت‌دهی و تنظیم افکار عمومی نقشی بسزا دارند<ref>داوودی، در میانه دو انقلاب، ۶۲–۶۳.</ref> و از نظر برخی از صاحب‌نظران مهم‌ترین ابزار انتقال افکار و اطلاعات در جامعه‌اند.<ref>فخّار طوسی، امام‌خمینی و رسانه‌های گروهی، ۲۳۰.</ref>

امام‌خمینی در این جهت، نقش جوانان، نخبگان و روشنفکران،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۴۲، ۲۵۳–۲۵۴، ۲۸۸، ۳۲۳ و ۴۳۷–۴۳۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| روشنفکری}} اهل هنر و قلم،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۲۱ و ۱۵۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| نویسندگان}} حوزویان،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۹، ۱۶۲ و ۱۰/۱۴۵–۱۴۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|روحانیت | طلاب}} و دانشگاهیان<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲۸۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دانشجویان}} را در شکل‌دهی به افکار عمومی ملت و همسوکردن آنان با منافع کشور و [[اسلام]] برجسته و قابل توجه ارزیابی می‌کرد.{{سخ}}

هر اندازه توجه و اهمیت به افکار عمومی و هدایت آن به سوی اهداف و مقاصد هر نظام سیاسی و حکومتی لازم و مهم قلمداد می‌شود<ref>فاضلی، مشارکت سیاسی و تشکل، جنبه‌های نظری و جایگاه، ۳۸۱.</ref> به همان اندازه توجه‌نکردنِ دولت‌ها به افکار عمومی می‌تواند آثار زیانباری بر حاکمیت سیاسی و اجتماعی داشته باشد،<ref>سووی، افکار عمومی و اثر آن در زندگی اجتماعی، ۲۲۲.</ref> بنابراین [[امام‌خمینی]] معتقد بود اگر دولت‌ها اهمیتی برای افکار عمومی ملت خویش قائل نشوند یا به تبلیغات غیر واقعی و بر خلاف جریان افکار عموم مردم بپردازند، نه تنها مردم را همراه با برنامه‌ها و اهداف خود نمی‌بینند، بلکه چندی بعد، خواست عمومی را در مقابل خود خواهند یافت. به نظر ایشان نمونه بارز این موضوع توجه‌نکردن [[حکومت پهلوی]] به مخالفت ملت در حمایت از [[اسرائیل]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۳۹.</ref> و همسویی با سیاست‌های آمریکا<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۶.</ref> بود.

 

== جهت‌دهی غرب به افکار عمومی ==

در نظام بین‌الملل کنونی اغفال افکار عمومی در زمینه‌های گوناگون فرهنگی و سیاسی همواره جزو برنامه‌ها و اهداف قدرت‌های غربی و سلطه‌گران، به‌ویژه آمریکا بوده‌است.<ref>قربان‌زاده، روابط بین‌الملل از دیدگاه امام‌خمینی، ۱۸۲–۱۸۶ و ۱۸۹.</ref> امام‌خمینی در بسیاری از سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های خود بر نقش رسانه‌ها و دستگاه‌های تبلیغاتیِ قدرت‌های استکباری جهان در فریب افکار عمومی ملت‌های خویش و وارونه‌جلوه‌دادن حقایق، به‌ویژه مسائل مربوط به [[ایران]]، تأکید داشت و از آن [[انتقاد]] می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۱، ۱۶۰؛ ۵/۱۶ و ۱۱/۱۲۶، ۲۴۰.</ref> ایشان معتقد بود استعمارگران با وارونه نشان‌دادن حقایق و احکام اسلام، قصد ایجاد [[انحراف]] و بدگمانی به اسلام حقیقی در اذهان عمومی جهانیان دارند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۱۳؛ ۵/۷۰، ۲۹۳ و ۶/۲۹۴–۲۹۵.</ref> هرچند امام‌خمینی افکار عمومی کشورهای جهان را حامی ملت ایران در استقلال‌طلبی، معنویت‌خواهی و مبارزه با اهداف [[بیگانگان]] می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۹۷ و ۵/۳۰۷.</ref> اما مقابله با تبلیغاتِ مسموم دشمنان و آگاهی‌بخشی به افکار عمومی دربارهٔ حقایق جهان و ایران را پراهمیت می‌دانست و آن را از وظایف دولت و [[قوه مجریه]] می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۱/۲۲۹.</ref> ایشان تبلیغات دامنه‌دار و اقدامات فریب‌کارانه دولت‌های اسلامی را نیز ازجمله تلاش‌های دامنه‌دار [[استکبار جهانی]] در جهت تشویش و انحراف افکار عمومی [[مسلمانان]] و دیگر ملت‌های جهان از واقعیات اسلام و مسلمانان برمی‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۲۶۴–۲۶۵.</ref>{{سخ}}

 

 

== منابع ==

* علی‌بابایی، غلامرضا، فرهنگ روابط بین‌الملل، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.

* فخار طوسی، جواد، امام‌خمینی و رسانه‌های گروهی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* سیدمحمدصادق حسینی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/147/ افکار عمومی]»، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۲، ص۱۴۷–۱۵۱.

[[رده:مقاله‌های جلد دوم دانشنامه امام‌خمینی]]

[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]

[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]]

[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]