امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

|سرشناسی        = رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران

|نام کامل      = سید روح الله موسوی مصطفوی خمینی

|زادروز        = [[۱ مهر]] ۱۲۸۱ش/ [[۲۰ جمادی‌الثانی]] [[۱۳۲۰ هجری قمری|۱۳۲۰ق]]

|تاریخ درگذشت  = [[۱۳ خرداد]] [[۱۳۶۸ش]]/ [[۲۸ شوال]] ۱۴۰۹ق

|آرامگاه        = [[بهشت زهرا تهران|بهشت زهرای تهران]]-[[حرم امام خمینی]]

|فرزندان        = [[سیدمصطفی خمینی|مصطفی]]، [[سید علی خمینی|علی]]، [[سیداحمد خمینی|احمد]]

|مناصب          = رهبری نظام [[جمهوری اسلامی ایران]] - [[مرجع تقلید]]

|اساتید        = [[عبدالکریم حائری]]، [[میرزا جواد ملکی تبریزی]]، [[محمدعلی شاه‌آبادی]]

|شاگردان        = [[مرتضی مطهری]]، سید علی خامنه‌ای، [[سید محمد حسینی بهشتی]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[حسینعلی منتظری]]، [[مجتبی تهرانی]]، [[عبدالله جوادی آملی]]، [[یوسف صانعی]]، [[حسین نوری همدانی]]

امام‌خمینی نگارش تفسیری کامل بر قرآن کریم ندارد، ولی دیدگاه‌های تفسیری ایشان گاه مستقلاً به عنوان تفسیر آیه یا سوره خاصی مطرح شده است، مانند تفسیر سوره حمد و گاه در لابه‌لای آثار غیر تفسیری ایشان آمده است.{{ببینید|متن=ببینید|تفسیر |حمد |لیلة القدر |تفسیر و شواهد قرآنی}} مبنای مباحثی که امام‌خمینی غالباً از تفسیر آیات به صورت پراکنده در آثار خود به دست داده، عرفانی است؛ چنان‌که تفسیرهای مبتنی بر مباحث عرفان نظری در آثاری چون [[شرح دعاء السحر]]، [[مصباح الهدایه]]، [[التعلیقة علی الفوائد الرضویه]] و [[آداب الصلاة]] و مباحث عرفان عملی در کتاب‌هایی چون [[شرح چهل حدیث]] و [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] آمده است.

امام‌خمینی یکی از احیاگران معارف و مسائل مطرح در قرآن و از منادیان بازگشت به قرآن است. ایشان که قرآن را بزرگ‌ترین [[رحمت الهی]] می‌داند، در مسئله بازگشت به قرآن به دو جهت اجتماعی و فردی توجه کرده است. ایشان از جهت اجتماعی و در برخورد با مسائل فرهنگی و سیاسی، به مسئله [[وحدت]] اشاره و به آیه «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً»، <ref>آل عمران، 103.</ref> استناد می‌کند؛ چنان‌که از جهت فردی راه بازگشت به قرآن را انس با قرآن و فهم دستورهای آن می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|مهجوریت قرآن}} ایشان همچنین درباره برخی مسائل علوم قرآن، روش تفسیر و نیز مبانی و اصول آن نکات مهمی بیان کرده است:

* رویکرد اخلاقی و تربیتی: این رویکرد برگرفته از نگاه امام‌خمینی درباره مقاصد و مطالب قرآن است که آن را کتاب [[تهذیب نفس]] و [[خودسازی]] می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|روش تفسیر قرآن}}

امام‌خمینی یکی از شارحان بزرگ [[حکمت متعالیه]] است که توانسته با تامل در نظام فلسفی صدرایی، در تقریر و بسط معارف الهی، از آن بهره ببرد. فلسفه ایشان فلسفه‌ای عقلی، ذوقی و شرعی است و در عین حال، متاثر از‌ اندیشه‌های پیشینیان است.{{ببینید|متن=ببینید|فلسفه |کلام |حکما |عرفا |ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله |شهاب‌الدین سهروردی |قمی، قاضی سعید}} ایشان همچنین در روش و محتوا به تقریر و تکمیل فلسفه پرداخته و فلسفه را به حکمت عرفانی تبدیل کرده است. ایشان در روش معرفتی، ترتیب مباحث و برهانی‌کردن نظریه‌های پیشین و ردّ برخی نظریه‌ها، نوآوری دارد؛ از این‌رو‌ اندیشه‌های فلسفی ایشان در قالب منظومه فکری خاص، بیان می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|فلسفه}}

بررسی در آثار فلسفی ـ عرفانی امام‌خمینی به‌خوبی نشان می‌دهد که ایشان از قواعد فلسفی استفاده‌های فراوانی کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فلسفی |الواحد |بسیط الحقیقه |امکان اشرف |الذاتی لایعلل |الشیء مالم یجب}} فلسفه ایشان یک نظام علمی است که مبتنی بر شش رکن [[هستی‌شناسی]]، [[جهان‌شناسی]]، [[معرفت‌شناسی]]، [[خداشناسی]]، [[انسان‌شناسی]] و [[معادشناسی]] است و هر یک برخی مسائل مهم فلسفی را دربرمی‌گیرد:

* [[اصالت وجود]]: حل بیشتر مشکلات [[فلسفه ماورالطبیعه]]، به اصالت وجود بستگی دارد. امام‌خمینی در مبحث اصالت وجود دو مرحله را طی می‌کند؛ نخست اثبات اصالت وجود و دوم اثبات [[اعتباریت ماهیت]]. ایشان بر این نظر است که مسائلی چون اصول توحیدی و بسیاری از مباحث مبدا و معاد با این اصل روشن می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|اصالت وجود |ماهیت}}

* [[تشکیک در وجود]]: تشکیک در وجود و اقسام آن از بحث‌های دشوار فلسفه است. امام‌خمینی تشکیک مفهومی و نیز تشکیک در ماهیت و ذاتیات را باطل دانسته است. ایشان وجود را از حیث ذات، دارای مراتب تشکیکی می‌داند و تاکید می‌کند مراد از تشکیک، حقیقت، مصداق و واقعیت خارجی وجود است، نه مفهوم وجود. ایشان در نظر نهایی و بر اساس [[وحدت شخصی وجود]] قائل به تشکیک در مظاهر می‌باشد.{{ببینید|متن=ببینید|تشکیک در وجود |وحدت وجود}}

* [[وجود رابط]]: یکی از مباحث مطرح در امور عامه فلسفه، تقسیم وجود به «فی نفسه» ([[وجود مستقل]]) و «فی غیره» (وجود رابط یا حرفی) است. امام‌خمینی نیز در مباحث منطقی، اصولی، فلسفی و عرفانی خود به بحث از وجود رابط توجه کرده و پیامدهایی را برای وجود رابط برشمرده است.{{ببینید|متن=ببینید|وجود رابط |منطق}}

یکی از مباحث مورد توجه امام‌خمینی بحث از [[تغییر]]، [[حرکت]]، [[زمان]] و [[حدوث]] و تجدد «آن‌به‌آن» موجودات هستی است. به باور ایشان کل عالم طبیعت در حرکت است و ثبات و سکون در آن راه ندارد. ایشان در نظریه حرکت و [[حرکت جوهری]]، همه عالم طبیعت، اعم از [[جوهر]] و [[عرض]] را پیوسته در حال تجدد و تصرم می‌داند و با این مبانی و مسائل به حلّ مسئله حدوث و ربط حادث به قدیم پرداخته است:

یکی از مباحث مورد توجه حکمای مشائی، اشراقی و ملاصدرا بحث از حرکت و عَرَضی یا وجودی دانستن آن است. امام‌خمینی به پیروی از [[ملاصدرا]]، حرکت را بحثی فلسفی و چگونگی وجود شیء می‌داند و در بیان حقیقت حرکت، امتداد را به دو قسم پایدار و ناپایدار تقسیم کرده و به تفصیل به حرکت توسطیه و قطعیه می‌پردازد.{{ببینید|متن=ببینید|حرکت}}

حرکت جوهری ازجمله مسائل محوری در جریان فکر فلسفی است که افق جدیدی را در برابر دید فیلسوفان مسلمان قرار داد. ملاصدرا نخستین فیلسوفی است که حرکت در جوهر را در یک دستگاه منظم فکری مطرح کرد.{{ببینید|متن=ببینید|حرکت جوهری}}

امام‌خمینی به پیروی از حکمت متعالیه به ماهیت و حقیقت حرکت جوهری، اثبات و نتایج آن پرداخته است. ایشان حرکت در مقوله جوهر را پذیرفته و بر این باور است که اصل ذات و جوهر، در حرکت است. براین اساس، اصل وجود یا جوهر اشیا به نحو تدریجی تغییر می‌کند. ایشان با استناد به برخی [[آیات قرآن]] براین باور است که ذات اشیا در هر آنی در حال تغییر است؛ اما این حرکت آن‌چنان پنهان است که به‌راحتی نمی‌توان به آن پی‌برد.{{ببینید|متن=ببینید|حرکت جوهری}} امام‌خمینی با نقد سخن [[ابن‌سینا]] در انکار [[حرکت در ذات]]، معتقد است اشتباه وی در تشخیص‌ندادن موضوع حرکت (در وجود یا ماهیت) است.{{ببینید|متن=ببینید|ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله |حرکت جوهری |حکما}}

امام‌خمینی با دلایل متعددی حرکت جوهری را اثبات کرده است؛ ازجمله، دلیل تبعیت اعراض از جواهر، استحاله علوم، اتحاد عرض با عرض و [[تجدد امثال]].{{ببینید|متن=ببینید|حرکت جوهری}} ایشان به پیروی از ملاصدرا برای حرکت جوهری ثمرات و آثاری برمی‌شمارد که عبارتند از:

* معاد جسمانی.{{ببینید|متن=ببینید|معاد |حرکت جوهری}}

موضوع [[ربط حادث به قدیم]]، همچنین ربط ثابت به متغیر از مهم‌ترین مسائل فلسفی است که از دیرباز معرکه آرای گوناگون مکتب‌های فلسفی و کلامی بوده است. ملاصدرا فهم متکلمان و حکمای خردمند را در این مسئله به حیرانی و سرگشتگی متصف کرده است. امام‌خمینی نیز با تاکید بر سختی فهم و درک این مسئله، تصور و تحقق آن را به جز برای پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع)، دشوار دانسته است. ایشان در تبیین اشکال ربط حادث به قدیم خاطرنشان کرده است که از یک سو، [[معلول]] از [[علت تامه]] خود قابل جداشدن نیست و از سوی دیگر، علت این حوادث باید حادث باشد؛ چنان‌که در مسئله ربط ثابت به متغیر، پرسش این است که چگونه می‌توان امر متغیر را به شیء ثابت نسبت داد؟ امام‌خمینی برای رفع این مشکل بنابر روش مشائی و اشراقی، راه‌هایی به دست داده و در نهایت به روش حکمت متعالیه و بر مبنای حرکت جوهری پاسخ داده است.{{ببینید|متن=ببینید|ربط حادث به قدیم}}

امام‌خمینی مبانی [[معرفت‌شناسی]] خود را در آثار گوناگون و در اثبات دیدگاه‌های مختلف حکمی، عرفانی و دینی به کار گرفته است و این امر نشان‌دهنده انسجام ساختار معرفت‌شناسی ایشان است. این معنا با نگاهی کوتاه بر دیدگاه‌ها، مبانی و نقدهای مبسوط ایشان بر دیگران روشن‌ می‌شود:

* [[علم]]:‌ اندیشمندان در بیان حقیقت علم، آرای مختلفی دارند. امام‌خمینی در تبیین و تقریر حقیقت علم، دو روش را در پیش گرفته است: یکی روش مشهور که همان ماهوی‌بودن علم است و دیگری روش [[حکمت متعالیه]]. ایشان حقیقت علم را مانند حقیقت وجود، یک حقیقت مشکک می‌داند؛ یعنی اختلاف میان مصادیق آن به شدت و ضعف می‌باشد که هم بر کشف ناقصی که در یک موجود است، صادق است و هم بر کشف تام و تمام به نحو حقیقی؛ از این‌رو در صدق مفهوم، هیچ فردی بر فرد دیگر مزیت ندارد؛ بلکه فرق از جهت شدت و کمال و ضعف و نقصان در حقایق خارجی است.

امام‌خمینی ملاک علم را حضور می‌داند و انطباق علم بر معلوم را با دو مسلک و طریق بررسی می‌کند؛ یکی به نحو حلولی و کیف نفسانی‌بودن علم و دیگری به نحو قیام صدوری، و از آنجا که ملاک علم نزد ایشان حضور است و قیام صدوری به نفس دارد، بر این باور است که صورت‌های ذهنی نزد نفس، معلوم بالذات‌اند و نفس به واسطه مطابقت صورت‌های ذهنی با صورت‌های خارجی، به خارج، بالعرض، علم پیدا می‌کند. ایشان همچنین به اقسام علم، سریان علم بر اساس اصالت و تشکیک وجود پرداخته است.{{ببینید|متن=ببینید|علم}}

* [[وجود ذهنی]]: یکی از بحث‌هایی که از سویی با فلسفه و از سوی دیگر با معرفت‌شناسی مرتبط است، بحث از وجود ذهنی است. فلاسفه درباره وجود ذهنی آرای مختلفی دارند و درباره آن اشکال‌های فراوانی مطرح ساخته‌اند و دشواری پاسخ به این اشکال‌ها موجب شده آرای متنوعی در باب وجود ذهنی پدید آید. امام‌خمینی به برخی اشکال‌های وجود ذهنی پرداخته و با بررسی اقوال و آرا به این محذور که حکما تصورات را [[کیف نفسانی]] و در عین جوهربودن، [[عرض]] نیز می‌دانند، پاسخ داده است.{{ببینید|متن=ببینید|علم |وجود}}

* اتحاد عاقل و معقول: مسئله [[اتحاد عقل و عاقل و معقول]] همواره میان فلاسفه مورد بحث بوده است. ملاصدرا نخستین فیلسوفی است که بر اساس مبانی نظام فلسفی خود این مسئله را ثابت کرده است. امام‌خمینی نیز با توجه به اصولی چون اصالت وجود، تشکیک در وجود و حرکت جوهری اشتدادی، به بحث از اتحاد عاقل و معقول پرداخته است.

امام‌خمینی همسو با حکمت متعالیه، بر این باور است که [[اتحاد عاقل و معقول]] دو مورد دارد: علم در مرتبه ذات و علم نفس به غیر خود؛ یعنی علم اشراقی نفس به صورت‌ها و قضایا به نحو تفصیل. ایشان در اثبات اتحاد عاقل و معقول بر مبنای دو قاعده «کلّ عالِم مجرد» و «کلّ مجرد عالِم» بر این باور است که طبق این دو قاعده، علم عین عالم و عالم عین علم است و مجرد، علم به مجرد دارد؛ پس نفس باید در مقام عالمیت به شیء دیگر مجرد باشد و چون عاقل با معقول متحد است، در این صورت معقول نیز مجرد است و عاقل عین معقول و معقول عین عاقل است. ایشان ازجمله ثمرات و کاربردهای مسئله اتحاد عاقل و معقول را در اثبات قوه خیال، تبیین چگونگی استکمال نفس و اثبات اتحاد نفس با [[عقل فعال]] می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|اتحاد عاقل و معقول |علم}}

امام‌خمینی راه‌های [[اثبات وجود خدا]] را با توجه به روش و مبنا متفاوت می‌داند و برخی براهین را عقلی و فلسفی و برخی را طبیعی و برخی دیگر را کلامی می‌شمارد.{{ببینید|متن=ببینید|خداشناسی}}

* براهین جهان‌شناسی ([[برهان وجوب و امکان]]، [[برهان حرکت]]، [[برهان حدوث و قدم]] و [[برهان نظم]])؛

در [[فلسفه اسلامی]]، توحید خداوند پس از اثبات وجود واجب‌تعالی، یکی از مهم‌ترین و دشوارترین مسائل الهیات به معنای اخص است. تبیین رابطه فاعلیت انسان و فاعلیت خداوند، مسئله جبر و اختیار، ‌ مباحث علم، اراده و قدرت مطلقه الهی، مشکل شرور در نظام هستی و چگونگی انتساب آن به خداوند، ازجمله مسائلی است که در مبحث توحید به حل آنها پرداخته می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱)}}

امام‌خمینی با بیان اقسام توحید، توحید ذاتی را در دو مرحله، بساطت ذات ([[توحید احدی]]) و نفی شریک ([[توحید واحدی]]) بررسی کرده، برای هر دو قسم برهان اقامه می‌کند و در پاسخ به [[شبهه ابن‌کمونه]]، معتقد است بر مبنای اصالت وجود در دار هستی یک حقیقت بیشتر موجود نیست و مراتب وجود در حقیقت وجود، مختلف نیستند، بلکه اختلاف به شدت و ضعف است؛ در این صورت اگر یکی از دو واجب فرضی، همین حقیقت اصیل باشد، با توجه به اصالت وجود، واجب دیگری که به تمام ذات حقیقت با این واجب مخالف است، یا عدم است یا ماهیت، و طبق اصالت وجود ثابت شده که [[ماهیت]] امری اعتباری است؛ بنابراین فرد دوم واجب، باید عدم باشد؛ زیرا تنها عدم است که از تمام جهات و به تمام ذات با وجود، متباین است.{{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱) |حکما |عدم}}

[[توحید صفاتی]] به معنای این است که صفات خداوند عین ذات اوست و در خارج، ذات و صفات با یک وجود موجودند. ‌درباره صفات الهی با ذات میان اندیشمندان اسلامی اختلاف است. امام‌خمینی با رد سخن [[اشاعره]] و [[معتزله]] بر این باور است که [[صفات خداوند]] از جهت مصداق هر یک عین دیگری و همه عین ذات الهی‌اند.{{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱) |اسما و صفات}} ایشان در اثبات توحید صفاتی دو دسته دلیل نقضی و حلی آورده است{{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱)}}}}

در نگاه امام‌خمینی، همه موجودات امکانی با همه افعال و آثار خود، از شئون و تجلیات حق شمرده شده و تنها از وجود مجازی برخوردارند{{ببینید|متن=ببینید|وحدت جود |تشکیک در وجود |جبر و اختیار |کلام}}؛ همچنین توحید در نگاه ایشان نگرشی اساسی و دارای کارکردهای فردی و اجتماعی است؛ کارکردهای فردی چون اعتماد به خدا، امید به خدا و آرامش و کارکردهای اجتماعی مانند نفی طاغوت، وحدت کلمه، استقرار عدالت و آزادی و حقوق اجتماعی.{{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱)}}

مسئله [[علم الهی]] به‌ویژه علم ذاتی حق‌تعالی به تفاصیل اشیا یا همان علم پیش از ایجاد به موجودات، ‌از مسائل بسیار مهم خداشناسی میان متکلمان، فیلسوفان و عارفان است. [[ملاصدرا]] تبیین چگونگی علم تفصیلی حق‌تعالی به اشیا پیش از ایجاد ـ را از دشوارترین مسائل فلسفی می‌داند. امام‌خمینی در بیان علم الهی روش ملاصدرا را برگزیده و آن را با روایات صادر از [[اهل بیت(ع)]]، از منبع ولایت پیوند داده است. ایشان که درک و فهم معارف الهی، ازجمله علم الهی را از عهده مجادله‌های اهل فلسفه و کلام بیرون می‌داند، این درک را مخصوص صاحبدلانی شمرده است که از مشکلات [[نبوت]] و مصباح ولایت همراه با ریاضت‌های بسیار بهره‌مند شده‌اند. ایشان با تمسک به روایات اهل بیت(ع) سه مسئله مهم پیش از ایجاد، ‌تعلق علم حق به معلومات و رابطه سمع و بصر حق با علم الهی را حل کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|علم الهی}}

امام‌خمینی مراتبی برای علم حق‌تعالی بیان می‌کند: علم در مرحله بطون که به علم به مرتبه ذات و مرتبه احدیت و مرتبه واحدیت تقسیم می‌شود{{ببینید|متن=ببینید|احدیت و واحدیت |علم الهی}}؛ علم در مرحله ظهور عینی؛ علم در مرتبه عقل و قلم اعلی{{ببینید|متن=ببینید|قضا و قدر |عقل (۱) |‌علم الهی}}؛ علم در مرتبه صور [[مثل افلاطونی|مُثل افلاطونی]] در مرتبه بعد انکشاف اشیا در نفوس کلیه، و علم در مرتبه عالم ماده و قدر عینی.{{ببینید|متن=ببینید|علم الهی |قضا و قدر |عقل (۱)}}

* نفس‌شناسی: امام‌خمینی در مسئله نفس و ارتباط آن با بدن، همانند ملاصدرا به دو رویکرد عقلی و نقلی توجه کرده است. ایشان تلازم میان نفس و بدن را ذاتی می‌داند و به پیروی ملاصدرا تعلق نفس به بدن را از جهت طبیعی و در آغاز حدوث، از نوع تعلق صورت به ماده می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|نفس}}

* حدوث و قِدم نفس: گروهی از حکما به پیروی از [[افلاطون]] به قدم نفس و گروهی دیگر به پیروی از [[ارسطو]] به حدوث آن معتقدند و بیش‌تر فلاسفه اسلامی این نظر را پذیرفته‌اند. امام‌خمینی با بیان اینکه نفس جسمانیة‌الحدوث است، همسو با حکمت متعالیه برای نفس سه نشئه پیش از طبیعت، در [[طبیعت]] و پس از طبیعت قائل است. ایشان جسمانیةالحدوث و روحانیةالبقاء بودن نفس را جز با حرکت اشتدادی نفس امکان‌پذیر نمی‌داند و بر این باور است نفس حقیقت واحده‌ای است که از نقص رو به کمال می‌رود و در سیر استکمالی خود رو به تجرد دارد و پیوسته در حال بالفعل شدن است.{{ببینید|متن=ببینید|نفس |قواعد فلسفی}}

* [[عقل هیولایی]]؛

* [[عقل بالملکه]]؛

* [[عقل بالفعل]]؛

* [[عقل بالمستفاد]]. ایشان معتقد است غایت [[عقل عملی]] و نظری فنای فی الله است.{{ببینید|متن=ببینید|عقل (۲)}}

در‌ اندیشه فلسفی امام‌خمینی و در بخش انسان‌شناسی، مسئله [[معادشناسی]] از جایگاه مهمی برخوردار است. اعتقاد به [[تناسخ]]، [[مرگ]]، [[معاد جسمانی]]، [[قیامت]] و [[بهشت]] و [[جهنم]] از مسلماتی است که امام‌خمینی در بسیاری از آثار خود از آنها بهره برده است.

* مرگ: امام‌خمینی با تبیین حقیقت مرگ و چگونگی آن، نگاه مادی به مرگ را نقد کرده است. ایشان بر این باور است که مرگ امری وجودی و انتقال از نشئه مُلکی به نشئه ملکوتی است. ایشان در آثار خود به اقسام سه‌گانه مرگ؛ یعنی طبیعی، اخترامی و ارادی پرداخته، عامل مرگ طبیعی را کمال نفس و استقلال آن به واسطه حرکت جوهری می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|مرگ}}

* معاد جسمانی: یکی از جنجالی‌ترین موضوعات در حوزه مباحث مربوط به دین، معاد جسمانی در برابر [[معاد روحانی]] است. حکما همه بر اصل معاد جسمانی اتفاق نظر دارند، اما در امکان اقامه برهان عقلی بر آن اختلاف است. امام‌خمینی معاد را ضرورت همه ادیان و از اصول ایمان و فطرت بشری می‌داند. ایشان با شرح و تبیین اصول یازده‌گانه صدرایی به اثبات معاد جسمانی پرداخته است.

امام‌خمینی در بحث معاد تاکید بر هماهنگی عقل و [[دین]] دارد. ایشان بر پایه مبانی حکمت متعالیه افزون بر معاد جسمانی، به اثبات عینیت بدن دنیوی با بدن اخروی پرداخته است. کمال بدن مادی انسان به گونه جمعی اندماجی، در صورت نفسی حضور دارد، امّا لزومی ندارد برای حفظ عینیت نواقص بدن، یعنی مادیت و لوازم مادیت را در بدن اخروی لحاظ کرد. {{ببینید|متن=ببینید|معاد}}

* قیامت: یکی از مسائل مهم مربوط به معاد، قیامت و مراتب آن است. در نظام فلسفی عرفانی امام‌خمینی قیامت امری زمان‌مند نبوده، دارای مراتبی است و این مراتب در قیامت با هر نفسی جداگانه در [[قوس صعود]] متحقق می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|قیامت}} همچنین ایشان به بحث از [[حشر]] روز جزا پرداخته، آن را از مسائل مورد اعتقاد تمام شرایع الهی می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|حشر}}

امام‌خمینی در آثار عرفانی خود کارهای ابتکاری دارد و آثار پیشینیان را در محتوا، ‌ حجم و روش، گسترش داده است و مسائل عماء، [[فیض اقدس]] و [[فیض مقدس]] و [[مشیت مطلقه]] ازجمله آنهاست. نکته مهم در مباحث ایشان تلاش برای انطباق مباحث عرفانی بر مضامین آیات و روایات است.{{ببینید|متن=ببینید|وحدت وجود |نفس رحمانی |فیض اقدس و مقدس}}

عرفا، عرفان نظری را «علم الحقایق و المشاهده و المکاشفه» و عرفان عملی را «علم التصوف و السلوک» نامیده‌اند. عناصر و مؤلفه‌های عرفان نظری، ترجمه، تعبیر حقایق و معارف توحید است که عارف از راه شهود به دست آورده است. عناصر و مؤلفه‌های عرفان عملی تجربه سالکانه و حضور و شهود وجدانی جهت وصول به خدا می‌باشد.{{ببینید|متن=ببینید|عرفان}}

امام‌خمینی عرفان نظری را معرفت به حق‌تعالی، شئون ذاتی و تجلیات اسمائی افعالی او در حضرت علمی و عینی به مشاهده حضوری می‌داند. عرفان نظری ایشان [[عرفان اسلامی]] است که از آموزه‌های [[عرفان شیعی]] بهره برده است و خصوصیت بارز آن بسط مبانی عرفانی در سطوحی فراگیر در حوزه [[اجتماع]]، [[فرهنگ]] و [[سیاست]] است. ایشان عرفان عملی را [[ریاضت]]، [[سلوک]] و رفع حجاب از وجه حقیقت و رؤیت ذلّ عبودیت می‌داند و معتقد است کسی که علم عرفان را به مرحله عقل و پس از آن از مرتبه عقل به مرتبه قلب برساند، [[صوفی]] است.{{ببینید|متن=ببینید|عرفان}}

مقام ذات از جهت اطلاق و احاطه وجودی به هیچ اسم و رسمی موسوم نیست، هیچ حکمی را نمی‌پذیرد، به هیچ وصفی متعین نمی‌شود و از هر گونه قید، حتی قید اطلاق منزه است که گاهی از آن به «غیب مطلق» و «[[غیب الغیوب]]» و «عنقای مُغرِب» تعبیر می‌شود. امام‌خمینی تاکید دارد که این مقام، معلوم و معروفِ احدی نشده و نخواهد شد؛ زیرا در برابر مقامات دیگر، همچون [[احدیت]]، [[واحدیت]] و [[فیض منبسط]] نیست، بلکه در دل همه مقامات حاضر و در عین حال غیر همه آنهاست. مقام ذات دارای دو لحاظ است؛ لحاظ احدیت و لحاظ واحدیت.{{ببینید|متن=ببینید|احدیت و واحدیت}}

مجموعه تعیناتی که در بستر فیض الهی شکل می‌گیرد به دو دسته تعینات حقی ([[تعین اول]] و [[تعین ثانی]]) و تعینات خلقی ([[عالم عقل]]، [[عالم مثال]] و [[عالم ماده]]) تقسیم می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|عوالم هستی}} مقام احدیت (تعین اول) پس از مرتبه ذات است. امام‌خمینی از مقام احدیت به اولین تعین، تجلی غیبی و مقام «بشرط» تعبیر می‌کند. در این مقام همه رسوم و تعینات مستهلک‌اند. به اعتقاد امام‌خمینی علم حق‌تعالی به ذات و در مقام احدیت، موجب علم به کمالات ذاتی و اسمائی است که با حرکت حبّی این کمالات به ظهور می‌رسند. ایشان حرکت حبّی را همان اظهار کمال و تجلی به [[اسمای الهی|اسما]] و [[صفات الهی]] می‌داند{{ببینید|متن=ببینید|احدیت و واحدیت |حرکت}}؛ بنابراین چگونگی تنزل از تعین اول به تعین ثانی را به حرکت حبّی و شعور به کمال اسمائی می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|حرکت}}

از سوی دیگر، امام‌خمینی اعتبار ذات به حسب مقام جمع اسما و صفات را مقام واحدیت می‌داند که گاهی از این مقام به «مقام جمع الجمع»، «تعین ثانی»، «احدیت جمع الاسماء» و «مقام ربوبیت»، تعبیر می‌شود. به اعتقاد ایشان از آنجا که علم ذات به ذات، موجب شعور به کمال ذاتی و اسمائی می‌شود، لازمه آن پیدایش [[حرکت حبّی]] است.{{ببینید|متن=ببینید|احدیت و واحدیت |حرکت}}

معنای «اسم» در عرفان، ذات با صفتی خاص است. این صفت خاص، اضافه‌ای اشراقی است که مستلزم نوعی تنزل از مقام ذات است. در نگاه عرفانی امام‌خمینی، اسمای الهی از جهت احاطه و عدم آن به صورت کلی و جزئی، در طول هم چینش یافته‌اند؛ به ‌گونه‌ای که هر اسم کلی، اسمای جزئی تحت خود را به صورت اندماجی در خود داشته و همچنین در همه آنها سریان و ظهور دارد. به باور ایشان نخستین و کلی‌ترین اسمی که در سرسلسله تعین ثانی و مقام واحدیت قرار می‌گیرد و همه اسما حتی، اسمای چهارگانه و هفت‌گانه، از آن نشئت می‌گیرند، اسم جامع «[[الله]]» است.{{ببینید|متن=ببینید|اسما و صفات |اسم اعظم}}

بحث از [[اعیان ثابته]] یکی از مباحث اساسی و کلید فهم بسیاری از مباحث عرفانی است. امام‌خمینی از لوازم اسمای الهی با تعبیر «اعیان ثابته» یاد می‌کند. در حقیقت اعیان ثابته صور و مظاهر اسمای الهی‌اند. بنابراین ارتباط اسما با اعیان، ‌ارتباط ظاهر و مظهر است. در نگاه ایشان چگونگی تقرر اعیان ثابته در حضرت علمیه و تعین ثانی، ثبوتی است نه وجودی. اعیان ثابته به لحاظ امکان یا عدم امکان وجود آثارشان در خارج، به دو گونه‌اند؛ ممکن و ممتنع. اعیان ثابته‌ای که امکان و استعداد ظهور در خارج دارند به زبان استعداد، وجود خارجی خود را از حق‌تعالی درخواست کرده و موجود می‌شوند. امام‌خمینی مباحثی چون «[[جبر و اختیار]]»، «[[علم الهی]]»، «[[سرّ القدر]]» و «[[نفس الامر]]» را با اعیان ثابته مرتبط دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|اعیان ثابته |سرالقدر |علم الهی |جبر و اختیار}}

به باور امام‌خمینی چون ذات الهی متعین به هیچ اسمی نیست، این حقیقت «مِن حیث هی هی» در هیچ‌یک از مراتب هستی ظهوری ندارد؛ از این‌رو برای ظهور اسما و بروز آنها نیاز به یک واسطه غیبی است که جانشین او برای ظهور در اسما و صفات باشد و آن فیض اقدس است.{{ببینید|متن=ببینید|فیض اقدس و مقدس}} ایشان درباره ارتباط عماء با فیض اقدس دو دیدگاه مشهور را بررسی کرده، سپس نظر اختصاصی خود را بیان می‌کند. این دو دیدگاه یکی به اعتبار ویژگی حجاب، عماء را حضرت احدیت و دیگری به اعتبار ویژگی برزخیت و واسطه‌بودن، عماء را منطبق با حضرت واحدیت می‌داند، امام‌خمینی با جمع ویژگی‌های این دو دیدگاه، حقیقت عماء را همان فیض اقدس می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|عماء |فیض اقدس و مقدس}} ازجمله ابتکارات امام‌خمینی در این مقام، تحلیل و بررسی رابطه تنگاتنگ خلافت و ولایت با فیض اقدس است. هیچ‌یک از عرفا به این تفصیل، درباره فیض اقدس و مقدس سخن نگفته است.{{ببینید|متن=ببینید|فیض اقدس و مقدس}}

سیر تعینات پس از تعین ثانی، به خارج از صُقع ربوبی و عوالم خلقی می‌رسد. امام‌خمینی بر اساس مبانی و اصولی چون بساطت وجود، [[تشیک در وجود]] و اصل علیت به تبیین عوالم هستی پرداخته و از آنجا که با توجه به مبانی عرفانی، علیت به تشاّن و تشکیک در مراتب وجود، جای خود را به [[تشکیک در مراتب ظهور]] می‌دهد، عوالم ظهور به جای عوالم وجود می‌نشیند و عوالم خلقی از سه عالم عقل، مثال و ماده تشکیل شده است: {{ببینید|متن=ببینید|عوالم هستی}}

یکم. عالم عقل: عالم عقل با نظر به موجوداتی که در آن هستند، به دو مرتبه [[جبروت]] که مرتبه فوقانی عالم عقل و جایگاه کروبیان است و مرتبه نازله عالم عقل که جایگاه «روحانیان» و «نفوس ناطقه» است، تقسیم می‌شود. امام‌خمینی عالم جبروت، عالم عقول و مفارقات را از ماده و زمان منزه می‌داند و از عقول به اسامی و اوصافی چون، عقول کلیه، مفارقه، ‌مقدسه و سرادقات جمال تعبیر می‌کند.{{ببینید|متن=ببینید|عقل (۱) |ملائکه |عوالم هستی}}

دوم. عالم مثال: این عالم به مرتبه‌ای از وجود گفته می‌شود که واسطه میان عالم عقلی و عالم جسمانی است. نام‌های دیگر این عالم، «عالم اشباح مجرده»، «عالم صور معقله»، «مُثُل معلقه» و «عالم مثال منفصل» است. البته عالم مثال به دو قسم [[مثال منفصل]] و [[مثال متصل]] تقسیم می‌شود و مثال منفصل با نام‌های «خیال منفصل» و «مثال مطلق» نیز خوانده می‌شود؛ به همین ترتیب گاهی به مثال متصل نیز «خیال متصل» و «مثال مقید» گفته می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|عوالم هستی |برزخ |ملائکه}}

* جایگاه انسان: در عرفان اسلامی پس از مسئله [[توحید]] و [[وحدت شخصی وجود]]، مهم‌ترین بحث مسئله [[انسان کامل]] است و در اندیشه و آثار عرفانی امام‌خمینی به مقام و جایگاه انسان کامل و سرّ ایجاد آن توجه شده است. ایشان انسان کامل را صورت اسم جامع «الله» و مظهر مرتبه احدیت و واحدیت در اعیان خارجی می‌داند. در نگاه ایشان انسان دارای ساحت‌های متفاوت و نشآت وجودی گوناگونی است که هر بعدی از این ابعاد در تناسب با مرتبه و صورتی از [[جهان هستی]] تکون یافته است.{{ببینید|متن=ببینید|انسان‌شناسی}}

امام‌خمینی از منظر عرفانی حقیقت انسانی و انسان کامل را به عنوان حضرت پنجم از «[[حضرات خمس]]» به تفصیل بیان کرده است. حضرات خمس به تعین اول و ثانی (حضرت اول)، عالم عقل (حضرت دوم)، مثال (حضرت سوم) عالم ماده (حضرت چهارم) و [[انسان]] (حضرت پنجم) گفته می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|حضرات خمس}}

* خلافت و ولایت انسان: خلافت و جانشینی انسان از مباحث مهم عرفانی است. این خلافت، گاه در مقام باطن و تکوین و گاه در مقام ظاهر و تشریع است. ولایت عبارت است از ارتباط بی‌واسطه انسان کامل با حق‌تعالی که از طریق فنای در حق حاصل می‌شود. [[ولایت]]، باطن [[نبوت]] و رسالت است؛ زیرا هیچ پیامبر و رسولی به نبوت و رسالت نمی‌رسد مگر اینکه اول ولایت یافته باشد.{{ببینید|متن=ببینید|خلافت و ولایت}}

امام‌خمینی از جمله عارفانی است که در مبحث ولایت اثر آفریده است. کتاب «[[مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه]]» ایشان توضیح مبسوطی است درباره ولایت و خلافت از دیدگاه عرفانی. این لطیفه الهی که همان حقیقت وجود منبسط و نفس رحمانی است، باطن خلافت ختمیه و ولایت مطلقه علویه است.{{ببینید|متن=ببینید|خلافت و ولایت}} ایشان با تحلیل جایگاه مقام ولایت، نبوت و رسالت، به تبیین مراتب ولایت می‌پردازد که در جای خود منحصر به وی می‌باشد.{{ببینید|متن=ببینید|فیض اقدس و مقدس |خلافت و ولایت |نبوت |حقیقت محمدیه}}

* ختم ولایت: مسئله خاتم اولیا در میان عارفان مسلمان جایگاه مهمی دارد. امام‌خمینی همچون دیگر عارفان شیعی خاتم ولایت مطلقه را [[امیرالمؤمنین(ع)]] می‌داند و خاتم ولایت مقیده را [[مهدی موعود(ع)]] می‌شمارد.{{ببینید|متن=ببینید|خلافت و ولایت}}

در آثار امام‌خمینی در یک نگاه کلی مراحل سیر و سلوک، مؤلفه‌های سلوکی و [[اسفار اربعه]] به گونه واضحی تبیین شده است. ایشان مبنای حرکت سلوک سالک را عشق فطری به [[کمال]] و عرفان عملی را نوعی حرکت باطنی و گذر از مقاطع و منازل، و در نهایت وصول می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|عرفان}} در عرفان عملی ایشان مباحث مهم و ارزشمندی مانند سرّ و ـ نقش ریاضت، خروج انسان از انانیت و خروج از [[حجب ظلمانی]] مطرح شده است{{ببینید|متن=ببینید|تهذیب نفس |حجب |حب نفس}}؛ نیز مباحث عمیقی، مانند [[قرب نوافل]] و [[قرب فرایض]]، تجلی ذاتی، مقام جمع و تمکین و تلوین، و تحلیل‌های بسیار غنی، مانند انسلاخ وجودی، معراج تحلیلی و ترکیبی آمده است.{{ببینید|متن=ببینید|قرب نوافل و فرایض |توحید (۲) |کشف و شهود |فنا |تجلی}}

* پیمودن منازل و مقامات سلوکی.{{ببینید|متن=ببینید|سیر و سلوک}} ایشان مسلک سلوکی خود را بر پایه حدیث «مَن عَرَفَ نفسَه فَقَد عَرَفَ ربَّه» قرار داده است؛ از این‌رو در آثار خود راه وصول معرفت توحیدی را [[معرفت نفس]] دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|انسان‌شناسی |توحید (۲) |کشف و شهود |نفس}} از نگاه ایشان انسان فقر محض و عین ربط است و رکن اصلی سلوک، طرد انانیت و اتصال به حق می‌باشد.{{ببینید|متن=ببینید|سیر و سلوک |حجب}} عرفان عملی امام‌خمینی را در این محورها می‌توان نشان داد:

به باور امام‌خمینی، سالک با سیر الی الله از تقید به اطلاق و از کثرت به سوی وحدت سیر عروجی داشته و با رسیدن به [[مقام فنای فی‌ الله]] به نهایت سیر سالکان نایل می‌شود{{ببینید|متن=ببینید|سیر و سلوک}}؛ این سلوک، تنها بر مدار بایدها و نبایدهای [[شریعت]] ممکن خواهد بود.{{ببینید|متن=ببینید|شریعت، طریقت و حقیقت |مقامات |سیر و سلوک}}

* عزم: نخستین گام برای سیر و سلوک [[عزم]] و اراده است{{ببینید|متن=ببینید|تهذیب نفس |سیر و سلوک}}؛

یکی از مباحث مفصل در [[سیر و سلوک]]، بحث مقامات و احوال است. سالک در حرکت خود به سوی [[کمال مطلق]] باید مقاماتی را طی کند. امام‌خمینی مقامات را به اعتبارات گوناگون و رویکردهای متفاوت مورد بررسی قرار داده است. ایشان در برخی موارد همسو با مشهور عرفا به اقسام صدگانه مقامات اشاره کرده و برخی از آنها نظیر [[یقظه]]، [[توبه]]{{ببینید|متن=ببینید|توبه}} [[محاسبه]]، [[انابه]]، {{ببینید|متن=ببینید|تهذیب نفس |توبه}} [[تفکر]]، {{ببینید|متن=ببینید|تفکر}} ریاضت، تهذیب نفس، [[رضا]]، [[تسلیم]]، [[شکر]] و [[توکل]]{{ببینید|متن=ببینید|رضا |شکر |توکل}} را شرح داده است و در مواردی با توجه به مبانی معرفتی، مقامات را به چهار قسم تقسیم کرده است:

* مقام مشاهده. {{ببینید|متن=ببینید|مقامات |طمانینه |کشف و شهود}}

سالک الی الله به سوی حق سفر می‌کند و عارفان برای این سفر که همان توجه قلب به حق است، مراحلی شمرده‌اند. امام‌خمینی ضمن نقد دیدگاه‌های برخی اهل تحقیق در باب سیر و سلوک و اسفار اربعه، به دیدگاه اختصاصی خود می‌پردازد. اسفار اربعه از نگاه ایشان عبارت‌اند از:

اندیشه‌های اخلاقی و تربیتی امام‌خمینی، مبتنی بر معرفت‌های بنیادین ایشان نسبت به جهان و انسان است و زیرساخت معرفتی ایشان عبارت است از [[خداشناسی]]، {{ببینید|متن=ببینید|خداشناسی}} [[انسان‌شناسی]] {{ببینید|متن=ببینید|انسان‌شناسی}} و [[جهان‌شناسی]].{{ببینید|متن=ببینید|حرکت |زمان |حرکت جوهری |حدوث و قدم |ربط حادث به قدیم}} ـ با دقت در آثار امام‌خمینی می‌توان پی‌برد که خداشناسی در نظام اخلاقی ایشان نقش اصلی را دارد و هویت این نظام، هویت توحیدی، با محوریت [[قرآن کریم]] است.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق}} این نظام از نوع نظام‌های غایت‌گرایانه است؛ یعنی هدف آن دست‌یابی انسان به کمال مطلوب و سعادت نهایی است.

مکتب اخلاقی و تربیتی امام‌خمینی در بُعد نظری و عملی تکامل یافته و اساس نظام آن بر آموزه‌های قرآنی و احادیث [[معصومان(ع)]] همراه با نگاه عرفانی و استدلال‌های عقلی استوار است. مهم‌ترین مفاهیم این حوزه عبارت‌اند از:

* اخلاق: امام‌خمینی خُلق را حالتی در نفس می‌داند که انسان را به عمل دعوت می‌کند و به واسطه ریاضت نفس، تفکر و تکرار به دست می‌آید. [[علم اخلاق]] علم به منجیات و مهلکات خُلقی و تربیت قلب و همچنین علم به چگونگی کسب فضایل و رهایی از رذایل و علم به مبادی و شرایط آنهاست.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق}} در حقیقت اخلاق، عدالت میان قوا و افراط و تفریط‌نکردن در آن، براساس قوانین عقلی و مفاهیم قرآنی و کلام معصومان(ع) است. امام‌خمینی ضمن سفارش به بهره‌گیری از توصیه‌های سیر و سلوکی استادان فن، بر تجربه، مجاهده، ریاضت و تعبد نیز تکیه کرده است.

* تهذیب: امام‌خمینی تهذیب نفس را خروج انسان از سلطه [[ابلیس]] و مقصد نهایی اولیای الهی می‌داند و معتقد است تکامل انسان بدون تهذیب نفس محقق نمی‌شود. حقیقت تهذیب مهارکردن نفس و دل‌کندن از غیر خداوند و توجه به او و همچنین ریاضت‌کشیدن برای خروج از سلطنت شیطان از مملکت جان است؛ در واقع تهذیب نفس، عمل به آموزه‌های دین و تطهیر قلب از آلودگی‌های باطنی و اخلاقی، ایجاد [[تقوا]] در خود و آراستن آن به فضایل اخلاقی و رفتاری است.{{ببینید|متن=ببینید|تهذیب نفس}}

* رفتار اخلاقی: در اندیشه اخلاقی و تربیتی امام‌خمینی، دو مؤلفه عقلانیت دینی و رفتار اخلاقی از مباحث اساسی به شمار می‌رود. این مؤلفه‌ها از سه عنصر [[عقل]]، [[دین]] و [[اخلاق]] و نیز چگونگی ارتباط میان آنها شکل گرفته است. ایشان بخش زیادی از مطالب [[فلسفه اخلاق]] را در مباحثی همچون [[حسن و قبح عقلی]]، [[علم النفس]] و [[عقل نظری]] و [[عقل عملی]] مطرح ساخته است.{{ببینید|متن=ببینید|عقل (۲) |نفس}} در مباحث ایشان می‌توان به جایگاه نیت در افعال اخلاقی، الزامی‌بودن یا الزامی‌نبودن فعل اخلاقی، چگونگی توجیه الزامات اخلاقی، رابطه آن با [[اختیار انسان]]، [[پاداش]]، [[سعادت]] و کمال انسان و استدلال‌پذیر بودن احکام اخلاقی اشاره کرد{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق |اخلاص |جبر و اختیار |تربیت}}؛ همچنین بحث از مسئولیت‌های اخلاقی از اساسی‌ترین مباحث اخلاقی امام‌خمینی به‌ شمار می‌رود.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق}}

امام‌خمینی کسب علم اخلاق را از ضروریات محصلان علوم دینی می‌داند؛ زیرا مقصد تمام [[پیامبران(ع)]]، نجات انسان از زشتی‌ها و رذیلت‌های اخلاقی و تربیت آنها به آداب و فضایل اخلاقی است و جامعه‌ای که در آن ارزش‌های اخلاقی حاکم نباشد، به سقوط و انحطاط کشیده می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق |تربیت |تهذیب نفس}} ایشان تمام غایت‌هایی که [[نظام اخلاقی غرب]] برای انسان بیان می‌کند، همچون سود، قدرت و لذت را بی‌پایه می‌شمارد؛ زیرا خواست درونی انسان رسیدن به کمال مطلق است که تنها مصداق آن خداوند است.{{ببینید|متن=ببینید|فطرت |اخلاق |تربیت |شهوت}}

آموزه‌های اخلاقی امام‌خمینی، تهذیب و تربیت بر دو رکن و دو بُعد اصلی استوار است که از ترکیب آن دو، اساس و پایه انسان الهی شکل می‌گیرد؛ بعد اثباتی و بعد سلبی. امام‌خمینی در بعد اثباتی، خداجویی و [[اخلاص]] را عامل تعالی و کمال می‌خواند{{ببینید|متن=ببینید|اخلاص}} و در بعد سلبی، [[خودبینی]] و [[حبّ نفس]] را مانع تکامل و منشا بدبختی و پیراستن از آن را وظیفه و جهاد می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|حب نفس}} ایشان همچنین برای تربیت اخلاقی، اصول و مبانی‌ای قائل است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: الف) توحیدی‌بودن.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق |توحید (۱)}} ب) فطری‌بودن.{{ببینید|متن=ببینید|فطرت |خداشناسی |اخلاق}} ج) عقلی‌بودن حسن و قبح افعال. د) اختیاری‌بودن افعال.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق}}

به باور اغلب علمای اخلاق، ازجمله امام‌خمینی، قوای نفسانی بر چهار قسم است: [[قوه شهوت]]، [[قوه ‌غضب]]، [[قوه علمیه]] و [[قوه عدالت]] و هر یک از این قوا، نقطه تعادل و دو نقطه افراط و تفریط دارند. از نگاه اخلاقی، رعایت اعتدال در قوا اهمیت ویژه‌ای دارد و تعدیل قوای نفسانی غایت کمال انسانی و منتهای سیر کمالی است. استفاده‌نکردن یا استفاده نادرست از این قوا، افزون بر کفران نعمت، خروج از حدّ اعتدال نفس است و انسان را از بسیاری از کمالات و پیشرفت‌ها باز می‌دارد؛ چنان‌که افراط در این قوا نیز موجب فساد و شقاوت و بدبختی است.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق}}

یکم. قوه علمیه: حد اعتدال آن حکمت، طرف افراط آن جُربزه و طرف تفریط آن بُله نام دارد. دوم. قوه غضبیه: حد اعتدال آن شجاعت است؛ طرف افراط این قوه تهور است و طرف تفریط آن جبن و ترس است. سوم. قوه شهویه: این قوه حد اعتدال‌اش عفت، طرف تفریط آن خمودی و طرف افراطش حرص، وقاحت و تبذیر است. چهارم. قوه عدلیه: برخی عدالت را قوه تعدیل‌کننده آن سه قوه برشمرده‌اند، نه اصلی جدا؛ اما بعضی دیگر آن را یک اصل می‌دانند که حد وسط آن عدالت، افراط در آن ظلم و جور و تفریط در آن پذیرش ظلم است. امام‌خمینی معتقد است پس از تسلیم‌شدن شهوت و غضب در برابر عقل و شرع، عدالت در مملکت جان بروز می‌کند{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق |غضب |شهوت |عدالت (۱)}} و این عدالت است که موجب رشد فضایل انسانی و اخلاقی و دستیابی به فضیلت تقوا است.{{ببینید|متن=ببینید|تقوا}}

* رویکرد فلسفی: این رویکرد ریشه در [[مکتب اخلاقی ارسطو]] دارد و بر معرفت قوای نفس و استدلال بر تجرد نفس بنا شده است که در آن انسان پس از شناخت خود و تجرد نفس و شناخت فضیلت‌ها و رذیلت‌ها، تربیت خود را آغاز می‌کند تا خود را به کمال حقیقی انسانی برساند. امام‌خمینی این رویکرد را چندان مطلوب ارزیابی نمی‌کند و آن را نوعی تاریخ اخلاق و وصف فضیلت‌ها و رذیلت‌ها می‌داند که تاثیر چندانی در تصفیه اخلاق و تهذیب باطن ندارد{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق}}؛ با این حال، ایشان نقش قوای چهارگانه را در تحقق فعل و رفتار اخلاقی و اقتضائات خاص هریک از این قوا می‌پذیرد و تاکید می‌کند آنچه منشا اخلاق به حساب می‌آید تعدیل این قوا است. فعل اخلاقی زمانی شکل می‌گیرد که قوه عاقله برای رسیدن به اهداف انسانی نفس، قوای مادون را به کار گیرد؛ درواقع این قوا سرچشمه تمام ملکات حسنه و سیئه و منشا تمام صور غیبی ملکوتی‌اند.{{ببینید|متن=ببینید|شهوت |غضب |عدالت (۱) |اخلاق |تربیت}}

از دیدگاه امام‌خمینی تربیت صحیح تربیتی است که انسان را به [[صراط مستقیم]] هدایت کند و به [[توحید]] برساند. از این‌رو همه [[پیامبران(ع)]] و نیز کسانی که تربیت افراد را بر عهده دارند، لازم است در این مسیر گام بردارند. ایشان در آثار خود بر حیطه‌های گوناگون تربیت مانند تربیت اخلاقی، تربیت عبادی و تربیت قوای باطنی انسان تاکید کرده است؛ با این حال، تربیت اخلاقی در نگاه ایشان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.{{ببینید|متن=ببینید|تربیت |اخلاق}} در بحث تربیت اخلاقی از ـ نگاه امام‌خمینی، توجه به این محورها لازم است:

امام‌خمینی با جداکردن اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی، کاربرد علم اخلاق در حوزه‌های گوناگون را مورد توجه قرار داده و علاوه بر حوزه فردی و رابطه انسان با خود و خدا، اخلاق و تربیت را در حوزه اجتماع نیز بسیار مهم می‌داند. تفسیر اخلاقی امام‌خمینی در حوزه فردی بیشتر به [[فردگرایی]] و بیان ملکات نفس توجه دارد و در حوزه اجتماعی بیشتر رویکرد وظیفه‌گرایانه دارد. از دیدگاه ایشان در نظام اخلاق اجتماعی، نه تنها فرد در برابر خویشتن و سعادت این دنیا و آخرت مسئول است، بلکه در برابر جامعه و حتی همنوعان مسئولیت دارد. فراگیر شدن اخلاق در جامعه، اجتماع را در برابر آسیب‌های احتمالی مانند مفاسد اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی مصون خواهد کرد.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق |مفاسد اجتماعی}}

از سوی دیگر، رسیدن به اخلاق مطلوب اجتماعی، وظیفه همه ارکان جامعه است، اما سهم مهمی از این وظیفه بر دوش معلمان و خانواده‌ها است؛ چنان‌که امام‌خمینی خانواده را سلول اولیه جامعه می‌شمارد و بر این باور است که در صورت تزلزل اخلاقی خانواده، کل جامعه متزلزل خواهد شد. ایشان در میان افراد خانواده نقش مادران را در سعادت یا انحطاط [[جامعه]]، بسیار ویژه می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|خانواده |مادر}} به باور ایشان حساس‌ترین وظیفه معلمان، تربیت نسل جوان و مؤدب کردن آنان به آداب اخلاقی است و اگر تربیت به‌خوبی انجام شود، مملکت پیشرفت خواهد کرد.{{ببینید|متن=ببینید|معلم |مدرسه}}

نگاه جامع امام‌خمینی به اسلام و انسان و نیز مسائل اخلاقی و تربیتی، موجب شده است در روش اخلاقی خود نیز به همه ابعاد وجودی انسان توجه کند. ایشان در پژوهش‌های اخلاقیِ خود، با توجه ویژه به علم اخلاق و اخلاق تربیتی، اخلاق توصیفی و تاریخی را چندان مطلوب ارزیابی نمی‌کند و آن را نوعی نسخه‌نویسی می‌داند و معتقد است ورود در این امور انسان را از مقصد اصلی باز می‌دارد. شخص پزشک باید کلامش حکم دوا را داشته باشد و بیماری روحی را درمان کند؛ در حالی‌که واردشدن به مباحثی مانند [[فلسفه اخلاق]] و [[تاریخ اخلاق]] که شامل قصه‌ها، حکایت‌ها و مثل‌هاست، دورشدن از مقصود اصلی است و کتاب اخلاقی باید بیانی موعظه‌ای باشد و نویسنده با انذار و بشارت و موعظه و نصیحت، هدف خود را در نفس مخاطب جایگزین کند؛ از این‌رو ایشان ضمن استفاده از دستورالعمل‌ها و توصیه‌های سیر و سلوکی استادان فن، بر تجربه، مجاهده، ریاضت و تعبد نیز تکیه کرده است{{ببینید|متن=ببینید|تربیت |اخلاق}} و با همین هدف، در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، به شرح بخشی از فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی پرداخته است.{{ببینید|متن=ببینید|شرح حدیث جنود عقل و جهل}}

امام‌خمینی با اعتقاد به تاثیر عوامل بیرونی و درونی بر تربیت نفس، بر این باور است که مقدمات تربیت انسان از زمان پیش از ازدواج و هنگام انتخاب همسر آغاز می‌شود و اسلام برای آن برنامه دارد؛ همچنین چگونگی تغذیه مادر، لزوم استفاده از لقمه حلال، آداب حمل و شیردادن، وضعیت روحی و روانی مادر از حیث نشاط و پریشانی و تربیت فرزند از کودکی و زمان جوانی تا آخر عمر اموری‌اند که اسلام برای همه اینها برنامه تربیتی دارد. ایشان تاکید کرده است که زمان کودکی، بهترین زمان برای تربیت است؛ زیرا قلب کودک مانند دفتری صاف، آماده نقش‌پذیری است و گاه صفات این دوره تا زمان پیری هم باقی می‌ماند. ایشان افزون بر تربیت آداب ظاهری، بر تربیت باطنی و تهذیب باطنی و جهاد با نفس نیز تاکید می‌کند و معتقد است زمان جوانی بهترین وقت برای خودسازی و ریاضت و تهذیب نفس است و این امر در ‌سال‌های سالمندی دشوار می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|تهذیب نفس}}

امام‌خمینی در آثار خود به بعضی از موانع تربیت نیز اشاره کرده است که آنها را می‌توان به دو قسم موانع درونی و بیرونی تقسیم کرد و البته عمده موانع، درونی‌اند. ازجمله موانع درونیِ تربیت، عبارت‌اند از: [[غفلت]]؛ وسوسه و تصرف شیطان؛ فراموشی آخرت؛ امید به وسعت وقت و طولانی بودن آرزوها{{ببینید|متن=ببینید|شیطان}}؛ [[عجب]] و خودپسندی{{ببینید|متن=ببینید|عجب}}؛ [[تعصب]]{{ببینید|متن=ببینید|تعصب}}؛ تحجر ذهنی و فکری و خودباختگی{{ببینید|متن=ببینید|تحجر}}؛ انکار مقامات اولیای الهی{{ببینید|متن=ببینید|مقامات}}؛ حجاب‌های تقلید و جهالت که مانع رسیدن به معارف الهی و رؤیت جمال حق‌تعالی است{{ببینید|متن=ببینید|حجب}}؛ تعلق قلب به دنیا که مانع اصلاح قلوب و سیر در مسیر سلوک برای انسان است و درِ همه سعادت‌ها را بر روی انسان می‌بندد{{ببینید|متن=ببینید|قلب |حب دنیا}}؛ فوران قوه غضب که حال سفاهت و سبعیت است و موجب می‌شود پند و‌اندرز در انسان اثر نکند، بلکه بر آتش غضب او بیفزاید.{{ببینید|متن=ببینید|غضب}} ایشان ازجمله موانع بیرونی در تربیت را خانواده ناسالم، همنشینی با اهل معصیت و دوستان بد، جامعه و فرهنگ فاسد و وابسته و معلم و استاد ناصالح می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|خانواده |جامعه |جوان |معلم |فرهنگ |هجوم فرهنگی |دانشگاه}}

امام‌خمینی در بسیاری از آثار اخلاقی‌ خود به‌ویژه کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل و شرح چهل حدیث به اقسام و انواع فضایل اخلاقی و آثار تربیتی آنها پرداخته است. فضایل به دو بخش سلبی و ایجابی تقسیم می‌شوند؛ فضایل سلبی مفاد تنزیهی داشته، نواقص را از دل و جان انسان نفی می‌کنند؛ مانند قداست، طهارت و تقوا، و فضائل ایجابی فضایلی هستند که مفاد ثبوتی دارد و کمالی از کمالات را بر دل و جان انسان اثبات می‌کنند.

ازجمله فضایل اخلاقی که امام‌خمینی به تبیین علمی آنها پرداخته و در دانشنامه امام‌خمینی دارای مقاله مستقل هستند، عبارت‌اند از: [[عدالت]]، امانت و [[امانت‌داری]]، [[توبه]]، [[تفکر]]، [[تقوا]]، [[زهد]]، [[خوف و رجا]]، [[اخلاص]]، [[ایثار]]، [[توکل]]، [[صبر]]، [[حلم]]، [[استقامت]]، [[عفو]]، [[رضا]]، [[شکر]]، [[صدق]]، [[صمت]]، [[تواضع]]، [[خضوع و خشوع]]، [[طمانینه]] و [[یقین]].

به عنوان نمونه، امام‌خمینی دایره «حسد» را که یکی از نتایج و رذایل افراط [[قوه شهویه]] می‌داند، گسترش داده و حتی در امور ناپسند و غیر واقعی نیز جاری می‌شمارد و برخاسته از ضعف شخصیت و ذات نفس؛ چنان‌که سبب اصلی «تکبر» را جهل و نادانی می‌داند؛ زیرا شخص متکبر نسبت به حقیقت نفس خود و فقر و نقص آن، غافل است. «حرص» نیز از شعبه‌های حب دنیا و از صفات مهلکه انسان و متعلق به قوه شهویه و برخاسته از افراط قوه شهویه است و ایشان برای درمان آن دو راه کلی علمی و عملی پیشنهاد می‌دهد؛ راه علمی که اندیشیدن در امور دنیوی و مفاسد این صفت است و راه عملی که ریشه‌کن کردن حب دنیاست. ریا نیز از صفات رذیله‌ای است که از غلبه خواهش‌های نفسانی برمی‌خیزد و امام‌خمینی تقسیم بدیعی از ریا ارائه کرده و آن را بر سه قسم شمرده است: ریا در عقاید و معارف الهی، ریا در صفات پسندیده، و ریا در اعمال عبادی. ایشان فرجام ریا را ورود به [[شرک]]، [[کفر]]، هلاکت و محروم‌ماندن از شفاعت شافعان می‌داند.

از سوی دیگر، درباره نقش و جایگاه علم اصول، امام‌خمینی پیش‌نیازهای پرشماری برای اجتهاد بیان کرده است: آگاهی به علوم [[ادبیات عرب]]، [[علم منطق]]، [[علم رجال]]، اصول فقه، انس با محاورات عرفی و شناخت موضوعات عرفی به منظور جلوگیری از خلط معانی عرفی با اصطلاحات علمی و جستجو در کلمات فقیهان به‌ویژه قدمای آنان، نیز قرآن‌شناسی و سنت‌شناسی و انس با روایات [[اهل‌بیت‌(ع)]].{{ببینید|متن=ببینید|اجتهاد}} در میان مقدمات اجتهاد، اصول فقه جایگاه مهم و نقش تعیین‌کننده‌ای دارد که با سایر مقدمات، قابل مقایسه نیست. امام‌خمینی در تبیین جایگاه و اهمیت این دانش، آن را از مهم‌ترین مقدمات اجتهاد دانسته است. ایشان با ذکر شواهدی مبنی بر سابقه اجتهاد در عصر معصومان(ع) به بررسی و نقد دیگر دیدگاه‌ها و تبیین جایگاه علم اصول پرداخته و انکار دخالت علم اصول در استنباط احکام را دیدگاهی افراطی و برخوردار از زیاده‌روی در این امر دانسته است؛ زیرا استنباط بسیاری از احکام در این زمان، متوقف بر به‌کارگیری قواعد اصولی است و مقایسه استنباط احکام در [[عصر غیبت]] با زمان حضور [[امامان معصوم(ع)]] نادرست است.

از سوی دیگر، امام‌خمینی علم اصول فقه را مقدمه علم فقه دانسته، هدف آن را فهم و استنباط احکام شرعی بیان کرده است؛ از این رو نگاه استقلالی به علم اصول و غرق‌شدن در مباحث آن را غیر موجه دانسته و بر پرهیز از آن تاکید کرده است. ایشان خود در کتاب‌های [[مناهج الوصول]] و [[انوار الهدایه]] نیز به بیان مباحث کاربردی بسنده، از ذکر مباحث دیگر پرهیز کرده است.

امام‌خمینی انکار دخالت علم اصول در استنباط احکام را دیدگاهی افراطی دانسته، شدت انکار اخباری‌ها نسبت به تدوین علم اصول را ناشی از شباهت استدلال و نقض و ابرام‌های برخی کتاب‌های اصولی، به کتاب‌های اهل سنت شمرده است و خاطرنشان کرده این امر سبب شد اخباریان گمان کنند اصولیان در مبانی استنباط احکام در حجیت عقل و [[اجماع]] و غیر آن نیز مانند اصولیان اهل سنت هستند. ایشان توهم استغنا از علم اصول را با این استدلال که در زمان معصومان(ع) متداول نبوده سخیف دانسته است؛ زیرا شرایط استنباط عصر حضور با پس از آن متفاوت بوده است؛ افزون بر آنکه با مراجعه به مصادر روایی روشن می‌شود برخی از این قواعد وجود داشته است و مدارک بیشتر مسائل اصولی در قرآن و روایات اهل بیت(ع) موجود است، یا از مرتکزات فطری و عقلایی است و یا عقل بر آن قاعده دلالت دارد.{{ببینید|متن=ببینید|اصول فقه}}

همچنین امام‌خمینی در نقد منکران تمسک به ظواهر قرآن، حجیت آن را مطابق فرایند اعتماد عقلا به ظاهر یک کلام می‌داند. ایشان خطابات قرآنی را طبق [[سیره عقلا]] و ادله دیگر، برای مقصود بالافهام و غیر آن، و در خطابات شفاهی و غیر شفاهی، حجت می‌داند؛ نیز نصوصی که قرآن را دور از عقول انسان‌ها معرفی کرده و مانند آن را، ناظر به معانی ژرف باطن قرآن و مراتب فهم آن دانسته است{{ببینید|متن=ببینید|کتاب (۲)}}؛ البته ایشان یکی از مقدمات بسیار مهم اجتهاد را شناخت چگونگی استدلال و تفسیر ائمه(ع) از آیات قرآن می‌داند و تصریح می‌کند از مهم‌ترین مدارک استنباط احکام شرعی، [[سنت پیامبر(ص)]] و روایات اهل بیت(ع) است.

* کتاب: قرآن دربرگیرنده آیاتی درباره تشریع احکام است که فقها برای استنباط احکام شرعی به آنها استناد می‌کنند.{{ببینید|متن=ببینید|آیات‌ الاحکام}} امام‌خمینی حجیت ظهورات قرآنی را ‌پذیرفته، خطابات قرآنی را برای همگان حجت می‌داند که با تسلط به قواعد و علوم لازم قابل استناد در استنباط مسائل مرتبط اصولی و فقهی است. ایشان اصل تخصیص و تقیید عمومات قرآنی را با توجه به قواعد تقنین و متعارف‌بودن در قانون‌گذاری پذیرفته است.{{ببینید|متن=ببینید|کتاب (۲)}} ایشان همانند سایر اصولیان در موارد پرشماری ازجمله بحث از حجیت [[خبر واحد]] و [[برائت شرعی]]، به آیات قرآن تمسک کرده‌ است. {{ببینید|متن=ببینید|اصول فقه}}؛ چنان‌که محکم‌ترین دلیل بر برائت در شبهات حکمیه را آیه «مَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولاً» شمرده و اشکالاتی را که بر دلالت آیه شده، ضعیف دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|برائت}}

* سنت: اصولیان شیعه، سنت را به قول، فعل و تقریر پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) تعریف کرده‌اند‌. امام‌خمینی برای حجیت سنت اهل بیت(ع) نیز به [[آیه تطهیر]] و [[حدیث ثقلین]] استناد کرده است و ضمن پذیرش اصل حجیت خبر واحد، در دلالت آیات بر آن خدشه کرده و عمده دلیل آن را بنای عقلا دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|سنت |خبر واحد}}

* اجماع: امام‌خمینی همانند دیگر علمای شیعه تصریح می‌کند اجماع نزد [[امامیه]]، دلیل مستقلی برابر کتاب و سنّت نبوده، به سنّت و قول معصوم(ع) باز می‌گردد و به عنوان کاشف از قول امام معصوم(ع) حجت است.{{ببینید|متن=ببینید|اجماع}}

* عقل: امام‌خمینی ادراک حسن و قبح با قوه عقل را ممکن دانسته، اما در بیشتر موارد، درباره اصل قبول قاعده ملازمه نظر صریحی نداده است و در صورت حکم عقل، جایز دانسته شارع به همین حکم عقل بسنده کرده، خطابی طبق آن انشا نکند، و تنها می‌توان ادعا کرد میان حکم عقل و محبوبیت و مبغوضیت شرعی، ملازمه وجود دارد؛ البته از ظاهر برخی عبارات ایشان، قبول قاعده ملازمه فهمیده می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|عقل (۱)}} ایشان دلیل بخشی از مسائل اصولی را حکم عقل می‌داند؛ ازجمله معتقد است مسئله جواز و عدم جواز اجتماع امر و نهی امری عقلی است و نه برخاسته از نصوص دینی؛ آن گونه که برخی اصولیان گمان کرده‌اند{{ببینید|متن=ببینید|اجتماع امر و نهی}}؛ چنان‌که در بحث اجزا خاطرنشان کرده است که نمی‌توان از این نظر حکمی عام داد. ایشان اجزای هر امر نسبت به خودش را، به لحاظ ماهیت بحث امری عقلی شمرده؛ اما مسئله اجزای امر اضطراری یا ظاهری از امر واقعی را لفظی دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|اجزا}}

* بنای عقلا: امام‌خمینی خاطرنشان ساخته در میان ادله شرعی، دلیلی یافت نمی‌شود که تمام ارتکازات و بناهای عقلایی را معتبر بداند؛ از این‌رو برای اعتبار بنای عقلا در هر مورد جداگانه باید امضا و موافقت شارع احراز گردد. ایشان در حجیت بنای عقلا برای آنکه بتوان از سکوت و عدم ردع، به موافقت و امضای شارع رسید، آن را متوقف بر شرایطی می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|بنای عقلا}} از سوی دیگر، «اعتبار» و «اعتباری» به عنوان هر نوع قرار پذیرفته‌شده از سوی عقلا، که یکی از مباحث مهم و گسترده در فلسفه و نیز اصول فقه است، در مباحث و مسائل مختلف اصول فقه مورد توجه و بحث امام‌خمینی بوده است. ایشان از اموری مانند حق، حکم، ملکیت، زوجیت، سلطنت، ریاست، وجوب و حرمت، با تعبیر «جعلی»، یعنی اموری قراردادی یاد می‌کند که به دست عقلا یا کسی که نظرش نزد آنان پذیرفته است، وضع می‌شود، در ضمن بحث‌های اصول فقه، حقیقت و آثار اعتبار را تحلیل کرده، موارد اشتباه دیگران را در تبیین آن، یادآور شده است.{{ببینید|متن=ببینید|اعتبار}}

* عرف: امام‌خمینی برای [[عرف]] در بحث حق تقنین، نقشی مستقل قائل نشده، این امر را از آنِ خداوند دانسته است؛ مگر اینکه مراد از عرف، عرف عقلا باشد که تنها در همان چارچوب و شرایط بنای عقلا به کار گرفته می‌شود. البته سایر کارکردهای عرف، همانند مرجعیت آن در کشف مدلول‌های الفاظ، نیازمند امضای شارع نیست؛ زیرا شارع مقدس در القای خطابات خود به مردم، زبان و اصطلاح خاص و جداگانه‌ای ندارد.{{ببینید|متن=ببینید|عرف}}

مشهور اصولیان، «حقیقت» را کاربرد لفظ در موضوع‌له خود و «مجاز» را کاربرد لفظ در غیر موضوع‌له دانسته‌اند اما طبق نظر [[سکاکی]] «مجاز» نیز از سوی کاربر با ادعای توسعه در دایره مصادیق مفهوم حقیقیِ لفظ، در موضوع‌له به کار رفته است. امام‌خمینی نیز معتقد است در تمامی اقسام مجاز کاربرد لفظ در همان موضوع‌له حقیقی بوده، از این ناحیه مجاز و عنایتی رخ نداده است، اما متکلم پس از کاربرد لفظ در موضوع‌له خود، ادعای مصداق بودن فرد مورد نظر برای موضوع‌له را دارد.{{ببینید|متن=ببینید|حقیقت و مجاز}}

امام‌خمینی حکم تکلیفی را امری اعتباری دانسته است و بر این باور است که اراده هر شخص ازجمله مولی به عمل خود او تعلق می‌گیرد، نه به عمل دیگری؛ از این‌رو نمی‌توان اراده تشریعی را اراده نفس عمل غیر و اراده انجام مکلف و انبعاث او به سوی عمل معنا کرد؛ زیرا در این صورت لازم می‌آید با اراده الهی به صدور فعل از مکلف، عصیان ممکن نباشد و مکلف قهراً فعل را انجام دهد. ایشان حقیقت حکم را در حکم تکلیفی و وضعی به صورت یکسان، امری اعتباری و بعث و انشای ناشی از اراده تشریعی یا امر منتزع از بعث و انشای شارع دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|حکم}}

مشهور در نزد علمای اصول این است که هیچ واقعه‌ای نیست که خالی از حکمی باشد؛ اما به نظر امام‌خمینی این نظر دلیلی ندارد، بلکه بر خلافش دلیل وجود دارد؛ زیرا اگر هیچ اقتضایی برای واقعه به لحاظ فعل یا ترک و الزام و غیر آن وجود نداشته باشد و جعل اباحه نیز مصلحتی نداشته باشد، به‌ناچار باید برای آن واقعه، حکمی غیر از [[اباحه عقلی]] وجود نداشته باشد.{{ببینید|متن=ببینید|حکم}}

امام‌خمینی [[حکم ارشادی]] را همانند [[حکم مولوی|مولوی]]، دارای ماهیت انشایی دانسته، معتقد است امر و نهی در آن، در همان معنای حقیقی خود به کار می‌رود و دلالت بر بعث و زجر می‌کند و تنها تفاوت بعث و زجر مولوی با ارشادی، تفاوت در غرض آنهاست؛ در حکم مولوی، غرض شارع، حاصل‌شدن مطلوب ذاتی و نفسی است، ولی در بعث ارشادی، گاهی غرض شارع، ارشاد به حکم عقل و گاهی تعلق به آن چیزی است که در مطلوب دخیل بوده است.

امام‌خمینی با اشاره به بنای عقلا در عمل به خبر واحد، روایات مورد استدلال در اعتبار خبر واحد را در حکم [[امضای شارع]] می‌داند و تاسیس حجیت با این روایات را انکار می‌کند؛ چنان‌که برای اثبات حجیت مطلق [[خبر ثقه]]، راه حلی برخاسته از انضمام روایات به بنای عقلا را پیش رو می‌گذارد. ایشان با پذیرش مبنای وثوق خبری، عمل قدمای مشهور طبق روایت را جابر ضعف سند آن و اعراض آنان را سبب وهن روایت دانسته است. به نظر ایشان امور دیگری که موجب وثوق به خبر و جابر ضعف سند می‌شوند، ازجمله کثرت روایات هم‌مضمون، قوت متن و وجود مضامین عالی است.{{ببینید|متن=ببینید|خبر واحد}}

برخی بر این باورند که تقدم [[امارات]] به ملاک [[حکومت]] است و امام‌خمینی این باور را نظر مشهور در میان اصولیان دانسته است؛ اما خاطرنشان ساخته است که تقدیم امارات یکسان نبوده، با اختلاف دلیل حجیت امارات و دلیل حجیت اصل عملی، متفاوت خواهد بود.{{ببینید|متن=ببینید|اماره}} ایشان درباره لزوم فحص در جریان [[اصول عملیه]] در شبهات حکمیه، نخست قول مشهور در لزوم وجوب فحص برای عمل به [[احتیاط]] را تقریب و نقد کرده، در نهایت قائل به عدم وجوب فحص شده است و تنها مانع پیش روی آن را اختلال نظام و عسر و حرج می‌داند؛ اما سایر اصول عملی را مشروط به جستجو و فحص دانسته است؛ چنان‌که بر خلاف عمل به اصول عملیه در شبهات موضوعیه را نیز منوط به فحص و یاس از یافتن [[دلیل اجتهادی]] می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|اصول عملیه}}

امام‌خمینی تقدم [[استصحاب]] بر [[برائت عقلی]]، [[تخییر عقلی]] و [[احتیاط عقلی]] را به «[[ورود]]» دانسته‌ است؛ چون حکم عقل در ‌این موارد معلّق بر عدم بیان و عدم ترجیح و عدم مؤمِّن‏ است و در تقدیم استصحاب بر اصول عملی نقلی، مانند برائت شرعی نیز قائل به تفصیل شده است. ایشان نیز استصحاب عدم ازلی را نپذیرفته است و در استصحاب کلی، ازجمله قسم سوم آن معتقد است اگر رویکرد عرفی مبنا قرار داده شود، در هر سه قسم، اجمالاً جاری می‌شود؛ زیرا عرف، علاوه بر تشخیص مفاهیم، در تعیین مصادیق نیز نقش‌آفرین است.{{ببینید|متن=ببینید|استصحاب}}

امام‌خمینی تعارض ادله را به تنافی مدلول دو یا چند دلیل از نظر عرف معنا کرده است؛ به گونه‌ای که موجب تحیر عرف شده، عرف برای آن وجه جمع مورد قبول عقلایی نیابد. درباره ماهیت [[جمع عرفی]] (دلالی) میان حکم عام و حکم خاص آرای مختلفی مطرح شده است. امام‌خمینی با مناقشه در تمامی وجوه اصولیان معتقد است وجه تقدم خاص بر عام و مطلق بر مقید، جدا بیان‌شدن عمومات و اطلاقات از مخصصات و مقیدات است؛ از این‌رو عرف میان آنها تعارضی نمی‌بیند و جمع میان آنها را جمع عقلایی می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|عام و خاص |مطلق و مقید}} به نظر ایشان تعارض «مستقر» آن است که دو دلیل یا بیشتر در محیط تشریع و قانون‌گذاری، عرفاً با هم تنافی داشته باشند و عرف برای جمع میان آنها، روش عقلایی پذیرفته‌شده نداشته باشد. ایشان در فرض عدم تعادل (تکافی) ادلّه و تعارض آنها، از میان مرجّحات تنها دو مرجّح «موافقت با کتاب» و «مخالفت عامه» را مرتبط با باب تعارض ادله دانسته است و در فرض تعارض این دو مرجح، موافقت با کتاب را بر مخالفت با عامه مقدم دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|تعارض ادله}}

علم رجال دانش شناخت احوال و اوصاف راویان حدیث، اعم از مرد و زن و اصول و قواعد آن است و با [[تراجم]]، [[درایه]] و [[علم فهرست|فهرست]] ارتباط دارد.{{ببینید|متن=ببینید|رجال}}

حدیث پس از [[قرآن کریم]]، منبع اصلی معارف و احکام اسلام و شناخت سنت است و در همه [[علوم اسلامی]] مانند تفسیر قرآن، اصول فقه، فقه، کلام، فلسفه، تاریخ، اخلاق و عرفان نقشی مهم و برجسته دارد. به اعتقاد امام‌خمینی حدیث، سند اسلام است و بی‌توجهی به آن، بی‌توجهی به قرآن شمرده می‌شود. اجماع نیز از نگاه [[شیعه]] از جهت اینکه می‌تواند کاشف از گفته یا رضایت معصوم(ع) و سنت آنان باشد، به عنوان دلیل نگریسته می‌شود{{ببینید|متن=ببینید|اجماع}}؛ چنان‌که از نگاه ایشان عمومات قرآن کریم با حدیث معتبر قابل تخصیص است.{{ببینید|متن=ببینید|سنت}}

امام‌خمینی پس از آنکه مهم‌ترین پیش‌نیاز اجتهاد را قرآن‌شناسی و سنت‌شناسی می‌شمارد، انس با روایات اهل بیت(ع) و شیوه فهم آنها را برای استنباط درست، لازم می‌شمرد و کتاب‌های حدیثی را منبع احکام و دستورهای اسلام می‌داند. ایشان معتقد است سخنان معصومان(ع) به منبع علم رحمانی متصل است. ایشان به اهمیت حفظ و نقل حدیث توجه ویژه داشت و خود خبره حدیث بود و از عالمانی چون [[محمدرضا مسجدشاهی]]، [[شیخ‌عباس قمی]]، [[سیدمحسن عاملی]] و [[سیدابوالقاسم دهکردی]] [[اجازه نقل حدیث]] داشت که آن را در آغاز کتاب [[چهل حدیث]] خود بازگو کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|اجازات امام‌خمینی}}

از آنجا که [[خبر متواتر]] یقین‌آور و موجب قطع است، حجیت آن مورد اتفاق نظر است؛ اما در [[حجیت خبر واحد]] اختلاف است. امام‌خمینی ضمن مبحث امارات در اصول فقه به بحث از خبر واحد و دلایل حجیت آن پرداخته است. ایشان با پذیرش حجیت خبر واحد و نقد استدلال به برخی آیات برای اثبات اعتبار آن، مهم‌ترین دلیل آن را بنای عُقلا و تایید آن از سوی شارع می‌داند، زیرا روایات متعددی در این باره نشان‌دهنده تایید شارع است. ایشان با پذیرش مبنای وثوق خبری، عمل مشهور قدما طبق روایت را جبران‌کننده ضعف سند آن و رویگردانی آنان را سبب وهن روایت می‌داند و در عین حال، اعتبار خبر واحد در مسائل اعتقادی را که باید همراه جزم و قطع باشد نمی‌پذیرد.{{ببینید|متن=ببینید|خبر واحد}} از سوی دیگر، دلیل اصلی اعتبار و حجیت محتوای حدیث که همان [[سنت]] است، چنان‌که امام‌خمینی بر آن تاکید کرده است، برخی آیات قرآن کریم و نیز [[حدیث ثقلین]] است.{{ببینید|متن=ببینید|سنت}}

* توجه به شئون و مناصب مختلف معصومان(ع)؛ مانند تبلیغ، قضاوت و حکومت؛

* توجه به متون فقهی نخستین. افزون بر اینها در نگاه ایشان توجه به جهت صدور روایت، عرضه روایات اهل بیت(ع) بر روایات اهل سنت، توجه به تعلیل در روایات و توجه به جعل و دروغ‌پردازی در روایات نیز بر فهم روایات تاثیر دارد.{{ببینید|متن=ببینید|حدیث |اجتهاد}}

امام‌خمینی همانند دیگر عالمان و فقهای شیعی توجه ویژه‌ای به چهار کتاب حدیثی [[الکافی]]، [[من لایحضره الفقیه]]، [[تهذیب الاحکام]] و [[الاستبصار]] دارد و در این میان اعتبار و اتقان الکافی را بیش از سه کتاب دیگر می‌داند؛ با این حال، ایشان همانند سایر اصولیان، این ادعای اخباریان که همه روایات این کتاب‌ها را معتبر شمرده‌اند نپذیرفته است. ایشان رجوع به کتاب‌های حدیثی را امری عقلایی و مورد امضای شارع می‌داند؛ ولی معتقد است سند و دلالت آنها باید بررسی شود. درباره من لایحضره الفقیه نیز خاطرنشان کرده که گرچه [[شیخ صدوق]] در این کتاب برخلاف قرار اولیه خود روایات ضعیفی را نیز نقل کرده است، اما برگشت او از تعهد خود، در اول کتاب بسیار بعید است. ایشان مرسله‌های جزمی صدوق را معتبر می‌داند و معتقد است اعتبار آنها کم‌تر از مثل مرسله‌های [[ابن‌ابی‌عمیر]] نیست.{{ببینید|متن=ببینید|رجال}} ایشان در مجموع بر این باور است که این کتاب‌های چهارگانه از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ به گونه‌ای که اگر مؤلفان آنها از اصل یا کتابی نقل نکنند یا کم نقل کنند، سبب بی‌اعتباری آن اصل می‌شود و این امر بر توثیق اهل رجال نیز مقدم است.{{ببینید|متن=ببینید|حدیث}}

از سوی دیگر، امام‌خمینی بر آن است که روایاتی که در کتاب‌های فقهی استدلالی مانند [[الخلاف]]، [[تذکرة الفقهاء]]، [[منتهی المطلب]]، [[مدارک الاحکام]] و [[المعتبر]]، با الفاظ روایات نقل نشده‌اند و نیز برخی از کتاب‌های استدلالی فقه که روایاتی از اهل سنت برای جدل با آنان نقل کرده‌اند، مانند روایات کتاب‌های [[سیدمرتضی علم الهدی|سید مرتضی]] یا الخلاف [[شیخ طوسی]] قابل استدلال به عنوان روایت نیستند.{{ببینید|متن=ببینید|حدیث}}

دوم. دعای معصوم(ع): درباره اینکه دعای معصوم(ع) یا یکی از بزرگانِ علما درباره یک راوی، نشان‌دهنده وثاقت شخص باشد، اختلاف است و امام‌خمینی معتقد است این امر به‌تنهایی نمی‌تواند توثیق راوی را ثابت کند.

امام‌خمینی به [[فقه]] توجه و اهتمام ویژه‌ای داشت و افزون بر تدریس سطح عالی اصول و فقه از حدود سال ۱۳۱۲، تدریس در مقطع خارج را پس از آمدن [[سیدحسین بروجردی]] به [[قم]] در سال ۱۳۲۳به بعد داشته است و در دوره تبعید در [[نجف]] نیز آن را ادامه داده است.{{ببینید|متن=ببینید|تدریس امام‌خمینی}} از ایشان آثار فقهی متعددی در دو بخش فقه فتوایی و استدلالی بر جای مانده است.{{ببینید|متن=ببینید|تالیفات و آثار}} در بررسی اندیشه‌های فقهی امام‌خمینی محورهای چندی مورد توجه است:

امام‌خمینی در نگاه کلی به فقه، در مباحث اصولی و غیر آن، در مجموع محورهای چندی را مورد توجه قرار داده است:

* قلمرو فقه: امام‌خمینی قلمرو فقه را شامل همه مسائل فردی و نظام‌های اجتماعی شمرده و اسلام و [[حکومت اسلامی]] را در صورت اجراشدن، سبب سعادت دو جهان دانسته است. در نگاه ایشان، حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفه عملی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشریت است و حکومت نشان‌دهنده جنبه عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است و فقهْ تئوری واقعی و اداره انسان از گهواره تا گور است. ایشان آیات و روایات درباره سیاست را بیش از آیات و روایات درباره عبادات دانسته و خاطرنشان کرده است از پنجاه و چند بخش فقه، تنها هفت یا هشت بخش آن مربوط به عبادات و دیگر بخش‌ها مربوط به سیاست و امور اجتماعی و روابط انسان‌ها با یکدیگر است.{{ببینید|متن=ببینید|فقه}}

* منابع فقه: در [[فقه شیعه]] افزون بر قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم(ص)، سخنان و سیره اهل بیت پیامبر(ع) نیز در دایره سنت قرار دارد{{ببینید|متن=ببینید|اهل بیت(ع)}} و برخی از قواعد عقلی و عقلایی و اجماع نیز از منابع فقه به شمار می‌آیند.{{ببینید|متن=ببینید|کتاب (۲) |سنت |عقل |اجماع}} از نظر امام‌خمینی مبانی عمده فقه شیعه، اخبار و احادیث ائمه‌اند(ع) که خود، متصل به پیامبر(ص) و از [[وحی الهی]] سرچشمه می‌گیرند. فقه شیعه با تکیه بر اجتهاد و استنباط احکام بدون نیاز به [[قیاس]] و [[استحسان]] از روزگار ائمه(ع) وجود داشته و این روش فقاهت به استنباط درست احکام دینی انجامیده است.

* جامعیت فقه: بسیاری از فقهای شیعه ـ ازجمله امام‌خمینی فقه را ناظر به همه مسائل مادی و معنوی و فردی و اجتماعی دانسته‌اند. امام‌خمینی با انتقاد از مکاتب مادی چون [[کمونیسم]] در برآورده‌نکردن سعادت بشر، اسلام را گره‌گشای مشکلات اساسی بشر اعم از مادی و معنوی شمرده و رسیدن انسان به این جایگاه را نیز در گرو تبدیل‌شدن انسان طبیعی به «انسان شرعی» و پیروی از اوامر شرع می‌داند. ایشان همه احکام شریعت را در زمان غیبت قابل اجرا و علما را موظف به عمل به آن و اعتقاد به وحیانی‌بودن فقه را ضامن اجرای آن شمرده است. ایشان گسست فقه از [[حکومت]] و فقیه از [[اجتماع]] و [[سیاست]] را موجب انزوا و ناکارآمدی فقه در جهان امروز شمرده و معتقد است استکبار جهانی از حضور اجتماعی و عینیت‌یافتن فقه و اجتهاد و ایجاد قدرتِ برخورد مسلمانان با دشمنان در هراس است.{{ببینید|متن=ببینید|فقه حکومتی}}

* اجتهاد اصیل و زنده: امام‌خمینی که بارها به [[حوزه‌های علمیه]] سفارش می‌کرد روش علمای سلف در فقه دنبال شود، از میان روش‌های علمای گذشته بر روش فقهی شیخ طوسی، [[صاحب جواهر]] و [[شیخ‌مرتضی انصاری]] تاکید ویژه دارد. ایشان [[فقه سنتی]] را موجب حفظ اسلام و درست‌کردن فقه تازه را موجب هلاکت حوزه شمرده و بر وظیفه حوزه در رساندن و تحویل مبانی فقهی سلف صالح به آیندگان تاکید کرده است.

* اهتمام به عرف: استفاده از عرف نقش کلیدی در فهم موضوع و در شیوه استنباط احکام دارد. امام‌خمینی خطابات شرعی را متوجه به عرف می‌داند و عرف را راهی برای رسیدن به واقعیت و نیز لمس‌کردن نیاز‌های کنونی مردم می‌شمارد و در تدریس فقه خطاب به طلاب تاکید می‌کند فروع فقهی را در میان بازار بررسی کنند نه در اتاق‌های دربسته مدرسه. مقصود از عرف در نظر ایشان بنای عقلاست و فهم عرفی‌ای که شارع آن را رد نکرده باشد، پذیرفته است. ایشان میان دقت‌های عرفی و دقت‌های فلسفی فرق گذاشته است{{ببینید|متن=ببینید|عرف}}؛ بر همین اساس امام‌خمینی در تدریس فقه، مباحث فلسفی را از مباحث فقهی جدا می‌کرد و بر آن بود که مطالب فقه را در درس فقه و [[فلسفه]] را در درس فلسفه باید بررسی کرد. به نظر ایشان مسائلی چون قاعده فلسفی «[[الواحد]]»{{ببینید|متن=ببینید|الواحد}} و بحث از لزوم تقدم اجزا بر معلول و تاخر معلول از علت، باید از مباحث اصول و فقه خارج شوند.{{ببینید|متن=ببینید|اصول فقه}} ایشان به کسانی که مسائل عقلی بیرون از فهم عرف را به عرف نسبت می‌دهند، اعتراض می‌کرد. به عنوان نمونه، ایشان امور اعتباری که محل بحث آن در فقه است و امور تکوینیِ مورد بحث در فلسفه را در فصلی با عنوان «قیاس اوامر تشریعی به علل تکوینی» از هم جدا کرده و تفاوت‌های میان آن دو را روشن کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|فی نقد قیاس الاوامر التشریعیة بالعلل التکوینیة و ما یترتب علیه}} ایشان همچنین از فهم عرفی در تشخیص موضوعات استفاده کرده و بر اساس آن فتوا داده است؛ ازجمله در باب پرداخت غرامت مثلی و یا قیمی، آن را به تشخیص عرف واگذار کرده است و نیز تشخیص مدعی و منکر در دعوا را نیز به نظر عرف دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|عرف}}

* نظام‌مندی: امام‌خمینی هر یک از آموزه‌های دینی را در ارتباط با دیگری معنا می‌کند و ریشه آن را هدفمند‌بودن برنامه می‌داند و تاکید می‌کند برنامه‌های عبادی اسلام مانند [[نماز]] در پیوند با سیاست و اجتماع و مبارزه با ستم‌اند و باید اجرا شوند و [[جهاد]] و سیاست بدون نماز معنا ندارند؛ چنان‌که [[امر به معروف و نهی از منکر]] پشتوانه اجرایی برای اجراشدن دیگر برنامه‌ها از دعوت به اسلام، [[عدالت اجتماعی]] و [[عدالت اقتصادی|اقتصادی]] و توزیع عادلانه ثروت است و اجرای همه اینها در سایه تشکیل [[نظام اسلامی]] ممکن است و انکار حکومت به معنای انکار ضرورت اجرای قوانین اسلام خواهد بود.{{ببینید|متن=ببینید|حکومت اسلامی}}

امام‌خمینی فقیهی نوآور بود و در این راستا می‌توان مسائل متعددی را ازجمله در قلمرو [[مسائل مستحدثه]]{{ببینید|متن=ببینید|مسائل مستحدثه}} گزارش کرد. برخی دیدگاه‌های متمایز ایشان عبارت‌اند از:

* تقویت و گسترش نظریه ولایت فقیه: پیش از امام‌خمینی، بیشتر فقها اصل [[ولایت فقیه]] را پذیرفته‌ و دلایلی نیز برای آن آورده‌اند. نوآوری امام‌خمینی در گسترش اندیشه سیاسی ولایت فقیه و طرح آن با توجه به آفاق جدید و ریشه‌دار و قلمرو گسترده آن بوده است. ایشان از گذشته دور اصل ولایت فقیه را مطرح کرده است و آنچه در دوران تبعید در نجف طرح و پی‌گیری کرد تفصیل همان دیدگاه بوده است که حاصل آن در دو کتاب ولایت فقیه و کتاب [[البیع]] آمده است.{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه (۲)}} ایشان جایگاه ولایت فقیه را ارتقا داد و از رابطه میان [[مرجع تقلید]] و مقلد، آن را به رابطه امام و امت رساند.{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه (۱)}}

* تقیه مداراتی: علمای گذشته نوعاً [[تقیه]] را به خوفی و ناشی از ترس تعبیر کرده‌اند. امام‌خمینی و برخی دیگر تقیه را به [[تقیه خوفی]] و [[تقیه مداراتی]] تقسیم کرده‌اند. معیار در تقیه مداراتی نیز از نظر مشهور علما وجود نوعی ضرر و خطر است؛ ولی امام‌خمینی بر خلاف نظر مشهور، تقیه مداراتی را متوقف بر ترس از ضرر ندانسته، بلکه مصلحت کلی جامعه اسلامی را حکمت تشریع این نوع تقیه شمرده است. بر این ‌اساس ایشان با صدور دستورها و احکامی به‌منظور ایجاد وحدت در میان مسلمانان، شیعیان را در پاره‌ای امور اعتقادی و عبادی، به‌ویژه هنگام مناسک حج، به تقیه و مدارا دعوت کرد. ایشان روایات مربوط به تعامل با دیگر فرقه‌های اسلامی را به قصد دلجویی و ایجاد الفت و جلوگیری از اختلاف برشمرده و بر همین اساس [[سجده]] بر فرش‌های [[مسجدالنبی(ص)]] را جایز شمرده، در اعلان آغاز ماه تبعیت از قضات [[اهل سنت]] را نیز واجب شمرده است{{ببینید|متن=ببینید|تقیه}} و از ارتکاب کارهای نسنجیده که موجب شکاف در صفوف مسلمانان شود، نهی کرده است.

* نگاه ویژه به انفال: در [[فقه امامیه]]، انفال چیزی بیش از غنایم است و به اموالی گفته می‌شود که به پیامبر اکرم(ص) و جانشینان ایشان، نه به اشخاص آنها، بلکه به سبب داشتن منصب امامت و رهبری اختصاص یافته است. امام‌خمینی نیز به این معنا تصریح کرده و دامنه آن را به مجموعه اموال بدون مالک خصوصی توسعه داده است. ایشان معتقد است که نظریه ملکیت شخصی امام(ع) بر انفال بعدها رواج یافته و بر خلاف ظاهر ادله است و فقهای صدر اول، یعنی اصحاب ائمه(ع) چنین برداشتی نداشته‌اند. از نگاه ایشان منابع زیرزمینی هرچند در ملک شخصی یافت شوند، جزو انفال و ملک عمومی شمرده می‌شوند و اگر کسی زمینی را تملک یا احیا کرد، حتی فضای آن نیز تا محدوده‌ای خاص به مالک تعلق دارد و بیش از آن در اختیار دولت است و نیز عمق زمین تا محدوده‌ای خاص در اختیار اوست.{{ببینید|متن=ببینید|انفال}}

* قلمرو احکام ثانوی: گسترش جایگاه [[احکام ثانویه]] از ضرورت‌های شخصی به ضرورت‌های کلی و طرح عناوین جدیدی از قبیل حفظ و اختلال نظام، ضرورت جلوگیری از فساد و به تعبیر کلی‌تر، ضرورت کشور به عنوان عناوین ثانوی، بی‌شک از ویژگی‌هایی است که منشا آن، نگاه حکومتی امام‌خمینی به احکام اسلام است و مبنای آن را باید میان دلایل ضرورت تشکیل و حفظ حکومت اسلامی و اختیارات ولی فقیه و اهمیت مسئله حکومت نسبت به دیگر [[فروع دین]] جست. این در حالی است که احکام ثانوی در میان فقهای گذشته بیشتر در مسائل فردی مطرح بوده است؛ اما امام‌خمینی افزون بر جنبه فردی، بُعد اجتماعی و حکومتی آن را نیز مطرح کرد که در کنار [[حکم حکومتی]]، به عنوان ابزاری در دست حاکم اسلامی، برخی دشواری‌های جامعه را حل کند. حاکم اسلامی می‌تواند با استفاده از آن، مسائل مهم حکومتی، مانند مراقبت و تعیین قیمت‌ها، مسائل پولی و ارزی، [[بانک‌داری]]، [[مالیات]]، تجارت داخلی و خارجی، مهار تورم، تنظیم جمعیت و تعاملات سیاسی با دولت‌های دیگر را مدیریت کند.{{ببینید|متن=ببینید|حکم ثانوی}}

درباره معنای اصطلاحی قاعده فقهی اتفاق نظری وجود ندارد. امام‌خمینی که به صورت ضمنی به تعریف قاعده فقهی پرداخته، آن را حکم شرعی الهی شمرده که به صورت «استقلالی» در آن نظر می‌شود نه «آلی». امام‌خمینی درباره قواعد فقهی کتاب مستقلی ندارد، اما به تناسب در لابه‌لای مباحث فقهی به این قواعد پرداخته و گاه نیز رساله مستقلی نگاشته است. ایشان برخی از قواعد را به صورت مفصل بررسی کرده و به برخی دیگر اشاره‌ای کوتاه کرده است. در [[دانشنامه امام‌خمینی]] مقاله‌های مستقلی به بخشی از این قواعد اختصاص یافته است و برخی یکجا بازگو شده‌اند. بخشی از مهم‌ترین قواعدی که امام‌خمینی به آنها پرداخته به ترتیب الفبا عبارت است از:

اموال و دارایی انسان مسلمان همچون جان او ارزش دارد و محترم است. برخی تلف عمل انسان را نیز موجب ضمان می‌دانند. فقها در شمول قاعده بر اعمال انسان حُر اختلاف نظر دارند. از نظر امام‌خمینی اعمال انسان حر از دیدگاه عرف مال محسوب می‌شود؛ هرچند تحت اجاره قرار نگرفته باشد.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

[[اعانه بر اثم]] به کمک و یاری در گناه گفته می‌شود و گاه شامل سکوت در برابر معصیت نیز می‌گردد. این قاعده، با توجه به گستره مفهومی واژه «[[اثم]]»، در موارد بسیار شامل مفاسد اجتماعی می‌گردد که به نوعی پیامدهای سیاسی نیز دارد؛ مانند: همکاری با حاکمان و دولت‌های جائر، {{ببینید|متن=ببینید|ولایت جائر}} کمک به تشکل‌های برانداز دین و حکومت و دامن‌زدن به مفاسد اقتصادی و اجتماعی در قالب کمک به راه‌اندازی مراکز فحشا و گناه، تولید و توزیع مسکرات و مواد اعتیادآور و کتاب‌ها و مطبوعات و رسانه‌های گمراه‌کننده.{{ببینید|متن=ببینید|اعانه بر اثم}}

در آثار فقهی امام‌خمینی مصادیق متعددی از استناد به این قاعده را می‌توان یافت؛ مانند وقف اموال به قصد انجام کارهای حرام، فروش انگور برای ساخت مشروبات الکلی و کمک به ظالمان که ایشان مانند فقهای دیگر آن را از مصادیق اعانه بر اثم دانسته است؛ زیرا ادله اثبات حرمت اعانه بر اثم را شامل حرمت کمک به ظالمان می‌داند. ایشان گستره عمل به این قاعده را به موارد مذکور در کتاب‌های فقهی محدود نکرده، بیانات و عملکرد ایشان چه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و چه پس از آن متاثر از پذیرش این اصل فقهی است. ایشان سکوت در برابر سردمداران ظلم را تایید رژیم پهلوی و کمک به ظلم می‌دانست و با استناد به این قاعده فتوا به حرمت عضویت در حزب رستاخیز داد و خطاب به مراجع و علما سستی و سهل‌انگاری در برابر رژیم پهلوی را کمک به دستگاه ظالم و موجب انهدام مصالح عالیه اسلام می‌شمرد؛ همچنین رابطه سیاسی و کمک به [[رژیم غاصب صهیونیستی]] را حرام و مخالف با [[اسلام]] دانست و مسلمان‌ها را از استفاده کالاهای این رژیم منع کرد؛ چنان‌که در خطاب به اقشار مختلف مردم [[عراق]]، کمک به رژیم بعثی عراق را از گناهان کبیره و مخالفت با خداوند اعلام کرد.{{ببینید|متن=ببینید|اعانه بر اثم}}

مفاد [[قاعده امکان]] این است که هر خون مشکوکی که زن در سن حیض، پس از سن تکلیف و پیش از یائسگی ببیند و احتمال داده شود که خون حیض است، اگر دلیل برخلاف آن نباشد، آن خون، حیض به شمار می‌رود. با توجه به نقدی که امام‌خمینی به ادله مورد استناد وارد کرده است، روشن می‌شود از نظر ایشان هیچ دلیل معتبری اصل این قاعده را اثبات نمی‌کند.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

بر اساس [[قاعده تجاوز]] در صورت شک در به‌جاآوردن عملی که زمان انجام‌دادن گذشته باشد یا انسان وارد جزء دیگر شده باشد، به آن شک نباید اعتنا کرد. این قاعده مشابه [[قاعده فراغ]] است و درباره تفاوت این دو در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. امام‌خمینی مدلول روایات قاعده فراغ را همان مفاد قاعده تجاوز می‌داند و از این‌رو از نظر ایشان قاعده فراغ جایگاه مستقلی ندارد. امام‌خمینی با رد [[اماره]] یا اصل عقلایی‌بودن قاعده تجاوز آن را اصل محرز تعبدی می‌داند و بر این باور است که روایات نیز چیزی بیش از این به دست نمی‌دهند.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

در [[عقد بیع]]، هرگاه مبیع پس از قبض و پیش از انقضای مهلتِ حق خیاری که مخصوص به یکی از متعاملان است، بدون تعدی و تفریط تلف شود، ضمان بر عهده کسی است که [[حق خیار]] ندارد. این حکم موافق نظر مشهور فقهاست؛ اما امام‌خمینی بر این باور است که مفاد این قاعده بر خلاف اصل ضمانِ هر کسی نسبت به اموال خود می‌باشد؛ زیرا ایشان بر این نظر است که مشتری با عقد بیع مالک مبیع می‌شود و تملک وی منوط به انقضای خیار نیست.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

مفاد قاعده «[[قاعده الخراج بالضمان|الخراج بالضمان]]» این است که هر کس منافع مال برای اوست، در صورت بروز خسارت، ضرر نیز متوجه او خواهد بود. امام‌خمینی نگاه ویژه‌ای به این قاعده دارد و به حکومتی‌بودن مفاد آن گرایش پیدا کرده است؛ بدین بیان که مبالغی که والی مسلمانان به عناوین مختلف از مردم می‌گیرد، در برابر تعهداتی است که در قبال مردم و مصالح [[دولت اسلامی]] دارد و این ـ معنایی است که از فقهای پیش از ایشان دیده نشده است. مفاد این قاعده بنابر معنای معروف با قواعدی چون «تلازم میان نماء و درک»، «من له الغُنم فعلیه الغرم» و «النعمة بقدر النقمة» از نظر مفهوم کلی هماهنگ است و همگی بیانگر تلازم میان خسارت و فایده‌اند؛ ولی بر اساس معنایی که امام‌خمینی مطرح کرده است، این قاعده متفاوت از عناوین یادشده است.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

مفاد [[قاعده سلطنت]] بیانگر تسلط کامل مالک بر تصرف در اموال خود در محدوده شرع است؛ به‌ گونه‌ای که هیچ‌کس نمی‌تواند او را بدون مجوز شرعی از تصرفات منع کند. البته جریان این قاعده، چنان‌که امام‌خمینی گفته است، فرع مالکیت است و تنها پس از احراز مالکیت، قاعده جاری است.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

امام‌خمینی معتقد است که قاعده سلطنت بیانگر یک حکم عقلایی است که بر فرضِ اثبات آن از طریق ادله نقلیه، یک [[حکم امضایی]] به شمار می‌رود؛ بنابراین با توجه به اینکه دلیل اصلی این قاعده بنای عقلاست، در موارد شک، به قدر متیقن بسنده می‌شود.

بر اساس [[قاعده سوق مسلمین]] گوشت، پوست و سایر اجزای حیواناتی که در بازار مسلمانان خرید و فروش می‌شود، در حکم حیوان تذکیه‌شده و پاک است و نیاز به بررسی ندارد. امام‌خمینی در استدلال بر این قاعده، همانند دیگر فقها، افزون بر روایات، به سیره نیز استناد کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|سوق مسلمین}}

از سوی دیگر، در اینکه قاعده سوق مسلمین [[اماره]] (طریق ظنی) است یا [[اصل عملی]]، بحث و نظر است و امام‌خمینی معتقد است این قاعده اماره عُقلایی و کاشف از تذکیه شرعی نیست، بلکه حکم به تذکیه از باب توسعه و تسهیل بر افراد است؛ زیرا در عصر صدور روایاتِ مربوط به سوق مسلمین، بازار در اختیار شیعیان نبوده و آنان بازاری در این مناطق نداشته‌اند؛ در حالی‌که [[شیعه]] و [[سنی]] در بسیاری از شرایط اصلی ذبح و حلال‌بودن حیواناتِ ذبح‌شده به دست اهل کتاب، با یکدیگر اختلاف نظر داشتند؛ از این‌رو این حکم به هدف توسعه برای شیعیان تشریع شده است.{{ببینید|متن=ببینید|سوق مسلمین}}

ازجمله اسباب [[ضمان قهری]]، [[ضمان ید]] است که معروف به قاعده «[[قاعده علی الید|علی الید]]» می‌باشد. بر این اساس هر کس بدون اجازه مال دیگری را تصرف کند، ضامن آن است، و باید عین مال را به وی برگرداند و در صورت تلف مال، [[بدل مثلی]] یا [[بدل قیمی|قیمی]] آن بر عهده ضامن است. در اثبات این قاعده به روایت معروف نبوی(ص) «علی الید ما اخذت حتی تؤدی» استناد شده است. هرچند سند این روایت ضعیف است، اما برخی از فقها آن را به سبب عمل مشهور قدما پذیرفته‌اند. امام‌خمینی با آنکه عمل مشهور و شهرت فتوایی در میان گذشتگان را جبران‌کننده ضعف سند روایات می‌داند، شرط جبران ضعف سند یعنی تحقق استناد قدما به روایت نبوی را نپذیرفته است.{{ببینید|متن=ببینید|ضمان}}

قرعه‌انداختن روشی برای رفع تردید جهت تصمیم‌گیری در هر امر مشکل است که ترجیحی در میان نباشد و در فقه به عنوان یک قاعده در شبهات موضوعی مطرح است. فقها در استدلال بر این قاعده، روایات اعتبار [[قرعه]] را در حد [[تواتر معنوی]] دانسته‌اند و امام‌خمینی از مجموع آنها مفاد قاعده را ثابت می‌داند؛ چنان‌که آن را اصل و روشی عقلایی می‌داند که شرع آن را تایید کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

مفاد این قاعده این است که خللِ غیر عمدی در [[نماز]] موجب اعاده نماز نیست؛ مگر در پنج مورد: طهارت، وقت، قبله، رکوع، سجود. مفاد این قاعده میان فقها مشهور است، بلکه ادعای عدم خلاف بر آن شده است. امام‌خمینی خاطرنشان کرده است که عدم اعاده به لحاظ عدم بطلان نماز است؛ بنابراین قاعده در مقام ارشاد به صحت نماز است و احتمال بیان [[حکم مولوی]] منتفی است.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

بنا بر مفاد این قاعده که اشاره به قاعده «من ادرک رکعة فقد ادرک الصلاة» ‌ است، اگر یک رکعت از نماز در وقتِ نماز باشد، به منزله آن است که تمام نماز در وقت اقامه شده است. بر اساس این قاعده چنانچه به مقدار یک رکعت از وقت باقی باشد، خواندن نماز، [[واجب فوری]] و ادا محسوب می‌شود و کافی است. در استدلال بر این قاعده، فقها به روایات متعددی که با مضامین واحد بر مفاد این قاعده دلالت دارند استناد کرده‌اند؛ اما اغلب این روایات ضعف سندی دارند. از نظر امام‌خمینی فتوای فقها و اشتهار این حکم میان آنان، بلکه ادعای [[اجماع]] بر آن، ضعف سندی را جبران می‌کند. ایشان موضوع قاعده را اعم از تاخیر به سبب عذر و تاخیر عمدی و نیز شامل تمام نمازهای پنج‌گانه و نیز شامل جایی که ادراک یک رکعت متوقف بر [[تیمم]] است، می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

[[قاعده من ملک|قاعده مَن مَلِک]] که امام‌خمینی رساله‌ای نیز درباره آن نوشته است، {{ببینید|متن=ببینید|من ملک شیئاً ملک الاقرار به}} درباره نفوذ اقرار هر کس درباره اموال خود است. برخی فقها مفاد قاعده را اجمالاً اجماعی دانسته‌اند؛ ولی امام‌خمینی معتقد است دلیل و مدرکی بر اثبات مفاد قاعده وجود ندارد و با توجه به اختلاف فقها در مستند قاعده، ادعای اجماع یادشده غیر معتبر است. از سوی دیگر، از نظر ایشان این قاعده، قاعده مستقلی به شمار نمی‌رود، بلکه چیزی جز قاعده اقرار نیست و تنها به اقرار اصیل اختصاص دارد و شامل اقرار وکیل و ولیّ و امثال آن نمی‌شود. برخی به لحاظ اطلاق واژه «شیء» موضوع قاعده را اعم از اعیان و افعال دانسته‌اند؛ اما از نظر امام‌خمینی به لحاظ تناسب حکم و موضوع و متفاهم عرفی، موضوع قاعده ویژه اعیان است.{{ببینید|متن=ببینید|قواعد فقهی}}

امام‌خمینی حکومت [[قاعده حرج]] بر احکام اولیه را به صورت مطلق نپذیرفته، بلکه در مواردی که [[حکم اولی]] چنان اهمیت دارد که شارع تحت هیچ شرایطی راضی به ترک آن نیست، دلیل آن حکم اولی بر قاعده نفی حرج مقدم خواهد شد؛ ازجمله آن احکام می‌توان به حرمت قتل نبی(ع) و امام(ع)، حرمت تخریب قبور ائمّه(ع)، حرمت تاویل و تفسیر قرآن به آنچه موافق با مذهب ملحدان است و حرمت اسیرکردن زن و فرزند مؤمنان اشاره کرد؛ از این‌رو در صورتی که مکلف مجبور شود کار حرجی را انجام دهد یا یکی از این امور مهم را مرتکب شود، دلایل قاعده نفی حرج، ارتکاب آن امر را مجاز نخواهد کرد.{{ببینید|متن=ببینید|نفی حرج}}

از نظر قلمرو قاعده نفی سبیل، با توجه به اینکه امام‌خمینی در کتاب الطهاره اذعان به تقابل میان کفر و اسلام کرده و برخی روایات‌ را مؤید بر این تقابل آورده و غیر شیعیان را نیز جزو مسلمانان دانسته است و از طرف دیگر در آیه نفی سبیل، مؤمنین در مقابل کفار به‌کار رفته، کشف می‌شود از نظر ایشان در این قاعده عموم مسلمانان مد نظر است.

از سوی دیگر، مشهور فقها حکم عدم سلطه کافران را به قرآن و سایر مقدسات مثل کتاب‌های حدیثی و فقهی گسترش داده‌اند؛ اما امام‌خمینی و برخی دیگر مانند [[سیدابوالقاسم خویی]] این گسترش را نپذیرفته‌ و به جواز این‌گونه نقل و انتقال‌ها حکم کرده‌اند. امام‌خمینی ممنوعیت فروش و انتقال قرآن و کتاب‌های حدیثی را بر خلاف اهداف جهانی‌شدن اسلام می‌داند و به رجحان، بلکه لزوم نقل این‌گونه کتاب‌ها به کفار حکم کرده است. ایشان در پاسخ به دلایل مشهور اذعان کرده مالکیت کفار بر قرآن و دیگر کتاب‌های حدیثی و فقهی نه تنها سلطه بر مؤمنان به شمار نمی‌آید، بلکه نشر آنها در بلاد کفار و گسترش معارف الهی و احکام اسلامی میان آنان، گونه‌ای از سلطه و نفوذ مؤمنان است.{{ببینید|متن=ببینید|نفی سبیل}}

[[قاعده نفی ضرر]] یکی از قواعد مهم فقهی است که در معنای آن میان فقها اختلاف نظر زیادی وجود دارد. امام‌خمینی افزون بر آنچه در تعلیقه مفصّل خود بر [[کفایة ‌‌الاصول]] و در لابه‌لای کتاب [[البیع]] آورده، رساله مستقلی در این باره نگاشته است{{ببینید|متن=ببینید|بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر}} و دیدگاه ایشان در این رساله با آنچه در حاشیه آورده، متفاوت است. در استدلال بر این قاعده، امام‌خمینی همسو با بیشتر فقها، تنها به نقل و تحلیل روایات بسنده کرده و خود را از ذکر سایر دلیل‌ها بی‌نیاز دانسته و معتقد است بی‌گمان جمله «لاضرر» از [[معصوم(ع)]] نقل شده است و به سبب تعدد این روایات در اعتبار اصل آن تردیدی وجود ندارد.{{ببینید|متن=ببینید|نفی ضرر}}

دیدگاه‌های اجتهادی امام‌خمینی در فقه شامل هزاران مسئله کلی و جزئی در ابواب مختلف می‌شود و در منابع متعدد فتوایی و استدلالی ایشان آمده است.{{ببینید|متن=ببینید|تالیفات و آثار}} بخشی از این مسائل به دلیل نوبودن موضوع یا نگاه متفاوت و تاثیرگذار امام‌خمینی در آن و به عنوان موضوعی که همه یا بخشی از آن مورد توجه و پرسش است، در [[دانشنامه امام‌خمینی|دانشنامه]] بررسی و گزارش شده است. به این بخش در چند محور کلی «[[عبادات]]»، «[[معاملات]]»، «[[زن و خانواده]]»، «[[احکام کیفری]]» و «[[مسائل مستحدثه]]» اشاره می‌شود.

ابواب فقه در یک تقسیم‌بندی کلی به دو بخش عبادات و معاملات تقسیم می‌شود. عبادات شامل کارهای خاصی است که انجام درست آنها مشروط به قصد قربت است و چنین اعمالی به [[اعمال تعبدی]] مشهورند. امام‌خمینی میان اعمال قربی و عبادی فرق گذاشته و انجام اعمالی مانند دادن [[خمس]] و [[زکات]] به قصد اطاعت و تقرب به خدا را مصداق عبادت ندانسته است. به نظر ایشان عبادت تنها شامل اعمالی مانند نماز است که نشان‌دهنده پرستش و [[خشوع]] در برابر خداوند و بیانگر ستایش او به دلیل ربوبیت و دیگر صفات الهی است. ایشان به هدف پیشگیری از اشتباه بهتر می‌داند برای نوع نخست از اعمال، عنوان «تقرّبی» به کار رود و برای نوع دوم عنوان «عبادت» و «تعبدی».

امام‌خمینی در کتاب [[تحریر الوسیله]] احکام عبادات را در باب‌های متعدد مطرح کرده است و در آثار اخلاقی و عرفانی به حقیقت، حکمت‌ها، آثار و شرایط و اسرار اجزا و مقارنات برخی عبادات مانند نماز پرداخته است؛ همچنان‌که در پیام‌ها و سخنرانی‌ها به درهم‌تنیدگی ابعاد سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و عرفانیِ عبادات توجه کرده است؛ چنان‌که در آثار فقهی، اصولی و اخلاقی خود به شرایط وجوب، شرایط صحت، شرایط قبولی و کمال، زمان و مکان عبادت، آداب عمومی و اختصاصی عبادت، موانع عام و خاص عبادت و برخی مسائل اصولی عبادت پرداخته است{{ببینید|متن=ببینید|عبادات |عبادت}}؛ نیز به صورت خاص در منابع اخلاقی و عرفانی خود به حقیقت عبادت، رابطه [[عبادت]] با [[عبودیت]]، هدف از عبادت، اقسام و درجات عبادت و آثار عبادت پرداخته است.{{ببینید|متن=ببینید|عبادت}}

امام‌خمینی نماز را عبادتی شامل اذکار، قرآن و افعالی می‌داند که برخی واجب و برخی مستحب‌اند و این امور که صورت ظاهری نماز را تشکیل می‌دهند، باطنی دارند که مراعات‌نکردن آن اگرچه موجب باطل‌شدن نماز نمی‌شود، اما سبب می‌شود ملکوت نماز ناقص و یا فاسد گردد.{{ببینید|متن=ببینید|آداب و اسرار نماز |اسرار عبادت}} ایشان در آثار خود به جایگاه، حقیقت و مراتب نماز پرداخته و افزون بر بُعد فردی نماز و احکام و شرایطی که در آن دخالت دارد، به بُعد اجتماعی آن نیز توجه کرده است. ایشان نماز را بالاترین ذکر خداوند، برترین عمل و بزرگ‌ترین سبب رحمت حق‌تعالی می‌داند و با استفاده از آنچه در روایات آمده، معتقد است اهمال و سستی در نماز که نور چشم پیامبر(ص) و ودیعه خداوند است، سبب خروج از ولایت [[ائمه(ع)]] و محروم‌ماندن از [[شفاعت]] آنان می‌گردد.

امام‌خمینی افزون بر جنبه‌های فقهی به ابعاد عرفانی و اسرار نماز نیز به فراوانی پرداخته است. ایشان اساساً تاکید دارد که حقیقت نماز غیر از آداب و شرایط ظاهری آن است که هر کسی قادر به انجام و درک آن است. ایشان حقیقت نماز را از نگاه اهل معرفت همان نسخه جامعی می‌داند که به قلب مقدس نبی ختمی(ص) نازل گردیده و به [[کشف تام محمدی]] ترتیب داده شده است. ایشان نماز را به حسب صورت، ذکر جامع و به حسب حقیقت، خشوع و [[خضوع]] بنده در پیشگاه خداوند و سفر به‌سوی «[[الله]]» می‌داند؛ همچنین وسیله رسیدن به مقام قرب و وصول به مقام حضور حق‌تعالی است و پس از وصول، نقشه تجلیات و صورت مشاهده محبوب است.{{ببینید|متن=ببینید|آداب و اسرار نماز |ذکر}}

اهتمام امام‌خمینی به حضور مسلمانان در مساجد بسی بیش از آن است که در منابع فقهی و فتوایی ایشان یا دیگر فقها آمده است و نگاه ایشان به مسجد چیزی فراتر از محل برگزاری عبادت فردی به‌رغم اهمیت آن است. ایشان مساجد را بهترین سنگرها و مناسب‌ترین میدان تشکل و بیان مصالح جامعه اسلامی‌ می‌داند و مسجد را سنگری اسلامی می‌خواند که اگر از مسلمانان گرفته شود، صرف نمازخواندن در آن فایده‌ای ندارد. ایشان با تاکید بر نقش تبلیغی و آموزشی مساجد، مسئله تبلیغ را یکی از امور بسیار مهم و مسجد را مرکز تبلیغ احکام اسلام می‌داند و به علما و روحانیون برای توجه به کارکرد تبلیغی مسجد، تاکید کرده است.

از سوی دیگر، امام‌خمینی با تاسی از پیامبر(ص) و مساجد صدر اسلام، خاطرنشان کرده است که اکنون نیز می‌توان، کارکرد مساجد را مانند مساجد دوران پیامبر(ص) تعریف کرد و آن را مرکز حل‌وعقد تمام امور مسلمین قرار داد؛ از این‌رو ایشان بر اجتماع و حضور فعال در مساجد تاکید می‌کرد. ایشان با اعتقاد به اینکه مساجد از صدر اسلام تاکنون، مرکز جنبش‌های سیاسی و نظامی و حرکت‌های اسلامی بوده‌اند، از عموم مردم می‌خواست با تاسی از پیامبر اکرم(ص)، مساجد را پایگاه و مرکز تبلیغ دین و نهضت اسلامی و مبارزه با دشمنان قرار دهند.{{ببینید|متن=ببینید|مسجد}}

غلبه نور ماه بر سفیدی فجر در شب‌های مهتابی که از شب سیزدهم هر ماه آغاز می‌شود و تا اواخر ماه ادامه می‌یابد و به «[[لیالی مقمره]]» معروف است، موجب تاخیر رؤیت فجر می‌گردد. درباره وقت [[نماز صبح]]، در چنین شب‌هایی اختلاف است که هم‌زمان با شب‌های غیر مهتابی است ـ هر چند فجر دیده نشود ـ یا آنکه تا لحظه غلبه سفیدی صبح بر نور مهتاب و دیده‌شدن فجر با چشم عادی به تاخیر می‌افتد؟

امام‌خمینی ضمن اشاره به این بحث در درس خارج فقه، رساله مستقلی دراین‌باره نوشته است.{{ببینید|متن=ببینید|فی لزوم تبیّن الفجر فعلا فی اللیالی المقمره}} برخی فقها ازجمله امام‌خمینی معتقدند ملاک تحقق فجر شرعی رؤیت فجر صادق با چشم عادی است و از این‌رو در شب‌های مهتابی وقت نماز صبح با تاخیر است؛ بدین معنا که در شب‌های مهتابی اصل طلوع فجر دیرتر تحقق می‌یابد، نه اینکه فجر طلوع می‌کند ولی نور ماه مانع دیدن آن می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|طلوع فجر}}

امام‌خمینی بر خلاف نظر کسانی که ملاک در انتفای حکم سفر را کثرت سفر شمرده‌اند، معتقد است معیار سفر شغلی است و از این‌رو همسو با برخی فقهای معاصر، کسانی را که سفر مقدمه شغل آنان است، به [[سفر شغلی]] ملحق نمی‌کند و آنان را مسافر می‌داند؛ از این‌رو سفر برای کار و شغل از سوی کسی که محل کار و اقامت او دو شهر جدا است و هر روز باید سفر کند، به حساب نیامده و نمازش شکسته است.{{ببینید|متن=ببینید|مسافر}}

از سوی دیگر، امام‌خمینی هر محله از شهرهای بسیار بزرگ مانند [[تهران]] را در حکم یک شهر جداگانه می‌داند و از این‌رو برای تمام‌خواندن نماز در این شهر، باید قصد اقامت ده روز یا ماندن سی روز بدون قصد در یک محله از آن صورت گیرد. ایشان همچنین در قصد وطن قراردادن یک محل، معتقد است فرد باید یک محله از شهری بزرگ مانند تهران را وطن خود قرار دهد و قصد ماندن دایم در آن محله را داشته باشد و نمی‌تواند همه شهر را وطن خود قرار دهد.{{ببینید|متن=ببینید|مسافر}}

امام‌خمینی با ـ توجه به [[سیره پیامبر اکرم(ص)]] اصل تشریع نمازهای شبانه‌روز را به جماعت می‌داند. ایشان که نماز را بالاترین فریضه‌ و ذکر خداوند می‌شمارد، تاکید دارد که مردم آن را در مسجد و به جماعت به جای آورند و از فُراداخواندن آن خودداری کنند؛ چنان‌که حاضرنشدن در نماز جماعت از روی بی‌اعتنایی را جایز نمی‌داند و حتی معتقد است به‌جای‌آوردن نماز جماعتِ بدون توجه بر نماز فرادای باتوجه برتری دارد؛ نیز نماز جماعت شکسته اول وقت با جماعت، از نماز کامل بدون جماعت بهتر است. ایشان تاکید دارد که امام جماعت افزون بر شرایط فقهی مانند عدالت، از نگاه اخلاقی باید متدین و عامل به گفتار خود باشد تا پند و موعظه او در مردم اثر کند و اگر فردی منحرف باشد، می‌تواند افراد فراوانی را منحرف کند؛ همچنین امام جماعت باید مورد اعتماد مردم و به دور از [[عجب|عُجب]] و [[ریا]] و فردی وارسته باشد.{{ببینید|متن=ببینید|نماز جماعت}}

امام‌خمینی همانند گروهی از فقها نماز جمعه را در [[دوره غیبت]] [[واجب تخییری]] می‌داند و برای برای انعقاد و صحّت نماز جمعه، شرایطی را برشمرده است که مورد اتفاق فقهاست؛ چنان‌که همسو با اجماع فقها اقامه دو خطبه را واجب می‌شمرد و نماز را بدون آن صحیح نمی‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|نماز جمعه}} ایشان نماز جمعه را مانند حج از مواقف بزرگ و مراسم عبادی آن را دارای اهمیت سیاسی دانسته که مسلمانان از آن غافل‌اند و سپس تاکید کرده است اگر کسی‌اندک تاملی در احکام اسلامی کند درمی‌یابد [[اسلام]] دین [[سیاست]] است. ایشان تاکید کرده است امام‌جمعه باید در خطبه نماز مردم را به آنچه در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی به مصلحت دین و دنیای مردم است، آگاه سازد و از امور سیاسی و اقتصادی که در استقلال و آزادی آنان دخالت دارد، سخن گوید و آنان را از مداخله دولت‌های ظالم و استعمارگر در امور سیاسی ‌و اقتصادی که‌ منجر به استعمار و استثمار آنان است، آگاه گرداند.

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در راستای آنچه در تحریر الوسیله آورده است، نماز جمعه را محلی برای طرح مباحث سیاسی و فرصتی برای آگاهی‌بخشی به مسائل اجتماعی، رفع اختلاف‌ها و گرفتاری‌های مسلمانان و موجب آشنایی مردم با وظایف خویش شمرده است و امامان جمعه را عامل تهذیب افراد و جامعه دانسته است‌.{{ببینید|متن=ببینید|نماز جمعه}}

امام‌خمینی در آثار خود به تبیین جایگاه و فضیلت نماز شب پرداخته و ابعاد فقهی، اخلاقی و معرفتی آن را بیان کرده است. ایشان جنبه‌های معرفتی و اخلاقی نماز شب را بیشتر در کتاب [[شرح چهل حدیث]] و احکام فقهی‌ آن را در کتاب‌های تحریر الوسیله و توضیح المسائل آورده است؛ چنان‌که در برخی سخنرانی‌های خود نیز به این عبادت ویژه اشاره کرده و برپادارندگان آن را ستوده است. ایشان بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت، دارای اهمیت دانسته، آن را [[سیره ائمه(ع)]] و علمای بزرگ معرفی می‌کند و راه دستیابی به حقیقت و سرّ نماز را بیداری در شب می‌شمارد.{{ببینید|متن=ببینید|نماز شب}}

یکی از شرایط امامت در نماز جماعت و جمعه عدالت است و [[عدالت]] در برخی امور دیگر مانند قضاوت و شهادت نیز در نگاه امام‌خمینی و دیگر فقها نوعاً یک شرط به شمار رفته است و بر اساس نظر مشهور فقیهان متاخر و معاصر ازجمله امام‌خمینی، عدالت ملکه‌ راسخ نفسانی است که باعث ملازمت و مداومت تقوا در پایبندی به انجام واجبات و ترک محرمات و مرتکب‌نشدن کبایر و نیز اصرارنکردن بر [[گناهان صغیره]] می‌شود. از فتاوا و سخنان امام‌خمینی بر می‌آید که ایشان عدالت را در برخی موارد، مانند [[طلاق]] و [[شهادت]]، «شرط واقعی» می‌داند که با کشف خلاف، طلاق و شهادت باطل خواهد بود و در موارد دیگر، مانند امامت جماعت، «شرط علمی» می‌داند که کشف خلاف آن، مایه بطلان عمل نیست.{{ببینید|متن=ببینید|عدالت (۲)}}

اصل وجوب خمس، حکم مسلّم الهی و مورد اتفاق [[شیعه]] و [[اهل سنت]] است؛ اما درباره گستره وجوب آن اختلاف نظر وجود دارد. امام‌خمینی خمس را مالی شمرده که خداوند به جای زکات برای حضرت محمد(ص) و نسل ایشان واجب کرده است. ایشان فتاوای خود را در مسائل مختلف فقهی در آثار متعدد فتوایی خود بازگو کرده است؛ نیز بخشی از احکام خمس را به صورت استدلالی در کتاب البیع به فراخور بحث [[ولایت فقیه]] و نیز در ضمن برخی مسائل دیگر بیان کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|خمس}}

امام‌خمینی با استناد به برخی روایات که به چگونگی هزینه‌کردن و اداره حکومت با خمس پرداخته‌اند، هدف از تشریع خمس را مصارف حکومت اسلامی دانسته است تا در نهایت هدفی که برای پیامبران(ع) ترسیم شده، یعنی برقراری نظام اجتماعی عادلانه تحقق یابد. افزون بر آن ایشان در اثبات حکومتی‌بودن ماهیت خمس، به میزان درآمد ناشی از آن اشاره کرده که در صورتی که همه افراد واجد شرایط، خمس خود را پرداخت کنند، مبلغ به‌ دست‌آمده، بسیار بیشتر از نیاز و مصرف در مثل کمک به فقرای سادات و مانند آن است و متناسب با تشکیل و اداره یک حکومت بزرگ است؛ از این‌رو ایشان خمس را همانند [[انفال]] نه برای شخص [[امام معصوم(ع)]] و یا منصب او، بلکه اموالی در اختیار حاکم اسلامی دانسته است. ایشان روایات تحلیل خمس را مربوط به آن دسته‌ از اموالی می‌داند که از سوی غیر معتقدان به خمس در سایر مذاهب، به شیعیان منتقل می‌شود و ربطی به سایر موارد ندارد.

امام‌خمینی بر پایه نظریه ولایت فقیه مسئولیت گرفتن خمس و زکات را از شئون ولایت می‌داند که در [[عصر غیبت]] تابع نظر ولی فقیه است؛ از این‌رو فقهایی چون امام‌خمینی که کل این سهام شش‌گانه را مربوط به مقام امامت و ولایت می‌دانند، درباره سهم سادات نیز فقیه جامع‌ شرایط را عهده‌دار تولیت آن می‌دانند. البته در فرض تشکیل [[حکومت اسلامی]] به دست فقیه، جواز پرداخت خمس به فقیه غیر حاکم، محل بحث قرار گرفته است و نظر صریحی از امام‌خمینی دراین‌باره وجود ندارد.{{ببینید|متن=ببینید|خمس}}

امام‌خمینی همانند دیگر فقها و مراجع تقلید دیدگاه‌های فقهی خود درباره ارکان، مسائل و فروع حج و [[عمره]] را در کتاب‌های فتوایی خود، به‌ویژه تحریر الوسیله و نیز استفتاهایی که در طول سال‌ها از ایشان شده بیان کرده است و همانند سایر مسائل فقهی در برخی مسائل نظر فتوایی متفاوتی با دیگران دارد؛ اما از ویژگی‌های ایشان در تبیین حج و جایگاه و فلسفه این عبادت بزرگ پرداختن به ابعاد دیگری از آن است که در منابع مرسوم فقهی مطرح نمی‌شود.

یکی از ابتکارات امام‌خمینی در تبیین حج، اصطلاح «[[حج ابراهیمی محمدی]]» است. ایشان برای حج، با کارکردهای اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و در سطوح فردی، ملی و بین‌المللی، جایگاه ویژه‌ای قائل بود؛ به‌ گونه‌ای که باید ایشان را احیاگر حج ابراهیمی نامید. ایشان حج را کنگره سراسر سیاسی که به دعوت [[حضرت ابراهیم(ع)]] و [[حضرت محمد(ص)]] برپا می‌شود، شمرده است و معتقد است این اجتماع با هدف تامین منافع مردم و دعوت به عدالت برپا می‌شود و باید ندای لبیک حاجیان، ضمن اظهار اطاعت و بندگی در برابر خداوند، دربردارنده مقاومت و تسلیم‌نشدن در برابر [[شیطان بزرگ]]، بت‌ها و طاغوت‌های جهان‌خوار که همه مستضعفان جهان را به سجده در برابر خود فرا می‌خوانند، باشد. ایشان در مجموع در برشماری آثار حج، به آثار سیاسی ‌اجتماعی، آثار فرهنگی و تبلیغی، تبادل اطلاعات و روشنگری، تقویت همبستگی، فرصت تصمیم‌گیری‌های مهم و نیز گسترش بیداری در جهان اسلام توجه داده است.{{ببینید|متن=ببینید|حج ابراهیمی}} از سوی دیگر، امام‌خمینی فریاد [[برائت از مشرکان]] را که فریادی سیاسی‌ عبادی و به فرمان رسول خدا(ص) بوده، دستوری جاویدان می‌شمارد. ایشان تاکید دارد که برائت از مشرکان، از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است و کهنه‌شدنی نیست؛ زیرا یکی از عوامل مهم عقب‌ماندن مسلمانان، دشمنان اسلام‌اند که با ایجاد اختلاف و تفرقه‌افکنی در میان مسلمانان، سرمایه‌ها و منافع کشورهای اسلامی را به یغما می‌برند؛ بنابراین افشاکردن ستم‌های آنان وظیفه زائران خانه خداست.{{ببینید|متن=ببینید|حج ابراهیمی}}

امام‌خمینی از معدود فقیهانی است که در دوران معاصر ذیل بحث [[امر به معروف و نهی از منکر]] کتاب [[تحریر الوسیله]] و نیز در پایان رساله عملیه فارسی، احکام دفاع را مطرح کرده است. افزون بر این، پاسخ‌های ایشان به استفتائات، در جریان [[جنگ تحمیلی]] عراق علیه ایران نیز بسیاری از احکام و مباحث مرتبط با جهاد و دفاع را دربردارد و ابعاد مختلف جهاد دفاعی را بیان کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|جهاد و دفاع}}

امام‌خمینی جنگ‌های اولیای الهی(ع) را تنها برای حفظ مکتب و انسانیت می‌داند و حکمت تشریع چنین احکامی را از سر ناچاری و مانند برداشتن غده سرطانی از بدن انسان شمرده است؛ از این‌رو اتهام غیر رحمانی‌بودن اسلام به دلیل وجود چنین تشریعی ناصواب است. با این حال، ایشان گرچه در عصر غیبت، فقیهان جامع ‌شرایط را در مناصب سیاسی و مانند آن جانشین [[امام معصوم(ع)]] می‌شمارد؛ اما همانند نظر مشهور فقها دعوت به جهاد ابتدایی را از محدوده اختیارات فقیه خارج می‌داند؛ البته ایشان در مباحث اجتهادی بعدی خود این نظر مشهور را قابل مناقشه دانسته است.

به نظر امام‌خمینی جواز به‌کارگیری سلاح برای اهداف نظامی در جنگ و مسلح‌کردن غیر مسلمانان، امری ثابت ولی در همه موارد یکسان نیست، بلکه تابع نظر حاکم و مصالح عامه‌ای است که [[حاکم اسلامی|حاکم]] آن را تعیین می‌کند. ایشان حکم خرید و فروش [[ابزار جنگی]] از کفار را نیز امری حکومتی و تابع مصالح جامعه و مقتضیات زمان و مکان می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|ابزار جنگی}}

امام‌خمینی همچنین خاطرنشان کرده است که مراد از دشمن نیز با توجه به شرایط امروزی، مطلق دشمنان دین مانند کفار نیستند، بلکه مقصود دولت‌ها و گروه‌های مخالف اسلام‌اند؛ از این‌رو فروش سلاح به غیر مسلمان که تابعیت دولت اسلامی را دارد و ساکن در آن کشور است، مانعی ندارد؛ چنان‌که در حکم فروش نیز صرف عنوان «جنگ»، «آتش‌بس»، «کافر» یا «مسلمان مخالف» موضوع بحث نیست؛ زیرا روایات این باب، ارشاد به حکم عقل دارند و باید به مقتضای حکم عقل به مصالح مسلمانان و نقش زمان در فروش سلاح به دشمن توجه کرد و تشخیص آن از اختیارات حاکم اسلامی است. ایشان در بیانات خود همواره درباره خطر تجهیزات جنگیِ نوظهور، هشدار داده است و توسعه‌طلبی ابرقدرت‌ها و انبارکردن سلاح‌های هسته‌ای را از تهدیدات دنیای امروز به شمار آورده و با تاکید بر لزوم جلوگیری از این‌گونه جنگ‌افزارها، استفاده از آنها را موجب نابودی نسل بشر دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|ابزار جنگی}}

امام‌خمینی [[امر به معروف و نهی از منکر]] را دو اصل مهم می‌داند که به دنبال اصلاح همه امور است و هدف از آن اجرای احکام الهی و سعادت انسان‌هاست. ایشان با استناد به برخی احادیث ـ این وظیفه را از شریف‌ترین واجبات دانسته است که دیگر واجبات بر پایه آن استوار می‌شود. ایشان توجه مردم و علما را به منکرها و معروف‌های مهم و بزرگ اجتماعی، که با اساس دین و جامعه اسلامی در ارتباط بود، جلب کرد و مقصود از آن را سعادتمندشدن انسان‌ها و اجرای احکام الهی شمرده است.

از سوی دیگر، اعتقاد امام‌خمینی به لزوم مبارزه با حاکمان ظالم و اقدام عملی ایشان در قیام علیه [[رژیم پهلوی]]، آن هم در یک فضای فکری که از نظر دیگران احتمال تاثیر نمی‌رفت و بسیاری این اقدام را بی‌نتیجه می‌دانستند، ریشه در ‌اندیشه و مبنای ایشان در بحث امر به معروف و نهی از منکر و مسئله [[تقیه]] دارد. ایشان همانند سایر فقها در به‌کارگیری مراحلی از امر به معروف و نهی از منکر که منجر به جرح و قتل شود، اجازه [[فقیه جامع ‌شرایط]] را لازم می‌داند؛ اما از مبانی ایشان در بحث [[ولایت فقیه]] بر می‌آید که پس از تشکیل حکومت و [[دولت اسلامی]]، تنها [[حاکم اسلامی]] می‌تواند چنین اجازه‎‌ای بدهد.{{ببینید|متن=ببینید|امر به معروف و نهی از منکر}}

امام‌خمینی نظام اقتصادی اسلامی را معتدل و در برابر دو نظام سرمایه‌داری و سوسیالیستی می‌داند. از نگاه ایشان اجراشدن قوانین [[اقتصاد اسلامی]] در همه شئون زندگی فردی و اجتماعی، حفظ منافع محرومان و مستمندان، گسترش مشارکت عموم مردم، مبارزه با زراندوزی، وابستگی‌نداشتن و تامین رفاه همگانی از خطوط اصلی اقتصاد اسلامی است. اقتصاد اسلامی از نظر ایشان مخالف با [[اختلاف طبقاتی]] و برخوردار از سلامت است و در صورت اجرای درست، موجب رفع نابرابری‌ها، کمک به توسعه کشور و ایجاد [[عدالت اجتماعی]] می‌شود.{{ببینید|متن=ببینید|اقتصاد}}

امام‌خمینی نتیجه اقتصاد سالم را عدالت اجتماعی که مهم‌ترین هدف [[پیامبران(ع)]] است، می‌داند و ابزارهای تحقق این [[عدالت]]، حکومت اسلامی، شیوه مناسب برخورد با [[مالکیت خصوصی]]، مشارکت مردم در اقتصاد، گسترش [[معنویت]] و [[فرهنگ اسلامی]] در جامعه و شیوه مواجهه با اقتصاد جهانی است. ایشان با تاکید بر لزوم گسترش فرهنگ کار، {{ببینید|متن=ببینید|کار و کارگر}} مبارزه با دنیاپرستی و زراندوزی، حمایت از مستمندان و انجام امور اقتصادی به عنوان [[جهاد]]، عبادت و عمل معنوی به تشویق انگیزه‌های انسانی برای حمایت از دولت اسلامی، افزایش تولید و گسترش عدالت می‌پرداخت.

امام‌خمینی محدوده فعالیت اقتصادی دولت را در حوزه صنایع و اموری می‌داند که مردم از انجام آن ناتوان‌اند و از دولت می‌خواست امور اقتصادی را در حد امکان به مردم واگذار کند و خود تنها نظارت کند. از نظر ایشان گسترش مالکیت دولت و کنارگذاشتن ملت، بیماری مهلکی است که باید از آن پرهیز شود. همچنین از آنجاکه امام‌خمینی معتقد بود دولت بدون مشارکت مردم موفق به اداره درست امور نمی‌شود، خواهان مشارکت مردم و بازار در اقتصاد و مشخص‌شدن حدود فعالیت دولت در این بخش طبق قانون بود. ایشان اقتصاد مطلوب و سالم را اقتصاد مستقل و غیر وابسته به‌خصوص در زمینه کشاورزی می‌دید.{{ببینید|متن=ببینید|کشاورزی |تولید و صنعت}}

آزادی بخش خصوصی از نظر امام‌خمینی تنها در حدی که به نفع طبقه محروم و مستضعف باشد، مجاز شمرده می‌شود و اینکه عده‌ای بر تمام امور مالی و تجاری مردم مسلط شوند، پذیرفته نیست. ایشان تاکید داشت که آزادی بخش خصوصی، مطلق نیست و متکی بر نظارت [[دولت]] بر آن است و این نظارت باید در این موارد باشد: جلوگیری از ورود کالاهای تجملی و ایجادکننده فساد، تضادنداشتنِ فعالیت بخش خصوصی با مصالح کشور و احکام شرعی و اجحاف‌ نکردن در حق کارگران و کارمندان و مانند آنها.{{ببینید|متن=ببینید|اقتصاد}}

[[عقد]] در معنای خاص قراردادی است که انشای آن با اراده‌‌ دو تن محقق می‌شود، مانند [[بیع]] اما [[ایقاع]] با یک‌ اراده‌ تحقق‌ می‌یابد و نیازی به قبول طرف مقابل ندارد، مانند [[طلاق]]. امام‌خمینی به صورت مفصل در دو کتاب [[المکاسب المحرمه]] و کتاب [[البیع]] احکام مشترک میان عقدها و قراردادها و احکام خرید و فروش و دلایل آنها را بررسی کرده است. ایشان در آثار فتوایی خود نیز برخی از احکام مهم و مورد نیاز انواع عقود معاملی را ذکر کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|عقد}}

امام‌خمینی با استناد به دلایل متعددی، ازجمله [[سیره عقلا]]، [[سیره متشرعه|متشرعه]] و عموماتی مانند برخی آیات ثابت می‌کند که لزومی‌ به‌ تنظیم‌ قرارداد لفظی‌ یا کتبی‌ نیست، بلکه‌ همین‌ که‌ از نظر عرف‌ و عقلا دال‌ بر توافق‌ و وقوع‌ عقد وجود داشته باشد، کافی است؛ بنابراین معاطات نیز از اقسام بیع محسوب می‌شود و عقدی لازم است. ایشان معاطات را در تمامی عقد و ایقاع‌هایی که قابل انشا با فعل باشند، حتی [[ازدواج]] و طلاق، قابل جریان دانسته و تنها در [[وصیت]] یا بعضی از اقسام آن که قابلیت انشا با افعال را ندارند، صحیح‌بودن [[معاطات]] را نپذیرفته است؛ البته ایشان در مقام فتوا در نکاح و طلاق بر کفایت معاطات فتوا نداده است.

در [[فقه اسلامی]] سه گونه مالکیت؛ [[مالکیت خصوصی|خصوصی]]، [[مالکیت دولتی|دولتی]] و [[مالکیت عمومی|عمومی]] وجود دارد و امام‌خمینی بر تعادل میان بخش خصوصی و سایر بخش‌ها و نظارت بر آن در راستای تحقق عدالت اجتماعی تاکید می‌کرد. ایشان در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود در خصوص مالکیت از مسئولان کشور می‌خواهد در برابر احکام خداوند خاضع باشند و تحت تاثیر تبلیغات بی‌محتوای قطب ظالم و چپاولگر سرمایه‌داری و قطب ملحد اشتراکی و کمونیستی واقع نشوند و به مالکیت و سرمایه‌‌های مشروع با حدود اسلامی احترام گذارند تا سرمایه‌ها و فعالیت‌های سازنده به کار افتد و کشور به خودکفایی برسد. پیش از [[انقلاب اسلامی ایران]]، امام‌خمینی بارها از [[مکتب اقتصادی اسلام]] دفاع کرده است و بر این باور بود که اسلام ضمن پذیرش مالکیت، تفسیر ویژه‌ای از آن ارائه کرده و حدود و شرایط خاصی برای آن تعیین کرده است که آن را از مالکیت در نظام‌های اقتصادی دیگر متمایز می‌سازد. اگر به این حدود و شرایط عمل شود، جامعه مشکلات و نابرابری‌های دنیای سرمایه‌داری امروز را نخواهد داشت و دولت نیز به بهانه‌های مختلف همانند نظام کمونیستی، هر گونه آزادی را از انسان‌ها سلب نمی‌کند. به نظر ایشان هرچند اسلام مالکیت را قبول دارد، قوانینی در اسلام وجود دارد که مالکیت را تعدیل می‌کند و اگر به آنها عمل شود، تقریباً همه مردم در یک سطح قرار می‌گیرند و در این صورت می‌توان زمین‌ها و صنایع را به دست مردم سپرد و نیاز چندانی نیست دولت متصدی اقتصاد باشد.

امام‌خمینی در کتاب تحریر الوسیله بر اختیارات ولی امر مسلمین درباره قلمرو مالکیت ازجمله مانند تثبیت قیمت، محدودکردن صنعت، تجارت و مانند آن از اموری که به مصلحت [[جامعه]] و نظام اجتماعی است، تصریح کرده است؛ در حالی‌که دیگر فقها کمتر به این مسئله توجه می‌کردند. ایشان [[مالکیت اسلامی]] را مالکیتی متعادل و در چارچوب شرع می‌شمارد که منجر به اختلاف طبقاتی و چپاول ثروت‌های ملی نمی‌شود و مالکیت خصوصی در اسلام علاوه بر محدودبودن به امور شرعی، از نظر کمّی نیز مشروط و محدود است؛ برهمین اساس در فرضی که فردی اموال مشروعی دارد، ولی به گونه‌ای است که حاکم شرعی تشخیص می‌دهد آن اموال بر خلاف مصالح اسلام و مسلمانان است، می‌تواند مالکیت او را بر اموال محدود کند.{{ببینید|متن=ببینید|مالکیت}}

امام‌خمینی افزون بر مطرح‌کردن [[ضمان]] در کتاب‌های فتوایی خود، در آثار استدلالی نیز به بررسی برخی از انواع ضمان پرداخته و بعدها به پرسش‌های تازه دراین‌باره پاسخ گفته است. ضمان اگر ناشی از اثر کاری باشد که محقق شده و هیچ‌گونه توافقی بر ضمان صورت نگرفته باشد، [[ضمان قهری]] نامیده می‌شود. در ضمان قهری به مسائل چندی پرداخته می‌شود؛ ازجمله: قاعده علی الید ([[ضمان ید]])، [[ضمان حیلوله]]، [[قاعده اتلاف]]، [[ضمان غرور]] و [[ضمان در عقد فاسد]] و امام‌خمینی نیز نگاه اجتهادی خود را در هر یک از این مسائل مطرح کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|ضمان}}

از سوی دیگر، هرگاه در عقود معاوضی تلف یا اتلاف کالا موجب ضمان گردد و ضمان ضامن از همان مال تلف‌شده حساب شود، [[ضمان معاوضی]] خواهد بود؛ مانند ضمان بایع در تلف مبیع پیش از قبض. امام‌خمینی شهرت این ضمان را مؤید این دانسته که چنین ضمانی از حکم شارع مقدس نشئت گرفته است و مستند آن، روایت نبوی است که می‌گوید تلف مبیع، پیش از قبض آن، از مال فروشنده می‌باشد. روایات دیگری ـ نیز بر این امر دلالت دارد.

چنانچه ضمان ناشی از عقد و قرارداد باشد، عقد ضمان گفته می‌شود. نتیجه این ضمان برائت ذمه بدهکار و اشتغال ذمه ضامن است. این انتقال بدهی از ذمه‌ای به ذمه دیگری از نکات اختلافی میان [[شیعه]] و اهل سنت است. [[اهل سنت]] قائل به انتقال ذمه نیستند و معتقدند پس از ضمان، افزون بر بدهکار، ذمه ضامن نیز مشغول به بدهی می‌شود. برخی دیگر نیز متذکر شده‌اند که بنای عُقلا در باب عقد ضمان، همان ضمیمه‌شدن ذمه به ذمه است؛ ولی همان‌گونه که امام‌خمینی نیز خاطرنشان ساخته، به موجب برخی روایات بحث انتقال بدهی از ذمه بدهکار به ذمه ضامن مطرح می‌شود. برخی فقهای شیعه نیز، به صحت ضمان به معنای ضمیمه‌کردن ذمه به ذمه نیز فتوا داده‌اند.{{ببینید|متن=ببینید|ضمان}}

امام‌خمینی [[حق]] را امری اعتباری دانسته و ضمن اشاره به تفاوت آن با [[حکم]]، حق را قابل اسقاط و قابل دفع با استفاده از [[شرط ضمن عقد]] برشمرده است. ایشان به صورت تفصیلی و بیشتر ناظر بر نقد و بررسی نظریه عالمان پیش از خود، به تحلیل حق پرداخته و مباحث آن را در سه حوزه ماهیت، اقسام و احکام قرار داده است؛ چنان‌که در آثار فتوایی خود نیز مسائلی از حق را مطرح کرده است. از سوی دیگر، ایشان از چشم‌انداز سیاسی، اجتماعی و اخلاقی نیز به موضوع حقّ پرداخته است؛ برای مثال به حق کار، تحصیل، مالکیت، رای‌دادن، رای‌گرفتن، تعیین وکیل و انتخاب آن، حق آزادی عقیده و بیان، مطبوعات و انتخابات اشاره کرده که برخی از آنها حق اصطلاحی است.{{ببینید|متن=ببینید|حق}}

امام‌خمینی در کتاب تحریر الوسیله، ضمن بحث از [[مسائل مستحدثه]]، به بیان حکم شرعی حق انتفاع مادی [[مالکیت فکری]] پرداخته و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به برخی سؤال‌ها درباره آن پاسخ داده است.{{ببینید|متن=ببینید|حقوق معنوی}}

قاعده سلطنت به عنوان قاعده عقلایی، مورد پذیرش امام‌خمینی و دیگران است. ایشان حق اختراع را منافی با آزادی تجارت می‌داند و مخالفت با آزادی و اباحه تجارت را نیازمند دلیل خاص می‌شمارد و صرف منع عرف را کافی نمی‌بیند و اشاره کرده است که بدون عقد و شرط نمی‌توان مانع چاپ و نشر دیگران شد؛ بنابراین در صورت وجود عقد شرعی و شرط در ضمن آن میان مؤلف یا ناشر و خریداران، مبنی بر عدم تکثیر و نشر آن بدون اجازه مؤلف، عمل به شرط لازم است. ایشان راه حل کلی را توجه به مصلحت حکومت اسلامی و لزوم مراعات قوانین و مقررات مصوب در این باره دیده است و بر این اساس با توجه به قانونی‌شدن رعایت حقوق معنوی، مراعات آن طبق فتوای ایشان که عمل به قانون را واجب می‌دانست لازم است.{{ببینید|متن=ببینید|حقوق معنوی}}

امام‌خمینی [[ربا]] را یکی از بزرگترین [[گناهان کبیره]] شمرده و بعید نمی‌داند که حرمت آن از [[ضروریات دین]] باشد. ایشان با استناد به برخی آیات که رباخواری را در حکم جنگ با خدا شمرده و بسیاری از روایات که رباخواری را ازجمله بدترین و پلیدترین کسب شمرده؛ ربا را نوعی بیماری می‌داند که در صورت توسعه، بازارها بلکه کشور را به نابودی می‌کشاند؛ به همین جهت در قرآن و سنت با کمتر گناهی مانند گناه ربا برخوردی سخت و شدید شده است.{{ببینید|متن=ببینید|ربا}}

امام‌خمینی نخست در کتاب‌های [[نجاة العباد]] و تحریر الوسیله ضمن مسائل مکاسب محرمه، به‌اختصار تعریف [[احتکار]]، حکم، شرایط و موارد آن و مجازات محتکر را ذکر کرده است. سپس در پایان کتاب البیع به صورت استدلالی به بررسی مسائل آن پرداخته است.{{ببینید|متن=ببینید|احتکار}}

در میان فقها اجمالاً دو حکم [[کراهت]] و [[حرمت]] برای احتکار وجود دارد. امام‌خمینی که قائل به حرمت است، خاطرنشان کرده است که حکم [[پیامبر اکرم(ص)]] مبنی بر نهی از احتکار، [[حکم حکومتی]] و ویژه آن زمان و شرایط خاص نیست؛ بلکه حکم الهی و دایمی است و حتی اگر حکم حکومتی و سلطانی نیز بوده باشد، مخصوص آن زمان و شهر مدینه نبوده و در همه زمان‌ها و مکان‌ها نافذ است. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی جنبه عمومی و حکومتی احتکار را انکار نکرده و بر آن صحه گذاشته است و برای حکومت، حق دخالت در حدود و ثغور آن را قائل شده است؛ چنان‌که امام‌خمینی درباره محدوده اختیارات [[ولی فقیه]] تاکید می‌کند طبق برداشت محدود از حکومت اسلامی و اختیارات حاکم، باید ممنوعیت احتکار غیر از دو ـ سه مورد، قیمت‌گذاری و مانند آن، از چارچوب احکام اسلامی خارج باشد و حکومت حق دخالت در این امور را نداشته باشد و چنین حکومتی، پدیده‌ای بی‌محتوا خواهد شد.

از سوی دیگر، امام‌خمینی همانند سایر فقیهان معتقد است محتکر بر فروش کالا و عرضه آن به جامعه اجبار می‌شود و نارضایتی مالک مانع صحت خرید و فروش نیست. ایشان با این حال قیمت‌گذاری حکومتی را نمی‌پذیرد و مستند این حکم، روایتی از رسول خدا(ص) است که از قیمت‌گذاری ابا کرده و از آن بازداشته است. البته در صورت اجحاف محتکر در قیمت‌گذاری، امام‌خمینی قائل است نخست باید او را اجبار کرد قیمت را پایین آورد و اگر نکرد، حاکم بر کالای او قیمت متعارف یا هر آنچه مصلحت می‌داند، قرار می‌دهد.{{ببینید|متن=ببینید|احتکار}}

امام‌خمینی مانند دیگر فقها برای تحقق وقف یا صحت آن شرایطی ذکر کرده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: خواندن صیغه‌ای که دلالت بر مفهوم وقف داشته باشد، قصد قربت داشتن، دایمی‌بودن، قبول موقوفه از سوی کسانی که از وقف بهره می‌برند، مشروط‌نبودن وقف به شرطی یا صفتی در آینده و اینکه عین مال را تنها برای خود یا خودش به انضمام دیگری وقف نکند. همچنین باید مال موقوفه در اختیار موقوف‌علیهم قرار گیرد. ایشان ضمن همراهی با فقها درباره این شرایط، قصد قربت داشتن و لزوم قبول را نفی می‌کند. ایشان تخریب مسجد یا موقوفه‌ای را که در مسیر خیابان قرار داشته باشد و حل معضل عبور و مرور و حفظ جان افراد، مشروط به تخریب آن باشد، مجاز دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|وقف}}

فقیهان شیعه بحث از [[غنا]] و [[موسیقی]] و احکام آن را بیشتر در خلال مباحث مربوط به احکام [[تجارت]] و [[مکاسب محرمه]] بیان کرده‌اند؛ زیرا برخی از طریق آوازخوانی و غنا کسب درآمد می‌کنند. گاه نیز در بحث شهادت آمده است.{{ببینید|متن=ببینید|غنا |موسیقی}} امام‌خمینی در منابع فتوایی خود احکام غنا را ذکر کرده و در کتاب [[المکاسب المحرمه]] با تفکیک میان بحث از ماهیت عرفی و اصطلاحی غنا و ملاک‌های تحقق آن و بحث از موضوع حکم شرعی، به‌تفصیل به تعریف غنا و تبیین موضوع حکم شرعی و احکام آن پرداخته است. ایشان پس از نقل حدود بیست تعریف لغوی و اصطلاحی و اشاره به تعریف مشهور در تبیین ماهیت غنا، آن را صوت رقیق و زیبای انسان دانسته است که به سبب تناسب آن، شانیت ایجاد طرب در افراد عادی و طبیعی را دارد؛ بنابراین صدای غیر رقیق، هرچند با تناسب مطربانه همراه باشد، غنا به شمار نمی‌آید. البته شانیت اطراب در تحقق غنا کافی است و لازم نیست صدا بالفعل مطرب باشد. ایشان در مقام فتوا نظر مشهور را ترجیح می‌دهد و در تحریر الوسیله، به دو قید ترجیع و طرب بسنده نمی‌کند و غنا را کشیدن صوت و نوعی ترجیع مطربانه می‌داند که مناسب مجلس لهو و محافل طرب و آلات لهو و ادوات موسیقی باشد.{{ببینید|متن=ببینید|غنا}}

از سوی دیگر، امام‌خمینی تصریح کرده است که همه فقیهان اشتراک نظر دارند که غنا از مقوله صوت یا کیفیت صوت است؛ بنابراین فرقی ندارد که کلام حق باشد یا باطل، [[شعر]] باشد یا [[قرآن]]، [[حکمت]] باشد یا [[مرثیه]] یا چیز دیگر؛ از این‌رو نوع کلام هیچ دخالتی در صدق غنا ندارد. ایشان ضمن اثبات حرمت ذاتی، انتساب انکار حرمت ذاتی را به برخی فقها صحیح نمی‌داند و معتقد است آنان صرفاً غنا را بر دو قسم غنای حق و باطل یا به تعبیر دیگر [[حرام]] و [[حلال]] تقسیم کرده‌اند که در این صورت مراد از غنای حلال و حق، غنایی است که دربردارنده اشعاری در یاد بهشت و دوزخ و تشویق به یادآوری آخرت باشد؛ اما غنای حرام و باطل آن غنایی است که در مجالس اهل لهو اجرا می‌شود. در این صورت خود غنا حرام است، نه‌تنها مقارنات آن. ایشان با استناد به اطلاق روایات، ‌این تقسیم را رد می‌کند و انصراف این روایات به غنای متعارف در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس را مردود می‌شمارد.{{ببینید|متن=ببینید|غنا}}

از ظاهر کلام برخی از فقها بر می‌آید که [[تصویرگری]] به صورت مطلق حرام است؛ به گونه‌ای که تصاویر موجودات فاقد [[روح]] را نیز دربر می‌گیرد ولی به تصریح جمعی دیگر، حرمت تصویرگری به جانداران اختصاص دارد؛ خواه به صورت [[مجسمه]] باشد یا به صورت [[نقاشی]] و [[حکاکی]] و مانند آن؛ با این همه، به بیشتر فقها نسبت داده‌اند که نقاشی از جانداران را جایز دانسته‌اند. امام‌خمینی نیز با این نظریه موافق است. ایشان با در نظر گرفتن شرایط زمانی صدور نهی، نتیجه می‌گیرد پاره‌ای از روایات که دربرگیرنده تهدیدهای شدید تصویرگری و کفرآمیز دانستن آن می‌باشند، مربوط به جریان [[بت‌پرستی]] هستند و شایستگی اثبات تحریم حتی در مورد مجسمه‌سازی را ندارند. روایات دیگری که به جریان بت‌پرستی مربوط نیستند نیز نمی‌توانند حرمت نقاشی را ثابت کنند و تنها بر تحریم ساخت مجسمه دلالت می‌کنند. علت این حکم، آن است که بیشتر روایات مورد اشاره، دارای دو واژه تصویر و تمثیل هستند و این دو واژه بر اشیای دارای حجم صدق می‌کنند، نه بر نقاشی.{{ببینید|متن=ببینید|نقاشی}}

درباره مجسمه‌سازی روایاتی وجود دارد که با شدت از آن بازداشته است و بر همین اساس امام‌خمینی در کتاب المکاسب المحرمه و نیز استفتائات، به حرمت ساختن مجسمه جانداران نظر داده است. با این حال ایشان خاطرنشان کرده است که تناسبی میان عقوبت‌های سنگینی که در این روایات درباره مجسمه‌سازی وارد شده است و صرف ساخت مجسمه وجود ندارد. ایشان این احتمال را قوی می‌داند که این عقوبت‌ها مربوط به ساخت مجسمه برای [[پرستش]] و عبادت است که [[اسلام]] به شدت با آن مخالفت داشت و یکی از مهم‌ترین جلوه‌های اولیه اسلام، مبارزه با بت‌پرستی در [[شبه جزیره عربستان]]، به‌ویژه در [[شهر مکه]] بود که موضوع آیات پرشمار قرآن کریم است. با همین نگاه است که امام‌خمینی در نامه‌ای به [[محمدعلی انصاری]]، همچنان به مفتوح‌بودن باب اجتهاد در موضوعات هنری چون عکاسی، نقاشی، مجسمه‌سازی، موسیقی و مانند آنها، نظیر دیگر مسائل اجتماعی تاکید ورزیده است و آن را در شمار مسائل اجتهادی قابل بازنگری اجتهادی دیده است.{{ببینید|متن=ببینید|مجسمه}}

امام‌خمینی مسائل مربوط به [[شطرنج]] را در کتاب فقه استدلالی مکاسب محرمه، در بحث [[قمار]] و ابزار آن به‌تفصیل مطرح کرده است. ایشان همانند مشهور فقیهان شیعه، با توجه به اطلاق روایات، بازی با شطرنج را حتی بدون [[شرط‌بندی]] حرام دانسته است؛ اگرچه بر خلاف نظر برخی از فقها در نگاهی کلی معتقد است عنوان «قمار»، از نظر عرف بر بازی با ابزار قمار به همراه شرط‌بندی گفته می‌شود و بر بازی بدون شرط‌بندی، صدق نمی‌کند.

از ظاهر سخن امام‌خمینی در ذیل بحث از روایات برمی‌آید که حکم حرمت به خود شطرنج تعلق نگرفته است، بلکه حکم دایر مدار عنوان ابزار قماربودن است. بر همین اساس ایشان در سال ۱۳۶۷ خاطرنشان کرد چنانچه از نظر عرف احراز شود که شطرنج دیگر از ابزارهای قمار نیست، بلکه تنها وسیله‌ای برای ورزش ذهن است، بازی با آن بدون شرط‌بندی همانند سایر بازی‌ها حلال است. از این‌رو این فتوای امام‌خمینی که بازتاب گسترده‌ای در محافل علمی و مذهبی داشت، با مبنای ایشان در کتاب مکاسب و مبنای سایر فقیهان پیش از ایشان که بازی بدون شرط‌بندی با شطرنج را حرام دانسته‌اند، منافات ندارد.{{ببینید|متن=ببینید|شطرنج}}

یکی از محورهای مهم در ابواب مختلف [[فقه]] موضوع [[زن و خانواده]] است که مسائل پرشماری را درباره [[خانواده]] در معنای عام آن و نیز جایگاه و حقوق زن در خانواده و جامعه به صورت خاص دربرمی‌گیرد. این در کنار و به دنبال نگاه کلی معرفتی و انسان‌شناسانه اسلام درباره جایگاه زن و جایگاه انسانی آن است که امام‌خمینی نیز بر آن تاکید داشته است. در قلمرو فقه مسائل کلی و موردی متعددی است که موضوع اختلاف نظر میان فقها و‌اندیشمندان بوده است و برخی از آنها در دوره معاصر در شمار چالش‌های فقهی و حقوقی و از مسائل بحث‌انگیز اجتماعی قرار گرفته است و بخشی از مدخل‌های دانشنامه امام‌خمینی به آنها اختصاص یافته است:

امام‌خمینی بر شخصیت انسانی زن همانند مرد تاکید دارد و معتقد است آنچه موجب تفاوت در برخی حقوق زن و مرد شده، مربوط به اقتضائات طبیعی مرد و زن است. ایشان خاطرنشان کرده است که اسلام نه تنها با آزادی زن موافق است، بلکه خود پایه‌گذار آزادی زن در همه ابعاد وجودی اوست و زنان چون مردان در ساختن جامعه اسلامی شرکت دارند. ایشان در ارزش‌گذاری شخصیت انسانی و اجتماعی زنان، افزون بر شرایط اجتماعی و مقتضیات جامعه، معیارهایی را بر اساس آموزه‌های اسلام در نظر می‌گیرد و بر این باور است شخصیتِ یک انسان را فضایل و ارزش‌هایی شکل می‌دهد که اکتسابی و بر اساس اراده خود فرد است و زن و مرد از حیث انسانی با هم برابرند و کسانی که به بهانه‌های مختلف از حضور زنان در اجتماع جلوگیری و کارشکنی می‌کنند، مرتکب گناه کبیره می‌شوند. ایشان ضمن ایجاد [[خودباوری]] و اعتماد به نفس در زنان، آنان را همانند قرآن انسان‌ساز معرفی می‌کند و معتقد است اگر زنانِ انسان‌ساز از ملتی گرفته شوند، آن ملت رو به فروپاشی خواهند رفت. به اعتقاد ایشان زن مبدا همه سعادت‌هاست و پرورش‌دهنده و مربی بزرگ‌زنان و بزرگ‌مردان است و به تعبیر ایشان از دامن زن است که مرد به معراج می‌رود.{{ببینید|متن=ببینید|زن}} در برخی از احکام و [[حقوق اسلامی]]، مانند مدیریت خانه، [[نفقه]]، [[مهریه|مهر]]، [[ارث]]، طلاق و [[دیه]] فرق‌هایی میان زن و مرد وجود دارد اما این اختلاف‌ها چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده است، به معنای تبعیض میان زن و مرد نیست، بلکه به لحاظ طبیعت زن و مرد است.{{ببینید|متن=ببینید|حقوق زن}}

فقها ازجمله امام‌خمینی درباره اصل دینداری خاطرنشان کرده‌اند اصول عقاید انسان، زن یا مرد، باید از روی آگاهی و دلیل به دست آید و در حوزه احکام شرعی نیز زن استقلال رای دارد و احکام شرعی خود را از فقیهی که زن وی را جامع شرایط بداند، دریافت می‌کند. در وظیفه فراگیری دانش نیز آنان یکسانند و زنان همانند مردان می‌توانند درس بخوانند و به دانشگاه بروند و در رشته‌های گوناگون تحصیل کنند؛ چنان‌که می‌توانند در [[علوم حوزوی]] به جایگاه [[اجتهاد]] در احکام دینی دست یابند. ایشان در آموزش مسائلی که یادگرفتن آن بر زن واجب و جز به خروج از خانه حاصل نمی‌شود، اذن شوهر را لازم نمی‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|حقوق زن}}

امام‌خمینی در حالی‌که شریف‌ترین کار زنان را تربیت فرزندان شایسته می‌داند و تربیت فرزند صالح را بهترین خدمت به اجتماع می‌شمرد، {{ببینید|متن=ببینید|مادر |تربیت}} تاکید می‌کند اسلام زنان را در تعیین سرنوشت خود شریک می‌کند و زنان نه تنها حق دارند در کارهای اجتماعی وارد شوند، بلکه این کار برای آنان تکلیف است. ایشان با اشاره به سیره علمای گذشته و مشارکت زنان در [[نهضت تنباکو]] به رهبری [[میرزامحمدحسن شیرازی]] و [[نهضت مشروطه]]، {{ببینید|متن=ببینید|نهضت تحریم تنباکو |نهضت مشروطه}} لازم می‌داند که زنان نیز در مقدرات اساسی کشور دخالت کنند و با حفظ عفت و پایبندی به احکام اسلام در مسائل اجتماعی و سیاسی وارد شوند.{{ببینید|متن=ببینید|حقوق زن}}

از نگاه امام‌خمینی تربیت و پرورش انسان‌ها بزرگ‌ترین مسئله و هدف بعثت انبیا(ع) به شمار می‌رود و در این زمینه بیشترین نقش از آنِ خانواده است؛ زیرا خانواده مبدا اصلی تربیت انسان‌ها و زیربنای مسئولیت‌ها و ساختن فرزندان سالم است.{{ببینید|متن=ببینید|خانواده}}

امام‌خمینی همانند سایر فقها به احکام و فروع ازدواج، مانند صیغه ازدواج، شرایط عقد، ولایت پدر و جد پدری در ازدواج دختر، اسباب محرمیت، مهریه، [[ازدواج موقت]]، ازدواج با غیر مسلمانان، عیب‌هایی که موجب [[حق فسخ عقد]] می‌شوند، نفقه، احکام اولاد، احکام رضاع و شرایط ضمن عقد پرداخته است. ایشان درباره لزوم صیغه در عقد ازدواج، گرچه اشکال‌هایی را که برخی فقها بر [[نکاح معاطاتی]] گرفته‌اند، نادرست دانسته است و تاکید دارد که مفهوم نکاح با ازدواج معاطاتی نیز محقق می‌شود و آثار زوجیت می‌تواند بر آن مترتب گردد، اما با توجه به اتفاق نظر فقها مبنی بر ضرورت خواندن صیغه، در مقام فتوا نکاح معاطاتی را نادرست و خواندن عقد لفظی را لازم می‌شمارد. ایشان در هر یک از ازدواج‌های دایم و موقت، اجازه ولی دختر دوشیزه را شرط دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|ازدواج}}

امام‌خمینی همسو با اجماع فقها [[ازدواج دایم]] و موقت زن مسلمان با مرد کافر را خواه [[اهل کتاب]] باشد یا غیر آن و خواه [[مرتد فطری]] باشد یا [[مرتد ملی|ملی]]، جایز نمی‌داند. ایشان همچنین با اشاره به آرا و نظریات مختلف فقها در ازدواج مرد مسلمان با زنان اهل کتاب، مشهورترین این آرا را ممنوعیت ازدواج دایم و جواز ازدواج موقت ذکر می‌کند و در نهایت، از نظر ایشان، احتیاط واجب در ترک ازدواج دایم و جواز ازدواج موقت با زنان اهل کتاب است.{{ببینید|متن=ببینید|ازدواج}}

فقیهان شیعه و سنی طلاق را از [[ایقاعات]] و در دست شوهر دانسته‌اند؛ ولی نظر مشهور فقها ازجمله امام‌خمینی این است که می‌توان با [[وکالت]] حق طلاق را به زن داد و این وکالت را می‌توان به صورت شرط ضمن عقد، حقی الزامی و ثابت برای زن قرار داد. امام‌خمینی راهکار طلاق قضایی را نیز مطرح کرده است. طبق این راهکار، اگر زن وکالت در طلاق نداشته باشد، در مواقع [[عسر و حرج]] و مانند ‌آن، حاکم می‌تواند زن را طلاق دهد. البته پدیدآمدن زمینه طلاق قضایی مصادیق مختلف دیگری نیز دارد؛ مانند پرداخت‌نکردن نفقه واجب زن از سوی شوهر.{{ببینید|متن=ببینید|طلاق}}

[[حضانت]] در مسائل خانواده عبارت است از ولایت بر کودک جهت نگهداری و تربیت او؛ از این‌رو حضانت کودک نوعی سرپرستی، نگهداری و شیردادن به آن است. در وضع طبیعی و عدم اختلاف میان پدر و مادر، آنان هر دو با هم عهده‌دار حضانت فرزندان خویش‌اند؛ هرچند در واقع تا پایان دوران شیرخوارگی در پسرها و تا پایان هفت‌سالگی در دخترها اولویت با حضانت مادر است. در صورت اختلاف پدر و مادر در حضانت یا در فرض جدایی آنان از هم، به نظر امام‌خمینی حضانت پسران تا دو سال و دختران تا هفت سال بر عهده مادر است.{{ببینید|متن=ببینید|حضانت}}

افزون بر مسائل یادشده، درباره هر یک از مسائل ارث، [[شهادت]]، [[قضاوت]] و دیه نیز دیدگاه‌های امام‌خمینی که نوعا با نظر مشهور فقها یکسان است قابل بررسی است.{{ببینید|متن=ببینید|حقوق زن}}

فقها بدون هیچ اختلافی، [[سقط جنین]] را در حال اختیار حرام می‌دانند. امام‌خمینی نیز بر حرمت سقط جنین تصریح کرده است؛ با این حال برخی فقهای معاصر سقط جنین پیش از دمیده‌شدن روح را در صورتی که حفظ جان مادر، وابسته به آن باشد، جایز دانسته‌اند؛ حتی برخی صرف خوف از خطر جانی را نیز مجوز سقط جنین دانسته‌اند؛ زیرا معتقدند عقلا خوف را هم مانند یقین، راه رسیدن به واقع می‌دانند. امام‌خمینی نیز در این فرض سقط جنین را برای زنی که ادامه حاملگی برای او خطر جانی دارد، جایز دانسته است. ایشان ادامه بارداری را هرچند خطر جانی به همراه نداشته باشد، در صورت به‌مخاطره‌افتادن سلامتی مادر (مانند بیماری شدید یا نقص عضو مادر) درست ندانسته، اما سقط جنین را پیش از دمیده‌شدن روح، جایز دانسته‌ است؛ ولی در صورت ناقص‌الخلقه‌بودن جنین، سقط آن را جایز ندانسته است. ایشان سقط جنین را پس از دمیده‌شدن روح، حتی در شرایط اضطراری و عروض عناوین ثانوی، جایز نمی‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|سقط جنین}}

پس از پیروزی انقلاب و حضور زنان مسلمان در عرصه‌های مختلف اجتماع، پرسش‌های فقهی فراوانی از امام‌خمینی شده است که بیشتر آنها درباره جایگاه حکم حجاب در فقه اسلامی، مقدار، محدوده و چگونگی نوع پوشش در برابر نامحرم در عرصه‌های اجتماعی است.{{ببینید|متن=ببینید|حجاب و نگاه}}

امام‌خمینی استخاره به معنای دوم را نیز مشروع می‌داند و به استناد قرآن، آن را از راه‌های برون‌رفت از اضطرار و مشمول آیه «اَمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ» خوانده است. ایشان به دلیل عقل نیز تمسک کرده است و در پاسخ شبهه بی‌اثربودن استخاره در زندگی مسلمانان، با دلیل عقلی پاسخ گفته است که برون‌رفت از تحیر با وسیله‌ای، از امور موافق طبع انسان است؛ ولی ابزار برون‌رفت از سرگردانی میان مسلمانان و غیر آنان، متفاوت است. در سیره عملی ایشان نیز استخاره برای دیگران ‌به معنای دوم دیده شده است.{{ببینید|متن=ببینید|استخاره}}

بخش مهمی از احکام فقهی مربوط به احکام قضایی و کیفری است که در آیات و روایات آمده است و فقهای اسلامی از گذشته تا کنون بر اساس آن به استنباط پرداخته‌اند. امام‌خمینی نیز در منابع فتوایی خود به‌ویژه [[تحریر الوسیله]] دیدگاه‌های خود را در مسائل خرد و کلان این بخش که ابواب چندی را در بر می‌گیرد مطرح کرده است و پس از شکل‌گیری [[نظام جمهوری اسلامی]] در ایران و لزوم قانون‌گذاری در این حوزه بر اساس [[فقه اسلامی]] و پرسش‌های تازه‌ای که پدید آمده است، نیاز به شناخت دیدگاه‌ها و فتاوای ایشان دوچندان شد و در این میان بخشی از مسائل به دلیل اهمیت خود بیشتر مورد توجه بوده است:

امام‌خمینی صفات [[قاضی]] را [[بلوغ]]، [[عقل]]، [[ایمان]]، [[عدالت]]، [[اجتهاد مطلق]]، مردبودن و [[حلال‌زادگی]] دانسته و بنابر [[احتیاط واجب]]، اعلمیت در محل سکونت خود و غلبه‌نکردن نسیان را نیز به شرایط افزوده است. به نظر ایشان منصب قضاوت از آن [[پیامبر اکرم(ص)]] و [[امامان معصوم(ع)]] است و از سوی آنان به مجتهد جامع ‌شرایط سپرده شده است. امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و نیاز دستگاه قضایی به قاضی، قاضی غیر فقیه را نیز در فرض احراز شرایط علمی مجاز به قضاوت دانست. این افراد که با اذن ولی امر، به قضاوت می‌پرداختند، «[[قاضی ماذون]]» نام گرفتند{{ببینید|متن=ببینید|قضاوت}}؛ چنان‌که وکالت از سوی حاکم را در [[تعزیرات حکومتی]] مجاز دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|تعزیرات}}

امام‌خمینی از آغاز پیروزی، بر اسلامی‌بودن [[دادگستری]] در ایران تاکید فراوان داشت و برای رسیدن به این هدف، پیوسته و گاهی با لحن عتاب‌آلود، روحانیان و مجتهدان را به ورود به دستگاه قضایی و تصدی امر قضاوت فرا می‌خواند. به نظر ایشان، سرعت در دادرسی عادلانه و استقلال قوه قضاییه و شخص قاضی از مهم‌ترین فواید نظام قضایی اسلام است. ایشان تاکید داشت که قاضی نباید تحت تاثیر کسی باشد و خطاب به قاضیان می‌گفت حتی اگر توصیه‌ای از جانب ایشان، یا دفتر ایشان یا کسانی که به ایشان مربوط هستند آمد، آن را به دیوار بزنند.{{ببینید|متن=ببینید|قضات}}

امام‌خمینی احکام مجازات را به صورت مفصل در تحریر الوسیله، ضمن سه فصل [[حدود]]، [[قصاص]] و [[دیات]] بیان کرده و در دیگر آثار خود درباره ضرورت اجرای حدود در [[عصر غیبت]] و فلسفه مجازات سخن گفته است. ایشان پس از انقلاب با تاکید بر اجرای عادلانه مجازات و رعایت موازین شرعی، برای برخی از مباحث مورد نیاز و جدید، راه حل ارائه داده و به پرسش‌های مطرح‌شده، پاسخ داده است.

از مجموع سخنان امام‌خمینی این امور به عنوان فلسفه مجازات به دست می‌آید: حفظ نظام اجتماعی، اجرای عدالت، بازدارندگی، اصلاح و تربیت، تشفی خاطر، کفاره گناه و کاهش عذاب اخروی. امام‌خمینی تمام حدود و تعزیرات و قصاص و مانند آن را رحمت و رافت برای جامعه می‌داند و معتقد است مجازاتِ مجرم، ازجمله قصاص جلوی رواج فساد در جامعه را می‌گیرد و به مصلحت جامعه است.{{ببینید|متن=ببینید|مجازات}}

از سوی دیگر، در شریعت اسلامی، آن گونه که امام‌خمینی خاطرنشان کرده است، درباره چگونگی اجرای مجازات، اصولی وجود دارد: ضرورت اجرای حکم در فرض اثبات، عدم تجاوز از مجازات شرعی و قانونی و حفظ شخصیت مجرم. امام‌خمینی در عین تاکید بر مجازات مجرم و پرهیز از شفاعت و [[مصلحت‌اندیشی]] در اجرای حدود، تاکید بر پرهیز از تجاوز از معیارهای اسلامی و حدود و تعزیرات تعیین‌شده دارد و عدول از آن را جرمی می‌شمارد که موجب کیفر است و شخص مجرم حق دارد در برابر این تعدی، درخواست قصاص کند.{{ببینید|متن=ببینید|مجازات}}

فقها در‌ شش مورد از جرایمِ موجب حد، اتفاق نظر دارند. امام‌خمینی نیز موجبات حد را در شش چیز یعنی زنا، لواط، قذف، شُرب خمر، سرقت و محاربه دسته‌بندی کرده است. ایشان افزون بر این موارد حد قتل را برای مرتد فطری و ساحر مسلمان و سبّ‌کننده به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و مدعی دروغین پیامبری و نیز تازیانه و تبعید را برای سُحق و قیادت ذکر کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|حدود}}

اجرای حدود در زمان حضور بر عهده امام(ع) و نائبان خاص اوست و بر لزوم اجرای آن تاکید شده است؛ اما در دوره غیبت بعضی از فقها اجرای حدود را جایز نمی‌دانند؛ ولی برخی جواز اجرای حد در عصر غیبت را نظر مشهور دانسته و در آن ادعای عدم خلاف کرده‌اند. امام‌خمینی این نظر را پذیرفته و بر اجرای حدود تاکید کرده است و البته ـ آن را منوط به دقت، اتقان و تحقق شرایط و مقدمات فراوانی دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|حدود}}

از سوی دیگر، تعزیر دارای تقسیماتی است؛ ازجمله تقسیم به [[تعزیر شرعی]] و [[تعزیر حکومتی]]. تعزیرات شرعی مجازات‌هایی هستند که برای متخلفان از احکام شرعی مانند ترک واجبات و ارتکاب محرمات به اجرا درمی‌آیند. امام‌خمینی معتقد است هر کس یکی از محرمات غیر حدی را با علم به حرام‌بودن آن و شرایطی دیگر مرتکب شود تعزیر می‌شود. تعزیرات حکومتی مجازات‌هایی است که حکومت و نظام اسلامی آنها را به هدف حفظ نظم و مراعات مصلحت اجتماع، در برابر تخلف از مقررات وضع می‌کند و امام‌خمینی آنها را مجازات‌های بازدارنده نامیده است. ایشان قوانین مصوب [[مجلس شورای اسلامی]]، مانند قانون قاچاق، گمرکات، تخلفات رانندگی، قوانین شهرداری و غیره را خارج از تعزیرات شرعی دانسته و یادآور شده است به دستور حاکم یا وکیل او می‌توان متخلفان را به مجازات‌های بازدارنده مجازات کرد.{{ببینید|متن=ببینید|تعزیرات |حکم حکومتی}}

امام‌خمینی عمده دیدگاه‌های فقهی خود درباره قصاص را که مانند نظر مشهور میان فقهاست، مانند یکسان نبودن قصاص زن و مرد و مسلمان و کافر، در کتاب تحریر الوسیله بیان کرده است. حکم قصاص در اسلام را از [[ضروریات دین]] و مخالفت با آن را محکوم به حکم ارتداد دانسته است. ایشان آیه ۱۷۹ [[سوره بقره]] را که قصاص را موجب حیات انسان معرفی کرده، ناظر به جنبه بازدارندگی قصاص دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|قصاص}}

در پی پیروزی انقلاب اسلامی و تاکیدهای فراوان امام‌خمینی بر اسلامی‌کردن قوانین قضایی، در خرداد ۱۳۶۰ [[قوه قضاییه]] لایحه‌ای دربردارنده قوانین جزایی ازجمله قصاص تهیه کرد؛ اما برخی جریان‌های ملی‌گرا، ازجمله جبهه ملی در مخالفت با آن، مردم را به راهپیمایی دعوت کردند. امام‌خمینی در ۲۵ [[خرداد]] ۱۳۶۰ این حرکت را محکوم ساخت و طی سخنانی تاکید کرد که در قرآن به حکم قصاص تصریح شده و لایحه قصاص، همین مسائل قرآن است. ایشان دعوت مردم به راهپیمایی و مخالفت با لایحه قصاص را دعوت به قیام در برابر قرآن و احکام ضروری اسلام دانست و [[جبهه ملی]] را به [[ارتداد]] محکوم کرد مگر آن‌که اعلام کنند این گفته آنان نبوده است.{{ببینید|متن=ببینید|قصاص}}

امام‌خمینی بحث ارتداد را در آثار خود مانند [[التعلیقة علی العروة الوثقی]]، تحریر الوسیله، [[کتاب الطهاره]] و [[توضیح المسائل]] بیان کرده است. مرتد بر دو گونه است:

* مرتد فطری: کسی که هنگام انعقاد نطفه او حداقل یکی از والدین او مسلمان باشند و پس از بلوغ اظهار اسلام کند و سپس کافر شود. امام‌خمینی و گروه زیادی از فقها بر این باورند که [[اسلام تبعی]] به‌تنهایی در محکومیت به ارتداد فطری کافی نیست، بلکه اگر چنین فردی پس از بلوغ اسلام را تصدیق کرده و احکامش را قبول کند و پس از آن از اسلام خارج شود، مرتد فطری است.{{ببینید|متن=ببینید|ارتداد}}

از نظر برخی فقها دشنام‌دادن و توهین به خداوند یا پیامبر(ص) یا یکی از [[ائمه(ع)]] یا [[حضرت فاطمه(س)]] از اسباب ارتداد است. امام‌خمینی این نظریه را می‌پذیرد و [[ساب‌النبی(ص)]] را کافر و نجس می‌داند. ایشان، [[سلمان رشدی]] را به سبب نگارش کتاب [[آیات شیطانی]] و اهانت به پیامبر اسلام(ص) در آن، مرتد و به همراه ناشر و دست‌اندرکاران کتاب که مطلع از محتوای آن بودند، محکوم به اعدام دانست و این حکم بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های جهانی داشت.{{ببینید|متن=ببینید|سلمان رشدی}} همچنین ایشان کسی را که در یک گزارش رادیویی به حضرت فاطمه(س) جسارت کرده بود، با این قید که ثابت شود قصد توهین داشته، محکوم به [[اعدام]] دانست.{{ببینید|متن=ببینید|ارتداد}}

یکی از مسائل که با توجه به برخی آثار فقهی آن در خصوص اثبات ارتداد، می‌تواند در شمار مسائل کیفری قرار گیرد، موضوع تکفیر است. کافر در یک تقسیم‌بندی به کتابی و غیر کتابی تقسیم می‌شود. [[اهل کتاب]] کسانی‌اند که [[کتاب آسمانی]] دارند مانند یهودیان و مسیحیان یا احتمال داشتن کتاب برای آنان داده شود مانند مجوس{{ببینید|متن=ببینید|اهل کتاب (۲)}} و در مقابل آنها [[کافر غیر کتابی]] قرار می‌گیرد. کافران به‌ویژه اهل کتاب در باب‌ها و مسائل مختلف فقهی، موضوع احکام شرعی‌اند و فقها ازجمله امام‌خمینی درباره طهارت و نجاست، عبادت و معبد، مالکیت، ذبایح، ازدواج، ارث، دادخواهی، ورود آنان به مسجد سخن گفته‌اند.{{ببینید|متن=ببینید|اهل کتاب (۱) |کافر}}

[[تکفیر]] در فقه و فرهنگِ رایج میان مسلمانان نیز برخاسته از اصل معنای لغوی یعنی نسبت‌دادن کفر به دیگران یا پوشاندن و انکار ایمان دیگری به‌کار رفته است. فقها و متکلمان شیعه جواز تکفیر را منحصر به موارد ویژه یعنی انکار خدا، توحید، رسالت و بنابر برخی گفته‌ها، انکار ضروری دین با شرایطی شمرده‌اند و قرآن و سنت، مسلمانان را از تکفیر یکدیگر منع کرده‌اند. امام‌خمینی نیز یادآورشده اگر کسی ادعای مسلمانی کند، باید ادعای او را پذیرفت.{{ببینید|متن=ببینید|تکفیر}}

امام‌خمینی تکفیر را از مصادیق گناهان کبیره شمرده و تاکید کرده است اسلام و حوزه نزد روحانیان امانت است و تکفیر روحانیان نسبت به یکدیگر، موجب تضعیف اسلام و روحانیت و نابودی این امانت بزرگ خواهد بود و در صورت رودرروشدن نیروهای مؤمن و مسلمان، امت اسلامی از روحانیت پشتیبانی نخواهد کرد و حوزه نابود خواهد شد. در نگاه ایشان تکفیر مؤمن گرچه موجب بالا‌رفتن حسنات او خواهد بود، اما تکفیرکننده به خسران دچار می‌شود و چه بسا توفیق از او سلب می‌شود؛ همچنین از نگاه ایشان محروم‌ماندن جامعه و قلوب بندگان خدا از علم به مبدا و معاد و دچار تفرقه و تشتت‌شدنِ مسلمانان و نیز هدررفتن نیرو و دورافتادن از هدف، از دیگر پیامدهای منفی تکفیر است.

امام‌خمینی تفکر ناصبی‌گری را از ریشه‌های تکفیر شیعیان شمرده است و متهم‌کردن مسلمانان ایرانی به شرک و کفر از ناحیه وهابیان [[آل سعود]] و کشتن آنان را ناشی از تفکر «[[سفیانی]]» و با هدف حفظ سیاست‌های استکبار در منطقه دانسته است. ایشان برای برطرف‌شدن فضای تکفیر و تهدید، گفتگوی عقلانی و منطقی را لازم می‌داند و به حاجیان ایرانی یادآور شده است با دیگر مسلمانان برادرانه و با «موعظه حسنه» برخورد کنند و حتی اگر مخالفان برخلاف دستور قرآن با آنان رفتار کردند، با آنان مدارا کنند؛ همچنین به روحانیان توصیه کرده است در حق دیگر اصناف فرهنگی انصاف داشته باشند که افزون بر روحانیان، دانشگاهیان نیز با [[رژیم پهلوی]] مبارزه کرده‌اند و خسارت دیده‌اند و فضلا در اختلاف‌های فکری به جای طرد و تکفیر، کتاب‌های مورد اختلاف را مطالعه و منصفانه آن را نقد و اشتباهات آن را تصحیح کنند.{{ببینید|متن=ببینید|تکفیر}}

از سوی دیگر، پس از انقلاب اسلامی گروه‌های افراطی و عمدتاً وابسته به جناح [[وهابیت]]، امام‌خمینی و مسلمانان ایران را تکفیر کردند. بخشی از اینان کسانی بودند که با اساس انقلاب و اصول برنامه‌های اساسی امام‌خمینی در حمایت از مستضعفان جهان و [[فلسطین]] مخالف بودند. امام‌خمینی این دسته از افراد را علمای درباری خواند که ایشان را به واسطه مخالفت با [[اسرائیل]] و [[امریکا]] تکفیر کرده‌اند؛ چنان‌که برخی از اقدامات امام‌خمینی مانند واگذاری زمین از سوی هیئت‌های هفت‌نفره به افراد بی‌زمین و مصادره بخشی از اموال درباریان و غارتگرانِ [[بیت‌المال]] به سود مستضعفان، {{ببینید|متن=ببینید|مصادره اموال}} موجب شد برخی از دولت‌های عربی و جریان‌های داخلی، ایشان را تکفیر کنند. امام‌خمینی کمونیست‌خواندن برنامه‌های هیئت‌های هفت‌نفره واگذاری زمین را رد کرد و انقلاب اسلامی را گرفتار دو جریان دانست: جریانی که طرفداران مستضعفان و محرومان را کمونیست و مبارزه با غاصبان و کاخ‌نشینان را کمونیسم خوانده و جریانی که وقتی با اقدام خودسرانه تقسیم زمین مبارزه می‌شود، آن را متهم به [[سرمایه‌داری]] می‌کنند و حال آنکه اسلام نه با سرمایه‌داری موافق است نه با [[کمونیسم]].{{ببینید|متن=ببینید|هیئت‌های هفت‌نفره |سرمایه‌داری |مارکسیسم |تکفیر}}

از نظر اصطلاحی تمام فقها «[[افساد فی الارض]]» را به جرایم امنیتی اجتماعی مربوط دانسته‌‏اند، اما به سبب اختلاف برداشت از ادله آن، درباره محدوده آن که آیا معادل [[محارب]] است یا اعم از آن، اختلاف نظر دارند. گروهی از فقها افساد در آیه ۳۳ [[سوره مائده]] را تاکیدی برای حکم محاربه در اقدام مسلحانه بر ضد امنیت ملی دانسته‌‏اند و گروهی دیگر آن را عنوانی عام دانسته‌اند که شامل هر نوع اقدام ضد امنیتی علیه افراد جامعه یا حکومت می‏شود. حتی برخی آن را به اقدامات غیر مسلحانه و ایجاد مفاسد گسترده اجتماعی مانند تهیه و توزیع مواد مخدر و ایجاد شبکه‏‌های فساد اخلاقی توسعه داده‏‌اند. از برخی فتاوای امام‌خمینی بر می‌آید که ایشان با دیدگاه اخیر موافق است؛ هرچند سخنان ایشان در تحریر الوسیله در ظاهر، بیانگر همراهی با دیدگاه نخست است.{{ببینید|متن=ببینید|مفسد فی الارض}}

از سوی دیگر، از بیانات امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب بر می‌آید که ایشان موضوع افساد را فراتر از اقدام مسلحانه مستقیم بر ضد مردم و دارای محدوده‏ای گسترده‌‏تر از محاربه دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|مفسد فی الارض}}

امام‌خمینی همچنان‌که حکومت را از تفتیش و تجسس در امور شخصی مردم منع می‌کرد، {{ببینید|متن=ببینید|فرمان هشت‌ماده‌ای}} معتقد بود [[عقل]] و [[اسلام]] اجازه نمی‌دهند حکومت اسلامی در برابر گروهی که با عناوین مختلف در کشور جاسوسی و توطئه می‌کنند، ساکت بنشیند و اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام ندهد. به نظر ایشان حکومت وظیفه دارد با قاطعیت، ولی با احتیاط کامل با مراکز جاسوسی و فسادانگیزی علیه نظام برخورد کند و ماموران نیز باید مراقب باشند بر اساس اسلام و بدون مسامحه و [[سهل‌انگاری]] و بدون تجاوز به حقوق دیگران عمل کنند. از سوی دیگر، ایشان جاسوسی و کسب اطلاعات و اخبار برای حفظ نظام اسلامی و حفظ خون بی‌گناهان را امری واجب و ضروری دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|جاسوسی}}

[[مسائل مستحدثه]] در [[فقه]] به مسائلی گفته می‌شود که در زمان [[شارع]]، شناخته‌شده یا موجود نبوده‌اند؛ همچنین در پرسش‌های جدید از یک موضوع قدیمی نیز به‌ کار می‌رود.{{ببینید|متن=ببینید|مسائل مستحدثه}} امام‌خمینی اهتمام ویژه‌ای به مسائل مستحدثه داشته است؛ چنان‌که در سال ۱۳۴۳ تدریس برخی از مسائل مورد نیاز و مستحدثه آن روز را در خانه خود برای طلاب آغاز کرد و مسائلی ازجمله، [[بیمه]]، [[بانک]]، [[اسکناس]]، [[بلیت بخت‌آزمایی]]، [[تلقیح مصنوعی]] و [[حقوق معنوی]] را بحث کرد. ایشان برخی از مسائل مستحدثه بانکی همانند ودیعه‌گذاری نزد بانک‌های داخلی و خارجی، انواع عملیات بانکی، {{ببینید|متن=ببینید|بانک}} [[حواله]]، صدور [[چک]] و [[سفته]]، [[پیوند اعضاء]]{{ببینید|متن=ببینید|پیوند اعضا}} و [[تغییر جنسیت]]{{ببینید|متن=ببینید|تغییر جنسیت}} را مطرح کرده است. از سوی دیگر، با تشکیل [[نظام جمهوری اسلامی]] در [[ایران]] برخی از مسائل جدید در عرصه مسائل اجتماعی، سیاسی و حکومتداری مانند [[مالیات]]، [[قاچاق]]، [[گمرکات]]، تخلفات رانندگی، قوانین شهرداری، فروش اجناس کوپنی، معاملات ارزی پدید آمد که امام‌خمینی به آنها پاسخ گفته است.

امام‌خمینی خاطرنشان کرده است که جهان همواره در حال پیشرفت است و بشر هر روز در عرصه‌های گوناگون فردی و اجتماعی، عبادی و سیاسی چون [[نماز]] در سیر هوایی و فضایی و حرکت هواپیما در جهت حرکت زمین تا موضوع [[هنر]] و [[سینما]] و [[تئاتر]] و [[مجسمه‌سازی]] و [[نقاشی]]، [[محیط زیست]]، جلوگیری از فرزندآوری و یا تعیین فاصله فرزندآوری، {{ببینید|متن=ببینید|تنظیم خانواده}} در صورت ضرورت حل معضلات طبی چون پیوند اعضای بدن، تغییر موضوعات حلال و حرام و سخت یا آسان‌گرفتن در احکام به حسب زمان و مکان، تطبیق مسائل حقوقی و حقوق بین‌المللی با احکام اسلام، حدود آزادی فردی و اجتماعی، مسائل حکومت و کشورداری، ترسیم و تعیین حاکمیت [[ولایت فقیه]] در اداره کشور گوشه‌ای از هزاران موضوع مورد ابتلای عموم است که فقها درباره آن بحث کرده‌اند و دیدگاه‌ها درباره آنها متفاوت است و فقها باید درباره مسائلی که در گذشته مطرح نبوده‌اند، فکری کنند.{{ببینید|متن=ببینید|مسائل مستحدثه}}

امام‌خمینی افزون بر مسائل مستحدثه‌ای که درباره آنها به صورت استدلالی بحث کرده، درباره برخی احکام عبادی، معاملات و غیر آن فتوا نیز داده است و ازجمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: جواز عقد بیمه با شرایط ویژه، {{ببینید|متن=ببینید|بیمه}} جواز معامله با سفته و دیگر [[اوراق بهادار]] و جواز استفاده از [[سرقفلی]] با شرایطی که به ربا نزدیک نشوند، {{ببینید|متن=ببینید|ربا}} شرعی‌نبودن [[حق‌التالیف]] و حقوق معنوی با تاکید بر لزوم رعایت مقررات دولت اسلامی در این ‌باره، {{ببینید|متن=ببینید|حقوق معنوی}} حرمت خرید و فروش بلیت بخت‌آزمایی و مالک‌نشدن برنده مال، {{ببینید|متن=ببینید|قمار}} جایزنبودن خرید و فروش [[مواد مخدر]] به‌ویژه هروئین و باطل‌بودن معاملات مربوط به آن، جواز خرید و فروش [[خون]] در صورت داشتن منفعت حلال و عرفی، {{ببینید|متن=ببینید|خرید و فروش خون}} جواز معاملات بانک‌ها با شرایط ویژه و گرفتن تسهیلات از [[بانک]] تحت [[عقود اسلامی]] و جوایز بانکی با شرایطی ویژه.{{ببینید|متن=ببینید|بانک}}

موارد یادشده در کنار ده‌ها مسئله دیگر است که امام‌خمینی نظر فتوایی و گاه استدلالی خود را درباره آنها مطرح کرده است؛ مانند: جایزنبودن [[تلقیح]] نطفه غیر شوهر به همسر و جواز تلقیح نطفه مرد به همسرش و نیز تلقیح در [[رحم مصنوعی]]، {{ببینید|متن=ببینید|تلقیح مصنوعی}} جایزنبودن [[کالبدشکافی]] مسلمان بدون ضرورت الزامی و جواز تشریح آن به جهت ضرورت یا در نبود جسد غیر مسلمان برای آموزش، {{ببینید|متن=ببینید|پیوند اعضا |کالبدشکافی}} خرید و فروش اعضا، {{ببینید|متن=ببینید|خرید و فروش اعضا}} جواز تغییر جنسیت در صورت بروز تمایلات جنس مخالف، {{ببینید|متن=ببینید|تغییر جنسیت}} خروج معادن نفت، گاز و سایر معادن از حدود املاک شخصی و جواز استخراج دولت از آن، {{ببینید|متن=ببینید|زمین |مالکیت |انفال}} جواز وضع قوانین برای استفاده از جنگل به ‌دست دولت و مجازنبودن افراد دیگر برای در مخاطره قراردادن محیط زیست، {{ببینید|متن=ببینید|انفال}} بی‌اشکال‌بودن شرکت در انتخابات و انتخاب‌کردن و انتخاب‌‌شدن ازجمله برای زنان، {{ببینید|متن=ببینید|انتخابات}} جواز مصادره اموال شرکت‌های متخلف و تاسیس‌شده برخلاف ضوابط و مقررات دولتی از راه دریافت وام‌های کلان و اعتبارات مؤسسات دولتی.{{ببینید|متن=ببینید|مصادره اموال |مسائل مستحدثه}}

فرهنگ پدیده پیچیده‌ای از اندیشه، هنر و شیوه زندگی است که طی تجربه تاریخی اقوام شکل می‌گیرد. امام‌خمینی فرهنگ را اساس ملیت و استقلال کشور می‌داند و معتقد است منشا دگرگونی‌های مثبت و منفی جوامع از بستر فرهنگ آغاز می‌شود. با این نگاه، عامل هویت‌بخش، متمایزکننده و بنیان ملت‌ها، فرهنگ است و اصلاح همه حوزه‌های زندگی بشر به سامان وضعیت فرهنگی وابسته است.{{ببینید|متن=ببینید|فرهنگ}} از همین‌رو امام‌خمینی پس از استقرار جمهوری اسلامی ایران، اصلاح نقص‌های فرهنگی را در نخستین‌ برنامه‌های اصلاحی خود قرار داد.{{ببینید|متن=ببینید|انقلاب فرهنگی |پاکسازی}}

تقسیم واژه فرهنگ در نگاه امام‌خمینی به [[فرهنگ اسلامی]]، [[فرهنگ غرب|غربی]] و استعماری، نشان از شاکله تعریف ایشان از فرهنگ و دسته‌بندی آن دارد:

از نگاه امام‌خمینی فرهنگ اسلامی، غنی‌ترین و مترقی‌ترینِ فرهنگ‌ها و موجب سعادت انسان است. به باور ایشان فرهنگ سایه‌ای از [[نبوت]] است و این فرهنگ اسلامی است که می‌تواند سایر ارکان جامعه را هم اسلامی کند. ایشان با کاربرد تعبیر «فرهنگ غنی ایران اسلامی»، فرهنگ اصیل ایرانی را نیز از نظر دور نداشت و راه نجات کشور را توجه به فرهنگ ایرانی ـ اسلامی می‌دانست.

امام‌خمینی در دوران مبارزه و برای پیشبرد نهضت، از آموزه‌های فرهنگی اسلام، بهره بسیار گرفت و با ترویج فرهنگ عاشورایی و تشبیه رخدادهای انقلاب اسلامی به [[نهضت عاشورا]]، انقلاب اسلامی را رهبری کرد. پس از پیروزی انقلاب نیز، نهضت اسلامی را نقطه عطفی برای احیای هویت دینی و نفی هرگونه خودباختگی فرهنگی قرار داد.

امام‌خمینی نه‌تنها با فرهنگ اصیل غرب در همان ابعاد مادی، و پیشرفت در تمدن و صنعت مخالفتی ندارد، بلکه آن را ضروری و مطلوب می‌داند. آنچه از نظر ایشان ناپسند است وابستگی به فرهنگ غرب یا [[غرب‌زدگی]] است.{{ببینید|متن=ببینید|غرب‌زدگی}} ایشان تاکید دارد که اسلام هیچ‌گاه مخالفتی با پیشرفت‌ها و نوآوری‌های سایر کشورها نداشته است؛ اما مرز بهره‌گیری از مظاهر تجدد را نخست در مطابقت آنها با معیارهای اسلام و دوم وابسته نشدن کشور می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|تمدن |تجدد}}

گرفتاری بزرگ جوامع شرقی از نظر امام‌خمینی، ازدست‌دادن استقلال فکری و خودباوری است و این امر می‌تواند در انکار دارایی‌های علمی، تاریخی و فرهنگی کشورهای غرب‌زده تجلی ‌یابد.{{ببینید|متن=ببینید|خودباوری}} در نگاه ایشان جامعه غرب‌زده، جامعه‌ای بیمار است و با وجود غرب‌زدگی، استقلال کشور غیرممکن است؛ از این‌رو سهم مهمی از دغدغه‌ها و مخالفت‌های امام‌خمینی در سال‌های نهضت اسلامی، به تلاش روزافزون [[رژیم پهلوی]] در غربی‌کردن کشور اختصاص داشت؛ تلاشی که به نام [[آزادی]]، مدرنیزاسیون، اصلاحات، [[انقلاب سفید]] و مانند آن انجام شد و نتیجه آن، نه پیشرفت اقتصادی بود، نه [[مدرنیسم]]؛ بلکه وابستگی هرچه بیشتر به غرب بود.{{ببینید|متن=ببینید|اصلاحات ارضی |انقلاب سفید |تجدد}} امام‌خمینی در مقابل غرب‌زدگی، از شرق‌زدگی، به معنای وابستگی به شرق کمونیستی و تقبیح آن نیز غافل نبوده است.

اساس انتقادهای امام‌خمینی در دوره پهلوی متوجه برنامه غربی‌کردن کشور به دست رژیم در حوزه فرهنگی بود که مهم‌ترین محورهای آن عبارت بود از: تخریب و تضعیف [[دین]] و [[روحانیت]]، ارتجاعی نامیدن اسلام، کاستن از قدرت و توان مسلمانان و جهان اسلام با استفاده از روش تفرقه‌انداختن میان مسلمانان، دولت‌های اسلامی، علمای اسلام و اقشار مختلف مردم، ایجاد اختلاف‌های مرزی و غیر مرزی میان کشورهای اسلامی و تقویت [[ملی‌گرایی]] و [[نژادگرایی]] در میان مسلمانان، استفاده از روشنفکران وابسته و بهره‌برداری از رسانه‌ها.{{ببینید|متن=ببینید|استعمار و استثمار |روشنفکری |دانشگاه |وحدت حوزه و دانشگاه |ملی‌گرایی |قومیت |رادیو |تلویزیون |مطبوعات}}

امام‌خمینی انقلاب اسلامی ایران را نمونه بارز انقلاب درونی ملت و تحول معنوی عمیق می‌داند که درصدد است با نفی وابستگی به غرب و شرق در تمام ابعاد، فرهنگ اسلامی را جایگزین ‌کند و برای رسیدن به این هدف راهکارهایی را دنبال می‌کرد. استقلال فرهنگی و فکری از سایر فرهنگ‌ها، مبارزه با غرب‌زدگی و بازیابی فرهنگ بومی و اسلامی در داخل کشور از مهم‌ترینِ این راهکارها بود.{{ببینید|متن=ببینید|غرب‌زدگی}}

انقلاب اسلامی پیش از آنکه انقلاب سیاسی یا اقتصادی باشد، انقلاب فرهنگی و انقلاب ارزش‌ها بود. امام‌خمینی با تبیین هویت فرد، جامعه ایرانی و جهان اسلام، ضرورت استقلال هویتی در هر سه سطح را یادآور شد؛ محورهای ‌اندیشه فرهنگی امام‌خمینی را باید در موضوعاتی چون هویت، ارزش‌ها و احیاگری جستجو کرد:

سطحی دیگر از هویت مورد نظر امام‌خمینی، هویت جمعی است. ایشان با تمرکز بر مقوله اسلام به عنوان اساسی‌ترین منبع هویت‌یابی، ارکان و مؤلفه‌های قوام‌بخش هویت ملی و ملی‌گرایی را نیز تا هنگامی که روبه‌روی اسلام قرار نگیرند، نفی نمی‌کند و به هویت ایرانی به عنوان یک کشور و بخشی از سرزمین اسلامی نیز توجه دارد.

امام‌خمینی اگرچه ملی‌گرایی را به علت اینکه ابزاری در اختیار استعمارگران است، طرد می‌کند، {{ببینید|متن=ببینید|وحدت |ملی‌گرایی}} اما نمادهای ملی و نشانه‌های هویتی یک ملت، مانند [[عید نوروز]] در ایران را ارج می‌نهد.{{ببینید|متن=ببینید|نوروز}} با این حال، ایشان به سطح دیگری از هویت توجه دارد که در صدد است ملل اسلامی را با محور هویت [[امت اسلامی]] منسجم سازد. همچنین امام‌خمینی در نگاه به هویت جمعی، فراتر از هویت دینی و اسلامی، از هویت جمعی مستضعفان عالم نیز سخن گفته و پیشنهاد تشکیل حزب مستضعفان را داده است.{{ببینید|متن=ببینید|مستضعفان}}

سطوح مختلف هویتی، از نظر امام‌خمینی از یکدیگر جدا نیستند و همه در جهت تحقق هویت انسان مسلمان قرار دارند. خودشناسی و بازگشت به خویشتن نخستین گام برای رسیدن به استقلال هویتی‏ است. ایشان نقطه اشتراک تمامی ملل اسلامی را توجه به فرهنگ اسلام می‌داند و یکی از دلایل عمده افول [[تمدن اسلامی]] را فاصله گرفتن مسلمانان از [[قرآن]] به عنوان عامل وحدت‌بخش و از دست دادن روح سخت‌کوشی و برادری می‌شمارد.{{ببینید|متن=ببینید|هویت}}

ارزش‌ها معیارهایی هستند که به فرد و جامعه معنا می‌بخشند. ارزش‌ها در مکاتب گوناگون و براساس فلسفه آن مکتب، تقسیم‌بندی متفاوتی پیدا می‌کنند.{{ببینید|متن=ببینید|ارزش‌ها}} از دیدگاه امام‌خمینی، در اسلام ارزش‌ها به دو نوع مادی و معنوی تقسیم می‌شوند. ارزش‌های مادی طی زمان تغییر می‌کنند؛ اما ارزش‌های معنوی، مثل [[توحید]]، [[جهاد]]، [[عدالت اجتماعی]] و رفتار عادلانه حکومت با مردم، همیشگی و تغییرناپذیرند. ارزش‌ها دو منشا و منبع کلی دارند: منشا معنوی و الهی که ادیان آسمانی ترسیم کرده‌اند و منبع مادی که مکاتب مادی‌گرا ترویج می‌کنند.

مهم‌ترین ارزش‌های یک فرد یا جامعه از نگاه امام‌خمینی عبارت‌اند از: اعتقاد به [[الوهیت]]، [[خودسازی]] و دوری از هواهای نفسانی، [[خودباوری]]، {{ببینید|متن=ببینید|خودباوری}} پرهیز از [[دنیادوستی]]، [[وحدت]] و همدلی، {{ببینید|متن=ببینید|وحدت}} برادری، {{ببینید|متن=ببینید|برادری}} عدالت‌طلبی، ظلم‌ستیزی، تحمل سختی‌ها در راه رسیدن به پیروزی نهایی، تلاش برای برقراری [[عدالت اجتماعی]]، {{ببینید|متن=ببینید|عدالت اجتماعی}} جهاد، {{ببینید|متن=ببینید|جهاد و دفاع}} خدمت و یاری به مستضعفان، پرهیز از رفاه‌طلبی و [[تجمل‌گرایی]]، {{ببینید|متن=ببینید|ساده‌زیستی |اشرافیت}} [[ایثار]] و [[شهادت در راه خدا]]{{ببینید|متن=ببینید|ایثار |شهادت}} و [[امانت‌داری]].{{ببینید|متن=ببینید|امانت و امانت‌داری}}

تحقق ارزش‌های اسلامی، انسانی از اهداف انقلاب اسلامی است و حفظ و تداوم ارزش‌ها در جامعه نیز به دست نمی‌آید جز به سعی روحانیت و همت عمومی مردم در حفظ ارزش‌های اخلاقی.{{ببینید|متن=ببینید|مسئولیت}}

از نگاه امام‌خمینی، اگر علما و روشنفکران جهان اسلام، احساس مسئولیت کنند، می‌توانند با وحدت و انسجام، قرآن را در جهان حاکم سازند و به حقارت مسلمانان پایان دهند.{{ببینید|متن=ببینید|روحانیت |روشنفکران}} ایشان بیداری مسلمانان را وابسته به شناخت اسلام واقعی که همان [[اسلام ناب محمدی]] است، می‌داند و مسلمانان را به دوری از اسلام‌های ساختگی اموی و عباسی دعوت می‌کند.{{ببینید|متن=ببینید|اسلام ناب محمدی}} مهم‌ترین ویژگی اسلام ناب محمدی جامعیت و توانمندی، حیات‌بخشی، اجتهاد پویا و زنده، میانه‌روی و عدالت‌خواهی است. ایشان دفاع از اسلام ناب محمدی و احیای ارزش‌های اسلامی در جامعه را وظیفه خاص روحانیون و دانشگاهیان می‌داند و معتقد است سرنوشت یک کشور در دستان این دو قطب مهم و حیاتی است.{{ببینید|متن=ببینید|وحدت حوزه و دانشگاه}}

دولت‌ها برای تحقق اهداف و منافع خود از ابزارهای گوناگون بهره می‌گیرند و آنچه در برابر ملت‌ها کاربرد دارد، ابزار فرهنگی است. امام‌خمینی با آگاهی از اهمیت ابزار فرهنگی، که به مراتب از سلاح‌های نظامی و اقتصادی، کارآیی بیشتری دارند، {{ببینید|متن=ببینید|دشمن}} بر استفاده از ابزار فرهنگی مناسب، در سه سطح فردی، ملی و جهانی، تاکید دارد. ایشان در این حوزه به ضرورت تبلیغات و اهمیت و نقش نویسندگان به‌طور کلی، توجه ویژه دارد:

در تبلیغ اسلام، هرچند ابزار و وسایل پیام، استقلال ندارد، اما اهمیت ابزار تبلیغی نه تنها مورد انکار نیست، بلکه در مواردی مانند قلم که مجرای اندیشه، علوم و هنرهاست، مورد توجه ویژه اسلام نیز قرار گرفته است. به باور امام‌خمینی گسترش اسلام و صدور انقلاب در جهان، تنها از راه تبلیغات ممکن خواهد بود نه زور و سرنیزه؛ از همین رو با توصیه به تسریع، توسعه، مدیریت و سازماندهی تبلیغات اسلامی، حفظ هماهنگی در تبلیغات را از مهم‌ترین امور شمرده و آن را موجب از بین‌ رفتن تبلیغات سوء دانسته است.{{ببینید|متن=ببینید|سازمان تبلیغات اسلامی}} ایشان با توجه به اهمیت ابزار فرهنگی و محتوای عرضه‌شده در ابزاری مانند [[رادیو و تلویزیون]]، [[سینما]]، [[مطبوعات]]، کتاب و [[تئاتر]]، {{ببینید|متن=ببینید|رادیو |تلویزیون |سینما |مطبوعات |کتاب (۱)}} بر لزوم استفاده از متخصصان برای نظارت در به‌کارگیری دقیق ابزار در تبلیغ فرهنگ اسلامی تاکید دارد و افزون بر آن ابزارهایی چون [[دعا]]، {{ببینید|متن=ببینید|دعا}} [[نماز جمعه]]، {{ببینید|متن=ببینید|نماز جمعه}} [[مسجد]]، {{ببینید|متن=ببینید|مسجد}} مجالس [[عزاداری]]{{ببینید|متن=ببینید|عزاداری}} و [[حج]]{{ببینید|متن=ببینید|حج ابراهیمی}} را نیز از ابزارهای مهم فرهنگی برای تبلیغ اسلام می‌شمارد و نقش مطبوعات را در جهت رشد و صلاح کشور، حتی از خون شهید بالاتر و سازنده‌تر می‌داند. از نظر ایشان مطبوعات مفید، مطبوعاتی هستند که با رعایت موازین و قوانین، متوجه مفهوم [[آزادی بیان]] و [[آزادی قلم]] نیز باشند و برخلاف مصالح نظام و کشور عمل نکنند.{{ببینید|متن=ببینید|مطبوعات}}

در میان ابزار فرهنگی مورد نظر امام‌خمینی، رادیو و تلویزیون، در تربیت و آموزش عمومی تمام اقشار جامعه اهمیت ویژه‌ای دارند.{{ببینید|متن=ببینید|رادیو |تلویزیون |تربیت}} ایشان با توجه به نقش مخربی که ابزارهای فرهنگی، می‌توانند در تباه کردن مردم و کشور ایفا کنند، صدا و سیما را دانشگاه عمومی می‌نامید که در جهت‌دهی افکار عمومی نقش مؤثری دارند{{ببینید|متن=ببینید|افکار عمومی}}؛ در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود نیز نهادهای مسئول کشور را موظف می‌داند تا با نظارت درست بر ابزارهای فرهنگی کشور و جلوگیری از آزادی‌های مخرب، مانع حرکت آنها بر خلاف مصالح کشور و اسلام شوند.{{ببینید|متن=ببینید|وصیت‌نامه سیاسی الهی}} افزون بر این، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مراکز و دستگاه‌های تبلیغی جدیدی برای سامان‌دادن به امر تبلیغات به وجود آمدند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: [[سازمان تبلیغات اسلامی]]، {{ببینید|متن=ببینید|سازمان تبلغات اسلامی}} [[دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم]]، {{ببینید|متن=ببینید|دفتر تبلیغات اسلامی}} [[سازمان حج و زیارت]]، [[ستاد امر به معروف و نهی از منکر]]، [[وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی]] و [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]].

امام‌خمینی همچنین در پاسخ به تهاجم تبلیغی دشمنان اسلام، به‌ویژه درباره رویدادهای [[دفاع مقدس]]، از دولت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و علما، خواست تبلیغات خارج از کشور را تقویت کنند.{{ببینید|متن=ببینید|تبلیغات}} سامان‌دادن امر تبلیغات در خارج از کشور، بر عهده نهادهای مختلف مانند [[مرکز مدیریت حوزه علمیه]] و بخش‌های فرهنگی سفارتخانه‌های ایران در سراسر جهان قرار گرفته است.{{ببینید|متن=ببینید|حوزه‌های علمیه |سفارتخانه}} در دوره [[جنگ تحمیلی]] [[عراق]] علیه [[ایران]] نیز افزون بر رسانه‌های عمومی، جهت ساماندهی موضوع مهم تبلیغات و خبررسانی جنگ، ستاد تبلیغات جنگ پدید آمد.{{ببینید|متن=ببینید|ستاد تبلیغات جنگ}}

توجه به تناسب شیوه تبلیغات با نیازها و مقتضیات حوزه علمیه، دقت در انتشار کتاب، ضرورت نقد و بررسی کتاب و مطالعه آن پیش از انتشار، دقت در اعزام مبلّغ، ضرورت یادگیری زبان برای تبلیغ در خارج از کشور، صدور پیام انقلاب با تبلیغ درست، ضرورت پاسخگویی به شبهه‌های کمونیست‌ها، اهمیت توجه به معنویات و کاستن از تشریفات و نیز اهمیت [[قم]] و کتاب‌های صادرشده از [[حوزه قم]]، توصیه‌های مهم امام‌خمینی به متولیان امر تبلیغات است.{{ببینید|متن=ببینید|تبلیغات}}

در شیوه تبلیغی امام‌خمینی، توجه به زمان و مکان، جایگاهی ویژه دارد. ایشان با استفاده از فرصت‌های تبلیغی، همواره جهات شرعی را در تبلیغ رعایت می‌کرد و تبلیغات اسلامی را بی‌نیاز از مبالغه می‌دانست. افزون بر این، رعایت تدریج در تبلیغات، سادگی در گفتار، شیوه‌های پاسخگویی و ساخت پیام، نظیر استفاده از تمثیل، استفاده از ارزش‌های مشترک، تحقیر دشمن، مقایسه و مانند آن، از روش‌های تبلیغی ایشان است.{{ببینید|متن=ببینید|تبلیغات |سازمان تبلیغات اسلامی}}

امام‌خمینی سال‌ها پیش از آغاز نهضت اسلامی و در نخستین اسناد مبارزاتی خود، درباره آثار [[کسروی]] واکنش نشان داده است. ایشان با انتقاد شدید از علما، از آنان خواسته تا نسبت به توهین این شخص به [[اسلام]] و [[تشیع]]، واکنش نشان دهند؛ همچنین از متدینان و جوانان غیرتمند خواسته است تا اوراق کسروی و ناسزاهای او به مقدسات دینی را بخوانند و در صدد چاره‌جویی برآیند. ایشان بعد از پیروزی انقلاب نیز اسلام‌شناسی کسروی، [[مناخیم بگین]]، [[صدام حسین]]، [[انورسادات]] و [[جیمی کارتر]] را در یک ردیف شمرده است.{{ببینید|متن=ببینید|سیداحمد کسروی}}

موضع اعتدالی امام‌خمینی در برابر [[شریعتی]]، هم موافقان مطلق‌گرای شریعتی را آرام کرد و هم آتش قهر مخالفان افراطی او را تا حدی فرو نشاند؛ همچنین مانع سوء استفاده بیش‌تر [[رژیم پهلوی]] از فضای اختلاف شد. ایشان اساساً برجسته‌کردن مسئله «شریعتی» را توطئه [[ساواک]] به منظور تحلیل‌بردن نیروی انقلابیان و حاشیه‌سازی عمدی جهت انحراف از اهداف اصلی روحانیت ارزیابی کرد؛ ازاین‌رو با وجود تلاش‌های برخی برای گرفتن سخنی به سود یا زیان شریعتی، از هرگونه موضع‌گیری مستقیم پرهیز کرد و تنها به ذکر این نکته که شریعتی مطالب صحیح و غیر صحیح دارد، بسنده کرد. ایشان در درگذشت شریعتی نیز از مفهوم «فقدان» استفاده کرد و همه را به وحدت و دوری از دسیسه‌های دشمن فرا ‌خواند.{{ببینید|متن=ببینید|علی شریعتی}}

[[جلال آل‌احمد|آل‌احمد]]، نویسنده و روشنفکر، چنان‌که امام‌خمینی خود نقل کرده است، در آغاز [[نهضت اسلامی]] به دیدار امام‌خمینی رفت و چون کتاب غرب‌زدگی خود را نزد ایشان یافت، با تعبیر «چطور این چرت و پرت‌ها پیش شما آمده است»، اظهار شگفتی کرد. امام‌خمینی بعدها در دیدار با برادر وی، [[شمس آل‌احمد]]، با طلب رحمت برای او از اینکه دوباره موفق به دیدن او نشده است، اظهار تاسف کرده است. طبق اسنادی که از ساواک به دست آمده است، کشف نامه‌ای از جلال آل‌احمد در خانه امام‌خمینی، ارتباط نزدیک وی را با ایشان نشان می‌داد که موجب حساسیت و پیگیری ساواک شد. همچنین طبق گزارش‌های ساواک، اسنادی مربوط به امام‌خمینی در خانه آل‌احمد پیدا شد و ساواک را در یافتن ارتباط او و امام‌خمینی حساس‌تر کرد.{{ببینید|متن=ببینید|جلال آل‌احمد}}

شمس آل‌احمد از نویسندگانی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی با امام‌خمینی دیدار کرد و ایشان در این دیدار با اشاره به اینکه وی را گاه در تلویزیون می‌بیند، خاطرنشان کرد جامعه با طیفی از روشنفکران غرب‌زده مواجه است که به بهانه آزادی بیان، مانع اصلاحات کشور می‌شوند؛ از این‌رو از وی خواست اشخاصی مانند وی که بر اساس میزان حرف می‌زنند، با کمال قدرت و پشتکار وارد شوند و با تصفیه مراکز مهم مانند مؤسسه اطلاعات، نشریات را در خدمت ملت قرار دهند. امام‌خمینی همچنین وی را عضو [[ستاد انقلاب فرهنگی]] قرار داد.{{ببینید|متن=ببینید|شمس آل‌احمد |شورای عالی انقلاب فرهنگی}}

انتشار کتاب [[آیات شیطانی]] در [[مهر]] ۱۳۶۷ در لندن، واکنش شدید امام‌خمینی را درباره نویسنده و ناشر این کتاب در پی داشت. ایشان با این باور که کتاب آیات شیطانی کاری حساب‌شده برای زدن ریشه دین و دینداری و در راس آن اسلام و روحانیت است، در پیامی به همه مسلمانان غیور، حکم اعدام [[سلمان رشدی]] را صادر کرد. ایشان از مسلمانان خواست در هر نقطه که نویسنده یا ناشران کتاب را یافتند، سریعاً آنان را اعدام کنند تا دیگر کسی جرئت توهین به مقدسات اسلام را به خود ندهد و افزود هر کسی در این راه کشته شود، به خواست خدا شهید محسوب می‌شود.

امام‌خمینی در صورت تزاحم حقوق فرد و جامعه، جامعه را مقدم می‌داند و مصلحت جامعه را بالاتر از مصلحت افراد می‌شناسد، اما بر این باور است اصلاح افراد، موجب اصلاح جامعه خواهد بود. در این‌‌ اندیشه، اجتماع، سیاست، فرهنگ و اخلاق، محورهای جدا و دور از هم نیستند و آن‌چه مقصود است، برقراری عدالت و سعادت انسان و جامعه بشری، برپایه توحید و [[معرفت الهی]] است و [[خداشناسی توحیدی]]، نقطه اتکای محورهای گوناگون‌‌ اندیشه اجتماعی امام‌خمینی است. این محورها عبارت‌اند از: جایگاه و کارکرد دین و معنویت در جامعه، اهمیت سرمایه اجتماعی، جامعه مطلوب و آسیب‌های اجتماعی و راه اصلاح آن.

به باور امام‌خمینی مجموعه آموزه‌های بینشی و اجتماعی اسلام، تمدن‌ساز است؛ از همین‌رو معیار و شاخص اصلی ایشان برای نوسازی تمدن اسلامی، برگشت دوباره به «اسلام» بود؛ اسلامی که ایشان در ‌سال‌های آخر عمر، از آن با عنوان «[[اسلام ناب محمدی]]» یاد ‌می‌کرد.{{ببینید|متن=ببینید|احیاگری و اصلاح |اسلام ناب محمدی}} هدایت و رهبری صحیح جامعه، جز به وسیله دین ممکن نیست و دین است که جامعه را معتدل و امور آن را به‌سامان می‌کند. امام‌خمینی با اشاره به طرح استعماری افیون‌نامیدن دین برای جامعه، تاکید دارد سعادت فرد و جامعه تنها در گرو اجرای احکام دین و تربیت دینی و قرآنی است. دین با پیشرفت‌های زمان و توسعه فرهنگ و تغییرات حاصل از آن هماهنگ است و جامعه برای رسیدن به صلاح و سعادت، به دو بال مادیت و معنویت، نیاز دارد.{{ببینید|متن=ببینید|جامعه |دین}}

از نگاه امام‌خمینی، یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند موجب ثبات نظام سیاسی و پیروزی ملت باشد، اعتماد اجتماعی است. ایشان در دوران نهضت اسلامی و پس از آن، در وهله نخست اعتماد به خداوند تعالی را موجب شجاعت و پیروزی یک ملت می‌دانست و پس از آن ثبات اجتماعی را در اعتماد مردم به خود، اعتماد به یکدیگر و اعتماد به کارگزاران نظام می‌شناخت و بر این باور بود که چرخ زندگی اجتماعی، بر اعتماد می‌چرخد و پایه بزرگ اعتماد بر امانت و ترک خیانت گذاشته شده است؛ از این‌رو به مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی توصیه می‌کرد متوجه امانتی که به آنان سپرده شده، باشند و بدانند پیروزی وابسته به حفظ این امانت و جلب اعتماد مردم است.{{ببینید|متن=ببینید|امانت و امانت‌داری |مسئولان و کارگزاران}} ایشان همچنین بی‌اعتمادی مردم به خود را در نتیجه خودباختگی هویتی و گم‌کردن مسیر اسلام به عنوان چراغ و راهنما می‌داند و بر این باور است که بی‌اعتمادی ملت به توانایی‌های خود، سقوط ارزش‌ها و وابستگی به کشورهای قدرتمند را در پی دارد.{{ببینید|متن=ببینید|هویت}}

روابط اجتماعی در سطوح مختلف و میزان گستردگی آن، یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های سنجش سرمایه اجتماعی است. امام‌خمینی براساس آموزه‌های اسلام، بنیان شبکه روابط اجتماعی را بر پایه برادری و اخوت اسلامی می‌داند و واژه‌های «برادر» و «برادری» را در مفهوم اشتراک دینی و ایمانی میان مسلمانان به کار می‌بَرَد.{{ببینید|متن=ببینید|برادری}} تقویت برادری و وحدت میان نیروهای مختلف انقلاب و مردم در سال‌های نهضت اسلامی و پس از پیروزی انقلاب، جنگ تحمیلی و همچنین برادری میان دولت و ملت، همواره یکی از دغدغه‌های مهم امام‌خمینی بود. ایشان [[وحدت]] و [[برادری]] را یکی از مهم‌ترین عوامل پیروزی در نهضت، حفظ و ثبات [[نظام جمهوری اسلامی]]، موفقیت در [[جنگ تحمیلی]] و رشد و توسعه کشور در دوران پس از جنگ به شمار می‌آورَد و بر این باور است که برادری، سرمایه اجتماعی ارزشمند ملت و دولت است و رسیدن به وحدت در جامعه نیز جز در سایه هدف مشترک به دست نمی‌آید.

از سوی دیگر، برادری اسلامی که یکی از بنیادی‌ترین محورهای‌‌ اندیشه امام‌خمینی است، ویژه مسلمانان یک کشور نیست و شامل تمامیِ مسلمانان جهان، بلکه مستضعفان عالم می‌شود. در این نظام فکری، همه مسلمانان با هم برادرند و اخوت اسلامی علاوه بر اینکه حکمی اخلاقی است، حکمی اجتماعی و سیاسی و مورد تاکید خداوند است.{{ببینید|متن=ببینید|وحدت |جهان اسلام |مستضعفین}}

در نظام فکری امام‌خمینی، جامعه‌ای که بنیانش مبتنی بر مبانی و معارف توحیدی باشد، جامعه‌ای سعادتمند، مطلوب و مقصود پیامبران الهی است. ایشان انسان را بزرگ‌ترین آیات و مظاهر اسما و صفات حق و دارای ابعاد مختلف می‌شناسد{{ببینید|متن=ببینید|انسان‌شناسی |انسان کامل |هدایت و ضلالت}} و بر این باور است که افراد بشر ابعاد مختلف روحی و جسمی دارند، تربیت‌پذیرند و با قدرت انتخاب خود، راه خیر یا شر را در جامعه انسانی برمی‌گزینند.{{ببینید|متن=ببینید|تربیت}} از نظر ایشان تنها ملاک تشخیص جامعه مطلوب، اسلام است؛ جامعه‌ای که مبنای تمام برنامه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن در سطح فردی و اجتماعی قوانین اسلام باشد، جامعه‌ای مطلوب و فضایی مناسب برای رشد انسان است. بنابراین آن‌چه در‌‌اندیشه امام‌خمینی، هدف نهایی است، رسیدن انسان به کمال و [[مقام قرب الهی]] است و جامعه مطلوب خود ابزاری است برای نیل به این هدف.

یکی از اصول اساسی و هدف بزرگ اسلام و مقصود تمام پیامبران الهی، برقراری [[عدل]] است و تمام اقشار جامعه وظیفه دارند برای رسیدن به این هدف تلاش کنند. به اعتقاد امام‌خمینی، آن‌چه یک جامعه انسانی را تا حد زیادی اصلاح می‌کند، در وهله نخست، برقراری [[عدالت اجتماعی]] است. عدالت در‌‌اندیشه ایشان، جایگاه بسیار رفیعی دارد. ایشان معتقد است دولت اسلامی موظف است با تمام توان برای رفع [[فاصله طبقاتی]] و برقراری عدالت اجتماعی تلاش کند.{{ببینید|متن=ببینید|عدالت اجتماعی}} شاخصه‌های این راه عواملی مانند جلوگیری از چپاول و غارت منابع و ثروت‌های ملت، رفع ظلم و نترسیدن ملت از حکومت، نبود اختلاف طبقاتی و تامین [[رفاه]] برای همه اقشار به‌ویژه فقرا و مستضعفان است.{{ببینید|متن=ببینید|انسان کامل |تهذیب نفس}}

امام‌خمینی با تکیه بر آیات [[قرآن کریم]] معتقد است تمام [[پیامبران(ع)]] از [[آدم(ع)]] تا [[خاتم(ص)]] برای برقرارکردن اجرای قانون آمده‌اند و همه پیامبران و اولیا در برابر قانون خاضع بوده‌اند. ایشان با تاکید بر ضرورت حاکمیت قانون در جامعه، وجود قانون را برای تدبیر و اداره امور کشور ضروری می‌داند و بر این باور است که قانون و قانون‌گذاری اصولاً مقدمه‌ای برای اجرای عدالت و پرهیز از [[ظلم]] و [[تبعیض]] است.{{ببینید|متن=ببینید|قانون |ظلم |تبعیض}} البته از نگاه ایشان راه اصلاح، وجود قانون الهی در جامعه است و قوانین اسلام علاوه بر اینکه وسیله تحقق عدالت در جامعه‌اند، ابزاری برای اصلاح اعتقادی و اخلاقی و تهذیب انسان نیز هستند.

از محورهای مهم‌‌ اندیشه‌های اجتماعی امام‌خمینی در تبیین جامعه مطلوب، رعایت حقوق متقابل دولت و مردم و اقشار مختلف جامعه است. ایشان با اعتقاد به اینکه آزادی‌های فردی و اجتماعی در چارچوب قانون، ازجمله حقوق اولیه هر انسانی است و کسی حق ندارد این حقوق را ضایع کند، مبنای این حقوق را براساس اصل اساسی توحید و برابری همه انسان‌ها در برابر خداوند می‌داند و بر همین مبنا، ضمن پذیرش و تایید بسیاری از حقوق ذکرشده در [[اعلامیه حقوق بشر]]، سرلوحه [[حقوق بشر]] را [[آزادی]] و تساوی همه در برابر [[قانون]] ذکر کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|حقوق بشر |آزادی}}

یکی از ارکان شکل‌گیری حکومت، برقراری [[امنیت عمومی]] است و امنیت در کشور با تدابیر درست امنیتی در برابر دشمنان خارجی و مهار فعالیت‌های مجرمانه داخلی ممکن است. امام‌خمینی یکی از مهم‌ترین حقوق شهروندی و نماد مطلوبیت جامعه را وجود امنیت می‌داند؛ امنیتی که همه، حتی اقلیت‌های دینی که تحت حمایت حاکمیت اسلامی هستند، باید از آن برخوردار باشند.{{ببینید|متن=ببینید|امنیت}} بعد عینی و ظاهری امنیت فردی به این است که شخص، فارغ از ترس آسیب‌رسیدن به جان، مال یا آبروی خود و فارغ از خطر ازدست‌دادن آنها زندگی کند. در سخن امام‌خمینی این بُعد از امنیت شامل مصونیت از بازداشت غیر قانونی و [[شکنجه]]، {{ببینید|متن=ببینید|شکنجه}} حفظ [[حریم خصوصی]] افراد، [[امنیت شغلی]]، [[امنیت سرمایه|سرمایه]] و [[امنیت مسکن]] است. ایشان بر این نکته تاکید دارد که در سایه حکومت اسلامی، مردم باید بدون ترس و دلهره جان و مال و حیثیت خود را در امان ببینند‌.{{ببینید|متن=ببینید|فرمان هشت‌ماده‌ای |تجسس}}

امام‌خمینی مرجع تامین [[امنیت سیاسی]] را [[دولت اسلامی]] می‌شناسد و معتقد است اگر دشمن به مرزهای مسلمانان حمله کند، بر همه مسلمانان نیز واجب است که به دفاع از آن برخیزند و دفاع از امنیت کشور اسلامی، حتی در حکومت‌های نامشروع ضروری است{{ببینید|متن=ببینید|جهاد و دفاع |امنیت}}؛ از این‌رو یکی از اساسی‌ترین ارکان ایجاد امنیت در عرصه سیاسی، پیوند دولت و [[ملت]] است.{{ببینید|متن=ببینید|مردم |حفظ نظام |وحدت}} طبق این مبنا، نگاه انحصاری به قدرت{{ببینید|متن=ببینید|انحصارطلبی}} و به‌حاشیه‌راندن مردم در حکومت، اساساً امری ضد امنیتی است و به بیان دیگر، اعتماد ملت به دولت مساوی با امنیت و سلب اعتماد و گسسته‌شدن پیوند میان ملت و دولت، عامل تهدید امنیت محسوب می‌شود و پشتیبانی ملت از دولت منوط بر حسن عملکرد دولت و هماهنگی قول و عمل مسئولان است.{{ببینید|متن=ببینید|مسئولان و کارگزاران |وحدت}}

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های جامعه مطلوب از نگاه اما‌م‌خمینی، [[استقلال]] و [[آزادی]] است. ایشان براساس اعتقاد به [[قاعده نفی سبیل]]، که مسلمانان را از پذیرش هرگونه سلطه بیگانه باز داشته است، اصل استقلال در جامعه اسلامی را از بنیادهای اساسی اسلام می‌داند و این استقلال محدود به سیاست نیست؛ بلکه دامنه آن عرصه‌های [[اقتصاد]]، [[فرهنگ]]، [[آموزش]]، دستاوردهای علمی و مانند آن را دربرمی‌گیرد.{{ببینید|متن=ببینید|استقلال |نفی سبیل |تولید و صنعت |فرهنگ}} همچنین آزادی بشر که از اصول اساسی‌‌ اندیشه اجتماعی و سیاسی امام‌خمینی و مبتنی بر بنیان‌های توحیدی این نظام فکری است، ازجمله حقوق ابتدایی است که قانون در یک جامعه مطلوب وظیفه تامین آن را به عهده دارد. آزادی‌ اندیشه، آزادی بیان و قلم و [[آزادی سیاسی]]، محورهای مهم آزادی‌های فردی و اجتماعی در‌‌اندیشه ایشان است.{{ببینید|متن=ببینید|آزادی |مطبوعات}}

در طرحی که امام‌خمینی از جامعه مطلوب ارائه می‌کند، معنویت و اخلاق، جایگاه ویژه‌ای دارد. از نظر ایشان ریشه آرامش و سلامت روحی جامعه، معنویت و اخلاق است و آزادی، استقلال و حتی علم بدون [[معنویت]] و [[اخلاق]]، راه به سعادت نمی‌برد. فراگیرشدن اخلاق در جامعه، اجتماع را در برابر آسیب‌های احتمالی مانند مفاسد اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی مصون خواهد کرد. از دیدگاه ایشان در نظام اخلاق اجتماعی، نه تنها فرد در قبال خویشتن و سعادت این دنیا و آخرت مسئول است، بلکه در برابر جامعه و حتی همنوعان خود مسئولیت دارد.{{ببینید|متن=ببینید|اخلاق، علم |مفاسد اجتماعی}}

امام‌خمینی اگرچه حرکت بر مدار اخلاق و معنویت را رسالت اجتماعی و وظیفه همه افراد و اقشار جامعه، به‌ویژه نهادهای علمی، [[آموزش و پرورش]]، [[دانشگاه|دانشگاه‌ها]] و [[حوزه‌های علمیه]] می‌داند{{ببینید|متن=ببینید|آموزش و پرورش |دانشگاه |حوزه‌های علمیه}}؛ اما معتقد است سهم مهمی از این رسالت بر دوش خانواده‌ها و معلمان است. ایشان بر این باور است که افزون بر نقش آموزندگی معلم، مقدرات کشور و کلید تمامی سعادت‌ها و شقاوت‌های یک ملت در دست معلمان است و آنان امانتدار انسان‌اند.{{ببینید|متن=ببینید|معلم}}

امام‌خمینی با تاکید بر لزوم [[محرومیت‌زدایی]]، یکی از اساسی‌ترین عوامل عقب‌ماندگی و فقر ملت‌ها را «[[وابستگی]]» و «[[سلطه فرهنگی]]» آن کشورها می‌داند و بر این باور است که استقلال فکری و فرهنگی، از محوری‌ترین اصول توسعه است و ایشان در این باره، بارها به ملت‌های در بند هشدار داده است.{{ببینید|متن=ببینید|استقلال |عقب‌ماندگی |فقر |هویت}}

پیشرفت و توسعه در بعد سیاسی نیز به معنای [[دموکراسی]] و پذیرش نقش فعال و مؤثر مردم در تعیین سرنوشت سیاسی ‌اجتماعیِ خود است. امام‌خمینی در این زمینه ازجمله به نقش [[احزاب]] و آزادی آنها، {{ببینید|متن=ببینید|حزب و تشکل |آزادی}} حقوق [[اقلیت‌های دینی]] و مذهبی{{ببینید|متن=ببینید|اقلیت‌های دینی}} و به‌کارگیری سازوکارهای جدیدی چون [[انتخابات]]، {{ببینید|متن=ببینید|انتخابات}} [[مجلس قانون‌گذاری]]، انتخاب رئیس [[قوه مجریه]] و استقلال قوا{{ببینید|متن=ببینید|قوای سه‌گانه}} توجه کرده است؛ چنان‌که امنیت نیز یکی از شاخصه‌های توسعه سیاسی کشور است و نبود آن اساس جامعه را متزلزل می‌کند و فرصت‌های لازم برای آبادانی و اصلاح جامعه را از میان می‌برد.{{ببینید|متن=ببینید|امنیت}}

شاخص دیگر توسعه سیاسی «نهادسازی» است که امام‌خمینی در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، به آن اقدام کرد و دستور تاسیس [[شورای انقلاب]]، [[مجلس خبرگان قانون اساسی|مجلس خبرگان]] برای تدوین [[قانون اساسی]]، [[مجلس شورای اسلامی]] و [[دولت]] را صادر کرد؛ با این حال، محور همه ابعاد توسعه از نظر امام‌خمینی، انسان است و نگاه ایشان به توسعه، دیدگاهی انسان‌شناسانه و در قلمرو [[معرفت دینی]] است که هدف غایی توسعه را تربیت [[انسان کامل]] در جامعه می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|انسان‌شناسی}} ایشان با مقایسه پیشرفت غربی و اسلامی، پیشرفت غربی را ضد انسانی می‌شمارد که ملت‌های ضعیف را اسیر خود کرده است و در مقابل معتقد است پیشرفت اسلامی، انسان‌ساز و در خدمت معنویات است. به‌طورکلی موضع امام‌خمینی در برابر تمدن غرب، موضع تفکیکی است و میان معایب آن، مانند [[استعمار]] و [[غرب‌زدگی]] و محاسن آن، مانند پیشرفت علمیِ تمدن غربی تفاوت قائل است؛ از این‌رو مواردی از [[تمدن غرب]] را پذیرفته و مواردی را نفی می‌کند. آنچه از نظر ایشان نامطلوب است و باید از آن دوری کرد غربزدگی و وابستگی به غرب است.{{ببینید|متن=ببینید|تمدن |غرب‌زدگی}}

در [[جامعه اسلامی]]، عموم مسلمانان برای فقرزدایی وظایفی به عهده دارند که مهم‌ترین وظیفه فرد و جامعه عبارت‌اند از: [[انفاق]]، {{ببینید|متن=ببینید|عدالت اجتماعی}} [[زکات]] و [[خمس]].{{ببینید|متن=ببینید|خمس}} [[دولت اسلامی]] نیز موظف است اقداماتی مانند: توزیع عادلانه ثروت از راه گرفتن [[مالیات]] بر درآمدِ ثروتمندان، توزیع مناسب و عادلانه ثروت و امکانات در جامعه و مدیریت قیمت‌ها را در دستور کار خود قرار دهد. از نگاه امام‌خمینی دولت اسلامی، افزون بر دراختیارداشتن [[مالیات اسلامی]]، می‌تواند با تکیه بر منابعی مانند انفال{{ببینید|متن=ببینید|انفال}} و درآمدهای وقفی، برای فقرزدایی از جامعه اسلامی گام‌های مؤثری بردارد. امام‌خمینی خود پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی در ایران، برای رفع فقر و محرومیت در کشور، بنیادها و نهادهایی تاسیس کرد که از آن جمله می‌توان به: [[بنیاد مستضعفان]]، {{ببینید|متن=ببینید|بنیاد مستضعفان}} [[کمیته امداد امام‌خمینی]]، {{ببینید|متن=ببینید|کمیته امداد امام‌خمینی}} افتتاح حساب صد برای ساخت خانه برای فقرا{{ببینید|متن=ببینید|بنیاد مسکن انقلاب اسلامی}} و تاسیس [[جهاد سازندگی]]{{ببینید|متن=ببینید|جهاد سازندگی}} اشاره کرد.

از نگاه امام‌خمینی در برابر عدالت اجتماعی که از ویژگی‌های جامعه مطلوب است، تبعیض و [[اختلاف طبقاتی]]، از بزرگترین ویژگی‌های جامعه نامعتدل است. ایشان که مبنای اصل برابری انسان‌ها در اسلام را ناشی از اصل بنیادین [[توحید]] می‌داند، معتقد است همه انسان‌ها در پیشگاه آفریدگار بنده و یکسان‌اند و تنها پرهیزکاری و پاکی از خطاست که ملاک برتری است؛ از همین‌رو باید با هر چیزی که برابری را در جامعه برهم می‌زند و امتیازات پوچ را حاکم می‌کند، مبارزه کرد؛ مبارزه علیه قدرت‌های استعماری و استکباری نیز در همین راستاست.{{ببینید|متن=ببینید|تبعیض}}

امام‌خمینی بر این باور است که اساساً فلسفه تشکیل حکومت، نفی نابرابری اجتماعی و تشکیل جامعه معتدل است و در نظام اسلامی همه اقشار ملت مساوی‌اند و شرایط آزادی باید برای همه طبقات ملت، ازجمله اقلیت‌های دینی فراهم باشد و در [[جمهوری اسلامی]] هیچ‌گونه تبعیضی میان ایرانیان مسلمان و غیر مسلمان، در برخورداری از [[حقوق اساسی]] و اولیه وجود ندارد.{{ببینید|متن=ببینید|تبعیض |اقلیت‌های دینی |اهل کتاب (۲)}}

ظلم به دیگران و ضایع‌کردن حقوق آنان، چه از جانب دولت‌ها و حکومت‌ها و چه از سوی خود مردم، از آسیب‌های اجتماعی مهم است که جامعه را از حال اعتدال خارج می‌کند و تلاش برای رفع آن، وظیفه مردم و حکومت‌ها، هر دو است. امام‌خمینی جلوگیری از ظلم، خودسری‌، قانون‏شکنی‌، حفظ حقوق اسلام و ملت و برقراری عدالت اجتماعی‏ را از اهداف اسلام می‌داند و معتقد است وظیفه هر فرد در هر جای دنیا، پشتیبانی از مظلوم و جلوگیری از هر نوع ظلم است. ایشان تاکید می‌کند حکومت اسلامی در حقیقت با هدف قطع ریشه ظلم به وجود می‌آید و زمامدار آن نباید و نمی‌تواند ستم کند و در [[حکومت دینی]]، راهبری جامعه با موازین [[عقل]] و [[عدل]] و [[انصاف]] انجام می‌شود{{ببینید|متن=ببینید|حکومت اسلامی}} و در چنین حکومتی، کشور و مردم مهذب، نه ظلم می‌کنند، نه زیربار ظلم می‌روند.{{ببینید|متن=ببینید|ظلم}}

امام‌خمینی بر این باور است که بشر از روی طبیعت، طالب هرج‌ومرج و بی‌قانونی است و آن‌چه زندگی اجتماعی را از افسارگسیختگی و آشوب رها می‌کند، قانون و نظم اجتماعی است. حکومت اسلامی، حکومت نظم و قانون است. ایشان حتی در اوج مبارزه در دوران نهضت اسلامی نیز مردم را به پرهیز از خشونت و آشوب دعوت می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ضمن دعوت همه مردم به آرامش و تلاش برای برقراری نظم و قانون، در حکمی، دستور لغو تمام اعتصاب‌ها را صادر کرد و از مردم خواست تا با رعایت [[قانون]]، مانع بروز هرگونه هرج‌ومرج و ناامنی در کشور شوند. ایشان همچنین افزون بر دعوت مسئولان و مقامات کشور به رعایت قانون و ضوابط اسلامی در رسیدگی به پرونده‌های متهمان، در برابر افراد و گروه‌هایی که به نام جامعه بی‌طبقه توحیدی در صدد بی‌نظمی و هرج‌‌ مرج ازجمله در نیروهای مسلح بودند، {{ببینید|متن=ببینید|حفظ نظام |اعتصاب‌}} جامعه توحیدی را به بدن انسان متعادل تشبیه و تاکید ‌کرد رسیدن به این تعادل در گرو حفظ مراتب و رعایت نظم و هماهنگی است.{{ببینید|متن=ببینید|شورش}}

در باور امام‌خمینی، جامعه همانند یک انسان، نیازمند اصلاح و [[تعلیم و تربیت]] است و راه اصلاح و بهبود، وجود قانون الهی در جامعه، مدیریت صحیح و [[امر به معروف و نهی از منکر]] است:

امام‌خمینی قوانین اسلام را افزون بر اینکه وسیله تحقق عدالت در جامعه می‌شمارد، آن را ابزاری جهت اصلاح اعتقادی و اخلاقی و تهذیب انسان می‌داند و در این راه فهم درست دستورها و قوانین دینی و پذیرش اجتهاد پویا در استنباط احکام دینی، اهمیت ویژه‌ای دارد. ایشان وجود قانون را برای تدبیر و اداره امور کشور ضروری دانسته و گفتار و عمل در مرز قانون را موجب رفع اختلاف‌ها می‌شمارد و تاکید دارد حکومت اسلامی بر اساس قانون الهی است که مبتنی بر عدالت و تامین‌کننده آزادی منطقی در چارچوب [[احکام الهی]] است. ایشان در تاکیدهای فراوان بر پیروی از قانون، اهدافی چون رفع [[تبعیض]]، از میان‌رفتن اختلاف‌ها، اصلاح امور و جلوگیری از وقوع تدریجی انحراف‌ها را پی می‌گرفت.{{ببینید|متن=ببینید|قانون |انحراف |تبعیض}}

در نگاه امام‌خمینی اصل امر به معروف و نهی از منکر و اجرای [[حدود الهی]] یکی از راه‌های تربیت و اصلاح جامعه است و برای اجرای کامل احکام اسلام در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، جزایی، و نیز تامین وحدت امت اسلامی راهی جز برپایی دولت اسلامی و در مصدر قرار گرفتن اسلام‌شناسان واقعی نیست. امام‌خمینی در تبیین فلسفه وجوب امر به معروف و نهی از منکر، آنها را دو اصل مهم و بلکه از رشحات و تجلّیات رحمت رحیمیه خداوند می‌داند که هدف از آن اجرای احکام الهی و سعادت انسان‌هاست. ایشان با همین نگاه ویژه‌ به جایگاه امر به معروف و نهی از منکر، در ۱۰ [[اسفند]] ۱۳۵۷، روز ورود به [[قم]]، در نخستین سخنرانی عمومی خود در [[مدرسه فیضیه]]، وعده تشکیل وزارتخانه‌ای مستقل از دولت را برای مبارزه با فساد و فحشا و اصلاح امور داد که به دلیل برخی موانع و با نظر [[شورای انقلاب]]، اجرایی نشد.{{ببینید|متن=ببینید|امر به معروف و نهی از منکر}}

در‌‌ اندیشه و منش سیاسی اجتماعی امام‌خمینی، [[وحدت]] و الفت و صداقت مردم در برابر یکدیگر و صفای باطنی و ظاهری از راه‌های رسیدن به جامعه مطلوب است. همگرایی نخبگان نه به عنوان یک راهکار سیاسی و زودگذر، بلکه برگرفته از روح آموزه‌های دینی، راهبردی منطقی برای رشد و ترقی جامعه توحیدی است و از همین‌رو وحدت و همگرایی دو قشر دانشگاهی و روحانی، به عنوان دو نماد مهم گروه‌های مرجع در جامعه و مصداق بارز نخبگان، اهمیتی درخور دارد{{ببینید|متن=ببینید|وحدت حوزه و دانشگاه}}؛ چنان‌که از نگاه امام‌خمینی اصلاح فرهنگ، {{ببینید|متن=ببینید|فرهنگ}} نهاد آموزش و پرورش، {{ببینید|متن=ببینید|آموزش و پرورش}} دانشگاه‌ها، {{ببینید|متن=ببینید|دانشگاه}} رادیو{{ببینید|متن=ببینید|رادیو}} و تلویزیون، {{ببینید|متن=ببینید|تلویزیون}} مطبوعات و رسانه‌های نوشتاری، مراکز آموزشی‌تربیتی از کودکستان تا دانشگاه، اصلاح نخبگان به‌ویژه روحانیان و اصلاح حوزه‌های علمیه، از دیگر امور لازم برای اصلاح جامعه است.

اندیشه‌های سیاسی امام‌خمینی، متاثر از ابعاد مختلف‌‌ اندیشه ایشان در حوزه‌های [[عرفان]]، [[فلسفه]]، [[کلام]] و [[فقه]] است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان در آثار گوناگون ایشان، نظام ‌اندیشه‌ای یا منظومه فکری منسجم یافت که اجزای آن با هم مرتبطند؛ از همین‌رو برای فهم [[‌اندیشه سیاسی امام‌خمینی]]، باید مبانی و مؤلفه‌های اصلی ‌اندیشه ایشان را دریافت. بنیادهای‌ اندیشه فکری امام‌خمینی، بر محور توحید قرار دارد و ارزش‌های معنوی و اخلاق متعالی از مسائل اساسی حیات آدمی است. در این نظام فکری، حاکمیت مطلق از آن خداوند است و نظام هستی، عدالت‌محور و هدفمند است و بیهوده آفریده نشده است.

سیاست در نگاه امام‌خمینی به معنای راه‌بردن جامعه به موازین عقل و عدل و انصاف است؛ از این‌رو موضوع سیاست در‌ اندیشه ایشان، نه قدرت است، نه دولت و نه مدیریت بحران؛ بلکه تدبیر عادلانه مبتنی بر [[تقوا]] و هدایت است که باید برآورنده مصالح افراد و جامعه باشد و این معنی، بدون تشکیل حکومت حق، دست‌یافتنی نیست؛ چنان‌که [[پیامبر(ص)]] و [[امامان(ع)]] نیز چنین هدفی را دنبال می‌کردند.{{ببینید|متن=ببینید|حکومت اسلامی}} بر پایه این باور و بینش فقهی، بلکه عرفانی و فلسفی که امام‌خمینی در عالم نظر، درباره سیاست داشت، در حوزه کنش و فعل سیاسی هم وارد شد و رهبری یک نظام سیاسی اجتماعی را براساس آن نظریات به عهده گرفت.{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه (۱) |انقلاب اسلامی ایران}}

در باور امام‌خمینی آمیختگی [[دین]] و [[سیاست]] در [[اسلام]]، به‌اندازه‌ای است که هر کس قایل به جدایی میان آنها باشد، هیچ‌کدام را نشناخته است. از این‌رو، ایشان در بیشتر آثار خود، بر پیوند اسلام و سیاست، تاکید کرده و اجرای احکام اسلام را منوط به تشکیل حکومت دانسته است و تشکیل حکومت را نیز بر فقیهان عادل و عارف به همه احکام اسلام و صالح برای حکمرانی، واجب شمرده است.{{ببینید|متن=ببینید|کشف اسرار |الاجتهاد و التقلید |کتاب ‌البیع |ولایت فقیه (۲)}}

به باور امام‌خمینی نه تنها روحانیت بلکه هر مسلمانی، موظف به قیام برای خداست. قیام برای خدا، هم عرصۀ فردی انسان را شامل می‌شود و هم عرصۀ حیات اجتماعی او را؛ بدین معنا که اصلاح جامعه از مفاسد و انحرافات اجتماعی، [[استبداد]] و بردگی طاغوت‌ها تنها با «قیام لله» امکان‌پذیر می‌شود و اصلاح جامعه بدون اصلاح فرد از رذایل و انحرافات اخلاقی ممکن نیست.{{ببینید|متن=ببینید|تهذیب نفس |قیام}}

* سیاست شیطانی: سیاستی که مبتنی بر پیچش و انحراف، افترا، دروغ و فریب است و به سلطه‌گری و [[دیکتاتوری]] ختم می‌شود. این سیاست به‌جای حفظ مصلحت عموم، در پی جلب منافع فردی، شخصی و گروهی است و برای دستیابی به اهداف خود، از ابزار شیطانی استفاده می‌کند. چنین سیاستی که خلاف فطرت الهی بشر است، از نظر سیاست اسلام مردود است. امام‌خمینی سیاست‌های استکباری، به‌ویژه سیاست دولت [[آمریکا]]، [[انگلیس]]، [[شوروی]] (سابق) و همه ابرقدرت‌های غرب و شرق در برابر ملت‌های دیگر را که تنها به دنبال بهره‌کشی و نه سودرساندنِ متقابل‌اند، از جمله سیاست‌های شیطانی می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|امریکا |انگلیس |شوروی |ابرقدرت‌ها |استکبار}}

* سیاست انسانی و الهی: در این نوع سیاست، افزون بر تامین نیازهای مادی و حیوانی انسان، تلاش برای شکوفایی ارزش‌های انسانی و معنوی نیز در دستور کار است. نظام سیاسی مطلوب از نگاه امام‌خمینی، نظام ارزشی و الهی است که حاکم، عهده‌دار تدبیر حکیمانه دنیوی و اخروی جامعه است. این سیاست صراط مستقیمی است که از دنیا آغاز و به آخرت ختم می‌شود و تمام ابعاد زندگی انسان را در بر می‌گیرد. امام‌خمینی این نوع سیاست را ویژه پیامبران(ع)، اولیا(ع) و علمای بیدار اسلام می‌داند و از همین منظر، اسلام را مساوی حکومت با همه شئونی که دارد می‌شمارد و احکام اسلام را قوانین این حکومت قلمداد می‌کند؛ از این‌رو [[حاکم اسلامی]]، باید خود تربیت‌شده به آداب و ارزش‌های اسلامی باشد. براین اساس در نگاه امام‌خمینی «چگونه حکومت‌کردن» ملازم با «چه کسی می‌تواند حکومت کند» است و این دو در ارتباط منطقی با هم هستند.{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه (۲)}}

امام‌خمینی در پیوند نگرش فقهی ـ کلامی خود با‌ اندیشه سیاسی، حکومت را در ارتباطی ژرف با عدالت می‌بیند. در این نگاه، حکومت، ابزاری برای «گسترش عدالت» است تا در پرتو اجرای کامل [[عدالت اسلامی]]، مردم به آرامش برسند و جان و مال و آبروی آنان حفظ شود و شایستگی حکومت نیز با شاخصه عدالت شناخته می‌شود. ایشان معتقد است هدف اساسی اسلام، تحقق [[قسط]] و [[عدل]] در جامعه است و اصلاح جامعه و برقراری عدالت در آن، شیوه تمام پیامبران و اولیای الهی بوده است؛ از این‌رو عدالت از نظر امام‌خمینی، تنها فضیلتی در حوزه [[اخلاق فردی]] نیست؛ بلکه یک شاخص اساسی است که تحقق بسیاری از ارزش‌ها مانند آزادی، مبتنی بر وجود آن است.

از مهم‌ترین دلایل قیام علیه [[رژیم پهلوی]] نیز تکیه بر عدالت‌خواهی و باور راسخ به برپایی عدالت اجتماعی در جامعه بود؛ زیرا برپایی عدالت و تامین حقوق اجتماعی مردم نیازمند سازوکاری است که تنها در قالب حکومت، شدنی است و آزادی به عنوان نعمت بزرگ الهی نیز جز در سایۀ حکومت [[عدل الهی]] به دست نمی‌آید.{{ببینید|متن=ببینید|عدالت اجتماعی}} برابری حاکمان جامعه با فرودستان و تاثیرگذارنبودن موقعیت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در میزان برخورداری افراد از حقوق شهروندی، پرهیز از رفتار خودسرانه و تلاش همگانی برای حرکت در چارچوب قانون، {{ببینید|متن=ببینید|قانون}} توزیع عادلانه درآمدهای عمومی و تلاش برای رفاه و آسایش همگان به‌ویژه فرودستان و زاغه‌نشینان، {{ببینید|متن=ببینید|رفاه}} از جمله مصادیق تحقق عدالت در جامعه از نگاه امام‌خمینی است.

امام‌خمینی در دوران [[نهضت اسلامی]]، پیش‌شرط دستیابی به استقلال و هدف اولیه نهضت را سرنگونی رژیم پهلوی قرار داد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز تاثیر افزایش قدرت ملی در کسب استقلال را از نظر دور نداشت و با کافی‌دانستن عزم ملی در نجات از وابستگی، [[نیروهای مسلح]]، وحدت مردم و مسئولان و رعایت شعار اصولی «نه شرقی، نه غربی» در همه ابعاد را تضمین‌کننده استقلال کشور دانست.{{ببینید|متن=ببینید|استقلال |وحدت |وحدت حوزه و دانشگاه |قوای مسلح}}

بااین‌حال، در منطق امام‌خمینی، نپذیرفتن سلطه به معنای رد هرگونه ارتباط با دولت‌های خارجی نیست و ایشان مبادله و معامله با کشورهای دیگر را در عین حفظ استقلال، می‌پذیرد و معتقد است [[جمهوری اسلامی]] خواهان زندگی مسالمت‌آمیز با همه کشورهای جهان است؛ از همین‌رو در حوزه ملی، مسئولیت مسئولان سیاست خارجی کشور را یادآوری کرده و آنان را به اتحاد، حفظ استقلال و منافع کشور، رابطه نیکو با [[کشورهای اسلامی]] و دولت‌هایی که در امور ایران دخالت نمی‌کنند، نیز وابسته‌نبودن به قدرت‌ها توصیه می‌کند{{ببینید|متن=ببینید|سیاست خارجی |منافع ملی |صلح}}؛ چنان‌که اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، بر نفی هرگونه سلطه‌گری و سلطه‌پذیری، دعوت به حق و [[صدور انقلاب]]، {{ببینید|متن=ببینید|صدور انقلاب}} مبارزه با ظلم و حمایت از محرومان، {{ببینید|متن=ببینید|مستضعفان}} احترام متقابل و همزیستی مسالمت‌آمیز، عدم تعهد به غرب و شرق{{ببینید|متن=ببینید|جنبش غیرمتعهدها}} و احیای هویت اسلامی مسلمانان قرار گرفت{{ببینید|متن=ببینید|هویت |استقلال}}؛ پذیرش عضویت در سازمان‌های بین‌المللی، به‌رغم انتقاداتی که به آنها وارد است، نتیجه همین باور به ارتباط براساس احترام متقابل و روابط حسنه با کشورهای دنیاست.{{ببینید|متن=ببینید|سازمان ملل متحد |سازمان کنفرانس اسلامی}}

امام‌خمینی با تکیه بر اصل توحید به عنوان والاترین باور دینی، بر این نکته تاکید می‌کند که انسان نباید سرسپردۀ هیچ موجود دیگری جز خدا باشد. به تصریح ایشان اصل آزادی بشر برآمده از [[توحید]] است و این اصل مبتنی بر آموزه‌های اسلامی و حق ابتدایی بشر است که قانون، وظیفه برآوردن بهینۀ آن را بر عهده دارد. از لوازم تعیین قلمرو آزادی در جامعه بر اساس قوانین شریعت و قوانین حاکم بر جامعه مسلمان، توجه به «[[مصلحت]]» عمومی است و از نظر امام‌خمینی آزادی تا جایی پذیرفته است که ناسازگار با مصلحت نباشد. مصلحت اسلام، [[مصلحت نظام]] و مصلحت مردم، سه مصداق اصلی‌اند که در ‌اندیشه ایشان به عنوان محدودۀ آزادی به آنها توجه شده است. [[آزادی ‌اندیشه]]، [[آزادی بیان]]، [[آزادی سیاسی]] و [[آزادی قلم]]، محورهای مهم آزادی فردی و اجتماعی در‌ اندیشه سیاسی امام‌خمینی است که در پرتو حفظ مصلحت عمومی، بر آن تاکید شده است و بخش مهمی از ‌اندیشه سیاسی ایشان، به مناسبات دو مفهوم عدالت اجتماعی و آزادی، که هر دو برای جامعه ضروری است، اختصاص دارد.{{ببینید|متن=ببینید|عدالت اجتماعی |آزادی}}

به گواهی عقلای جهان، تشکیل حکومت و قانون، ضرورت اساسی در جامعه بشر است و اهداف اجتماعی و سیاسی بشر جز از طریق آن فراهم نمی‌آید. غایت و هدف سیاست از نظر امام‌خمینی، انسان‌سازی و تحقق [[عدالت]] در جامعه توحیدی است و البته این هدف ذیل هدف بالاتر که همان معرفت‌الله و شناخت عرفان اسلام است قرار می‌گیرد. امام‌خمینی اساساً حکومت را وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف بزرگ‌تر می‌داند و برای قدرت ذاتی، هیچ شان و اعتباری قائل نیست.{{ببینید|متن=ببینید|قدرت}} ایشان در دیدگاه سیاسی خود، به اقسام حکومت و نتایج آن توجه داشت و بر اساس آن، ضرورت تشکیل حکومت حق براساس قوانین الهی را نتیجه می‌گرفت. نظریه [[ولایت فقیه]] برپایه همین وجه از‌ اندیشه سیاسی ایشان پاگرفت و بنیان‌های نظری تشکیل نظام اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی را تشکیل داد:

امام‌خمینی در تبیین نظام سیاسی مطلوب و مشروع مورد نظر خود، حکومت را در اصل از آنِ خداوند می‌داند و حکومتی را که مشروعیت خود را از غیر خداوند کسب کرده باشد، عملکردی ظالمانه و غیر الهی داشته و تحمیلی باشد، نامشروع می‌خوانَد. در منطق ایشان همه حکومت‌های نامشروع، ذیل عنوان [[طاغوت]] جای می‌گیرند و طاغوت همان حکومت‌های ظالم و نامشروعی‌اند که در برابر حکومت‌های الهی طغیان کرده‌‌اند.{{ببینید|متن=ببینید|طاغوت}} در‌‌ اندیشه امام‌خمینی حکومت اسلامی، نه مانند نظام استبدادی است که بر مبنای آرا و گرایش‌های فردی اداره شود و نه حتی مثل نظام‌های مشروطه و جمهوری رایج در دنیا، بر اساس قوانین بشری و افکار و خواسته‌های جمعی از انسان‌ها بر کل جامعه، حاکمیت پیدا می‌کند؛ بلکه حکومتی است که در همة زمینه‌ها مبتنی بر وحی و قانون الهی است. در این معنا، شکل و ساختار حکومت در نگاه ایشان چندان مهم نیست و آن‌چه اهمیت اساسی و اولیه دارد، نوع، ماهیت و محتوای حکومت است و ایشان به شکل واحدی از حکومت اسلامی که در همه زمان‌ها ثابت باشد اعتقاد ندارد؛ بااین‌حال برخی از شکل‌های رایج حکومت در دنیا را مانند «جمهوری» ـ که اختیار عزل و نصب مسئولان را با مردم می‌داند ـ ترجیح داده و عاقلانه‌تر می‌داند.{{ببینید|متن=ببینید|دموکراسی |جمهوری اسلامی}}

از مهم‌ترین مصادیقِ طاغوت و شکل‌های مطرود حکومت در دیدگاه امام‌خمینی، [[سلطنت]] و [[ولایتعهدی]] یا حکومت فردی مبتنی بر زور و غلبه و بی‌توجه به خواست مردم است.{{ببینید|متن=ببینید|نظام سلطنتی}} ایشان همچنین حکومت‌های دموکراسی موجود در غرب سرمایه‌داری یا شرق کمونیستی و نیز شکل مشروطه پارلمانی به شکلی که در دوران پهلوی اجرا می‌شد را غیرقابل قبول می‌دانست.{{ببینید|متن=ببینید|دموکراسی |دیکتاتوری |سرمایه‌داری |مارکسیسم}}

به باور امام‌خمینی تشکیل حکومت حق، جز با قیام علیه حاکمیت ناصالح ممکن نیست{{ببینید|متن=ببینید|قیام}} و این قیام، فصل مشترک [[سیاست]] و [[عرفان]] در‌ اندیشه ایشان است و دو بعد حیات درونی و حیات بیرونی ([[تهذیب نفس]] و تهذیب جامعه) را دربرمی‌گیرد؛ بدین معنا که اصلاح جامعه از مفاسد و انحرافات اجتماعی، تنها با «قیام لله» امکان‌پذیر می‌شود و اصلاح جامعه نیز بدون اصلاح فرد از رذایل و انحرافات اخلاقی، ممکن نیست و تاسیس حکومت عدل اسلامی، نتیجه این قیام در هر دو بُعد خواهد بود.

امام‌خمینی به‌ویژه در حوزه نظر و‌ اندیشه سیاسی، معتقد به حکومت جهانی اسلام و در آرزوی تحقق چنین حکومتی بود و از همین‌رو به‌صراحت با مبانی حکومت ملی مانند [[ملی‌گرایی]]، [[نژادگرایی]] و [[عصبیت قومی]] مخالفت می‌کرد و ترویج این نوع ‌‌اندیشه‌های سیاسی در جهان اسلام را توطئه دشمنان می‌دانست{{ببینید|متن=ببینید|ملی‌گرایی |قومیت}}؛ بااین‌حال، ایشان از نظر عملی و رفتار سیاسی، با توجه به واقعیت موجود و نظام حاکم بر جهان، حکومت اسلامی را در قلمرو دولت ایران تاسیس کرد و نهادهای حکومت را نیز در چارچوب آن سامان داد.{{ببینید|متن=ببینید|جمهوری اسلامی}}

ولایت فقیه موضوعی است که در تاریخ [[فقه شیعه]] اجمالاً مورد توجه فقیهان شیعه بوده و آنان شئونی برای فقیه جامع ‌شرایط قائل بوده‌اند. نخستین اثر امام‌خمینی دراین‌باره که بیشتر به ابعاد اجتماعی و سیاسی توجه کرده، [[کشف اسرار]] (۱۳۲۲ش) است. ایشان بعدها در سال ۱۳۳۰ در رساله [[الاجتهاد و التقلید]] و در سال ۱۳۴۳ در جلد نخست [[تحریر الوسیله]]، که در تبعیدگاه ترکیه تدوین کرد، در پایان بحث امر به معروف و نهی از منکر به مسئولیت و جایگاه فقیه پرداخت؛ همچنین در سال ۱۳۴۸، در [[حوزه علمیه نجف]] و در ضمن مباحث بیع، به تفصیل در این باره بحث کرد. مجموعه‌ مباحث و دلایل عقلی و نقلی ایشان در نجف با عنوان ولایت فقیه، در سال ۱۳۴۸ در مجموعه‌ای جداگانه گردآوری و منتشر شد و مطالب این کتاب تاثیر فراوانی بر جامعه علمی حوزوی و نیز گروه‌های سیاسی داشت و آثار فراوانی در بررسی و تبیین آن نگاشته شد.{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه (۲)}}

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در جریان تصویب قانون اساسی در [[مجلس خبرگان قانون اساسی]]، موضوع ولایت فقیه به عنوان اصل قانونی طرح شد و سرانجام پس از اظهارنظرهای موافق و مخالف فراوان، تصویب شد.{{ببینید|متن=ببینید|مجلس خبرگان قانون اساسی |ولایت فقیه (۱)}}

لزوم جریان احکام و قوانین الهی پس از رحلت پیامبر(ص) و منحصرنبودن اجرای احکام به زمان حیات ایشان، دلیل عقلی تایید امامت پس از آن حضرت است.{{ببینید|متن=ببینید|امامت}} نگرش امام‌خمینی به جایگاه امامت، افزون بر گرایش عرفانی، کلامی و اجتماعی است و مباحث حکومت، سیاست و نظام اسلامی را نیز دربر می‌گیرد؛ از این‌رو ایشان ولایت ظاهری در امامت را برای فقها در [[عصر غیبت]] نیز ثابت می‌داند{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه (۱)}} و معتقد است ولیّ فقیه کسی است که ضمن آگاهی اجتهادی از احکام، قوانین و مقررات دین، دارای عدالت است. برهمین اساس افزون بر حوزه قضا، {{ببینید|متن=ببینید|قضاوت}} حدود اختیارات فقیه به لحاظ سیاست و حکومت نیز بسیار گسترده است.

یکی از مفاهیم کلیدی اندیشه سیاسی امام‌خمینی، امت اسلامی است. تشکیل [[امت جهانی اسلام]]، در عین وجود دولت‌ها و جمهوری‌های مستقل اسلامی، همان شکل آرمانی جهان اسلام در نظر امام‌خمینی است که برای تحقق آن می‌کوشید. ایشان با اعتقاد به تشکیل امت جهانی اسلام، جمهوری اسلامی ایران را برادر ایمانی تمام دولت‌ها و ملت‌های اسلامی فارغ از هر مذهبی می‌دانست و دفاع از دولت‌های اسلامی را از سیاست‌های دولت ایران می‌شمرد. براساس [[قاعده نفی سبیل]] که امام‌خمینی آن را از محدوده حوزه فردی گسترده‌تر می‌داند و به آن صبغه سیاسی و حکومتی می‌دهد، مسلمانان نباید تحت سیطره کفار قرار گیرند و در صورت وجود سلطه، خروج از آن به هر وسیله ممکن، لازم است{{ببینید|متن=ببینید|نفی سبیل}}؛ از این رو امام‌خمینی افزون بر سفارش به حفظ وحدت در سطح ملی، وحدت مسلمین و دولت‌های اسلامی را نیز در راس برنامه‌های خود می‌داند و همواره بر اتحاد و هم‌پیمانی ممالک اسلامی و ایجاد برادری در میان فرقه‌های مختلف مسلمان در برابر [[صهیونیسم]]، دولت‌های استعمارگر به‌ویژه [[امریکا]] و غارتگرانِ منابع ملت‌های مسلمان تاکید کرده است.{{ببینید|متن=ببینید|رژیم اشغال‌گر قدس |امریکا |انگلیس |استعمار و استثمار}}

به باور امام‌خمینی جهان اسلام، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های فراوانی دارد و در صورت اتحاد دولت‌های اسلامی بر محور کلمه اسلام، مسلمانان به قدرتی دست خواهند یافت که کسی توان مقابله با آنان را ندارد{{ببینید|متن=ببینید|وحدت |جهان اسلام}} و در نهایت ظهور منجی عالم، [[حضرت مهدی(ع)]] که حاکم بر همه موجودات و خاتم ولایت کلی به ‌تبعیت از پیامبر اکرم(ص) است، موجب تحقق توحید حقیقی و تشکیل حکومت صالحان خواهد بود.{{ببینید|متن=ببینید|مهدویت |حجت‌بن‌حسن، امام زمان(ع)}} ایشان وظیفه اساسی حکومت و انقلاب اسلامی را نیز نشر اسلام در جهان و ایجاد زمینه برای حاکمیت جهانی اسلام می‌داند و در این راه، سرمایه‌گذاری در احیای هویت اسلامی مسلمانان اهمیت ویژه‌ای دارد.{{ببینید|متن=ببینید|هویت |احیاگری و اصلاح |انقلاب اسلامی ایران |نهضت‌های اسلامی |صدور انقلاب}}

امام‌خمینی در تبیین حکومت جهانی اسلام، مفاهیمی را مانند مرزبندی میان [[اسلام ناب محمدی]] و [[اسلام امریکایی]]، {{ببینید|متن=ببینید|اسلام ناب محمدی}} بهره‌گیری از ظرفیت کنکره سراسری حج ابراهیمی محمدی، {{ببینید|متن=ببینید|حج ابراهیمی}} مفهوم عام مبارزه و قیام برای رسیدن به کمال انسانیت که همان جنگ فقر و غنا یا جنگ همه‌جانبه استضعاف در برابر استکبار بود، {{ببینید|متن=ببینید|قیام |جنگ فقر و غنا}} ابداع کرد و رمز پیروزی را در وحدت کلمه و توکل بر خدا می‌دانست.

هر نظام سیاسی بر بنیان روابط مردم و حکومت استوار است. جایگاه مردم و نفی و اثبات نقش آنان در برپایی حکومت و مقبولیت و کارآمدی آن، در ‌اندیشه‌ورزی‌های سیاسی و اجتماعی، همواره مورد توجه بوده است. امام‌خمینی انقلاب اسلامی ایران را یک انقلاب مردمی می‌داند و مردم را رکن اصلی تحقق‌بخش آن می‌نامد؛ این مردم برآمده از تمام اقشار جامعه هستند و نماینده گروه یا جناح و طبقه خاصی نیستند.{{ببینید|متن=ببینید|مردم}} بر همین ‌اساس، بخش مهمی از‌ اندیشه سیاسی امام‌خمینی به تبیین نقش مردم در مشروعیت‌بخشی به نظام و توجه به روابط و ضوابط میان مردم و حکومت، اختصاص یافته است:

امام‌خمینی در کنار [[مشروعیت]]، [[مقبولیت مردمی]] را نیز در تولّی و تشکیل عملی حکومت شرط شرعی می‌داند و معتقد است حاکم اسلامی مشروعیت و مقبولیت را باید با هم دارا باشد و اگر مقبولیت نداشته باشد، شرعاً و عملاً (در مقام اجرا) نمی‌تواند حکومت تشکیل دهد. انتخابات و بیعت و تاکید امام‌خمینی بر آن مربوط به همین بُعد است. به باور ایشان ولیّ فقیه اگر مورد پذیرش مردم نباشد، از اصل ولایت ساقط نمی‌شود، ولی بدون مقبولیت مردمی، افزون بر اینکه توان به‌کاربستن ولایت را ندارد، شرعاً نمی‌تواند حکومت تشکیل دهد؛ از این‌رو حکومت مورد نظر ایشان حکومتی است که هم دلخواه ملت است و هم بیعت با کسی است که بیعتِ با او بیعت با خداست.{{ببینید|متن=ببینید|مشروعیت |ولایت فقیه (۱)}}

امام‌خمینی با ترجیح ساختار «[[جمهوری]]» برای حکومت، {{ببینید|متن=ببینید|جمهوری اسلامی}} ویژگی‌های نظام سیاسی مبتنی بر جمهوریت را بر سر کار آمدن با آرای مردم، عمل نکردن برخلاف میل مردم و حفظ مردم می‌دانست و مردم را نیز به بهره‌گیری از این حق شرعی و قانونی خود برای مشارکت در برپایی نظام سیاسی مطلوب و نیز مشارکت در ادارۀ آن تشویق می‌کرد. از نگاه ایشان از مهم‌ترین حقوق مردم بر زمامداران، برابری با دولت‌مردان، پذیرش و عزل حاکمان سیاسی، نصیحت، طرح اشکال، انتقاد و اعتراض، رفاه، آسایش و امنیت، آزادی انجام فرایض دینی و مذهبی برای پیروان همة ادیان و مذاهب، آموزش، آزادی اظهار عقیده برای همه ازجمله اقلیت‌های دینی و مذهبی، انتخاب‌شدن و انتخاب‌کردن و آزادی و استقلال کامل در رای، ‌‌برخورداری از حریم خصوصی و آزادی‌های اجتماعی و سیاسی مانند تحزّب، اجتماعات، بیان، قلم، اشتغال و مسکن است.{{ببینید|متن=ببینید|مردم}}

در همین راستا امام‌خمینی مخالفت سیاسی در حکومت اسلامی را از جنبه وظیفه نظارتی مردم بر قدرت سیاسی، تکلیفی همگانی در برابر حاکمیت می‌داند و بر این باور است که در هر مرتبه و جایگاهی که حکومت اسلامی دچار انحراف از اصول اسلامی شود، حتی اگر از ناحیه شخص رهبر و ولیّ فقیه باشد، بر همه افراد ملت واجب است اعتراض و او را به مسیر درست هدایت کنند. البته این انتقاد یا مخالفت سیاسی باید همراه با تعهد اسلامی و شم سیاسی باشد؛ چنان‌که این مخالفت به ایجاد دشمنی و [[تفرقه]] در کشور منجر نشود.{{ببینید|متن=ببینید|مخالفت سیاسی |انتقاد |آزادی |حزب و تشکل}}

امام‌خمینی با توجه به دوربودن منطق اسلام از [[خشونت]] و [[ترور]]، حتی در اوج مبارزه با رژیم پهلوی نیز با ایجاد هرج‌ومرج و ناامنی در جامعه مخالف بود و تاکید می‌کرد حرکت انقلابی مردم نباید به سمت قتل، غارت و ناامنی پیش رود. ایشان حتی براندازی [[رژیم پهلوی]] را از طریق روش‌های مسالمت‌آمیز در قالب اعتصاب‌ها و تظاهرات مردمی پی می‌گرفت و تا حد امکان به شورش یا مبارزه مسلحانه دعوت نمی‌کرد؛ چنان‌که در رویارویی با گروه‌های مخالف و حتی [[محارب]] با نظام اسلامی نیز در مرحله نخست به گفتگو و نصیحت و دوری از خشونت روی آورد. ایشان همواره به مسئولان نظام نیز هشدار می‌داد که وجود خفقان و سرکوب و ناامیدی مردم از اجرای درست قوانین، می‌تواند عامل بروز شورش و انفجار عمومی در جامعه باشد.{{ببینید|متن=ببینید|شورش |اعتصاب |تظاهرات |مبارزه مسلحانه |ترور |ضدانقلاب}}

در بررسی تاریخ مبارزات سیاسی امام‌خمینی افزون بر نوع نگاه ایشان به دین و سیاست، باید به نگاه تاریخی ایشان به پیشینه سیاست‌ورزی در روحانیت و نیز لزوم شرعی براندازی حکومت‌های نامشروع و جایگزینی نظام سیاسی مشروع نیز توجه کرد و سپس به گزارش تاریخی روند مبارزات ایشان پرداخت. این روند در دو مرحله «دوران نهضت» و «دوران انقلاب» قابل بررسی است. در این بخش، مرحله نخست در چند محور گزارش می‌شود:

از نگاه کلی خاستگاه مبارزات سیاسی امام‌خمینی را باید در نوع نگاه ایشان به دین، پیوند عمیق [[دین]] با سیاست و ضرورت [[قیام]] و تشکیل حکومت اسلامی جست:

امام‌خمینی با اعتقاد به پیوند دین و سیاست، {{ببینید|متن=ببینید|دین و سیاست}} مبارزات سیاسی خود را با رژیم پهلوی از سال ۱۳۴۱ آغاز کرد و خاستگاه سیاست‌ورزی «دین» بود. به باور ایشان هر مسلمانی به پیروی از پیامبران بزرگ الهی و براساس آموزه [[قرآن]]، موظف به قیام برای خداست. قیام برای خدا، هم عرصه فردی انسان را شامل می‌شود و هم عرصه حیات اجتماعی را. از نگاه امام‌خمینی تنها دو راه پیش روی انسان است: راه الله و راه طاغوت و بر همین اساس ایشان نبردهای واقع‌شده در دنیا را نیز به دو دسته طاغوتی و توحیدی تقسیم می‌کند؛ چنان‌که در منطق ایشان همه حکومت‌های نامشروع و مفاهیمی چون «قدرت سیاسی ناروا»، «قدرت سیاسی باطل» یا «حکومت جائر»، ـ زیر عنوان «طاغوت» جای می‌گیرند.{{ببینید|متن=ببینید|طاغوت}}

امام‌خمینی از از شاهان قاجاری نیز به عنوان مجرم‌ترین افراد یاد کرده است که در‌‌ اندیشه مردم نبودند؛ چنان‌که عمق نفوذ بیگانگان در [[دوره قاجاریه]] به‌‌گونه‌ای بود که با حرکت یک کشتی انگلیسی‌ در [[خلیج فارس]]، هر قراردادی تحمیل می‌شد.{{ببینید|متن=ببینید|قاجاریه}}

یکم. نصیحت و هدایت: مرحله اول مبارزات امام‌خمینی، از درگذشت بروجردی آغاز شد و تا حدود سال ۱۳۵۰ ادامه یافت. ایشان در دوره نخست، با شیوه نصیحت، دولت را مخاطب قرار داده و در برابر تصویب غیر قانونیِ [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]، اظهار امیدواری کرد مسئله تصویب‌نامه، با گفتگو حل شود و نیاز به اعتراض و تعطیل عمومی نباشد. ایشان در پانزدهم [[آبان]] ۱۳۴۱ در نامه‌ای خطاب به محمدرضا پهلوی با تعبیر «حضور مبارک اعلی‌حضرت همایونی»، از تلگراف وی مبنی بر توصیه به دولت در رعایت نظر علما، تشکر کرد و اقدامات خلاف قانون و ضد اسلامی [[اسدالله علم]]، نخست‌وزیر را یادآور شد. ایشان در این نامه به محمدرضا پهلوی پند داد تا مراقب اعمال چاپلوسانی باشد که اعمال خلاف دین و قانون خود را به او نسبت می‌دهند. همچنین نصیحت علما به شاهان را از واجبات شمرد و به وی پند داد تا پشتیبانی علما را از دست ندهد.

امام‌خمینی با ـ نگاه کلی یادشده و در یک مبارزه پی‌گیر از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۷، نه تنها رژیم پهلوی بلکه سلسله ۲۵۰۰ساله پادشاهی در ایران را سرنگون و نظام جمهوری اسلامی را جایگزین کرد:

قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی که یکی از اصول متمم قانون اساسی مشروطیت بود، در سال ۱۳۴۱ در دولت اسدالله عَلَم مورد بازنگری قرار گرفت و با اقتباس از قوانین کشورهای دیگر تغییراتی در آن ایجاد شد که بر اساس آن قید اسلام و مردبودن از شرایط انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان حذف شد و در مراسم تحلیف، به جای قرآن «کتاب آسمانی» گذاشته شد.

رژیم پهلوی پس از ناکامی در پیشبرد لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، برنامه لوایح شش‌گانه یا «انقلاب سفید» را که برخی از مواد آن از سال ۱۳۳۹ به خاطر مخالفت مرجع تقلید وقت، سیدحسین بروجردی مسکوت مانده بود، به جریان‌ انداخت. انقلاب سفید، ادامه برنامه جامع اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ایران بود که محمدرضا پهلوی در چهارمین سفر خود به امریکا در فروردین ۱۳۴۱، اجرای آن را تعهد کرد. این طرح، همان «اتحاد برای پیشرفت» جان اف کندی، رئیس‌جمهور امریکا بود که در سال ۱۳۳۹ با هدف جلوگیری از قیام‌های مردمی در جهان سوم بر ضد امریکا برنامه‌ریزی شده بود.{{ببینید|متن=ببینید|انقلاب سفید}}

الغای رژیم ارباب رعیتی؛ تصویب لایحه ملی‌کردن جنگل‌ها؛ تصویب لایحه فروش سهام کارخانجات دولتی؛ تصویب لایحه سهیم‌کردن کارگران در منافع کارگاه‌های تولیدی و صنعتی؛ لایحه اصلاحی قانون انتخابات و لایحه ایجاد سپاه دانش برای اجرای تعلیمات عمومی و اجباری؛ اصول شش‌گانه اولیه این طرح بود که در ۱۹ [[دی‌]] ۱۳۴۱، توسط محمدرضا پهلوی برای همه‌پرسی اعلام شد. تجربه شکست لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، پهلوی را واداشت تا با اعمال قدرت و مقابله جدی با حرکت‌های مخالف، اصلاحات مد نظر خود را از طریق کسب آرای ملت، قانونی جلوه دهد.{{ببینید|متن=ببینید|انقلاب سفید}}

به‌رغم تحریم همه‌پرسی از سوی علما و درگیری‌های پراکنده‌ای که میان مردم و عوامل رژیم روی داد، سرانجام همه‌پرسی در ۶/۱۱/۱۳۴۱ با تبلیغات فراوان برگزار شد و با وجود استقبال کم مردم، تصویب [[لوایح شش‌گانه]]، با نتیجه شش میلیون رای موافق در برابر چند هزار رای مخالف اعلام شد.

این اقدام در مراسم عزاداری خانه امام‌خمینی، با واکنش به موقع ایشان ناکام ماند؛ اما همان نیروها عصر همان روز، مجلس عزاداری شهادت امام‌صادق(ع) در [[مدرسه فیضیه]] را که توسط مرجع تقلید وقت، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی|گلپایگانی]]{{ببینید|متن=ببینید|سیدمحمدرضا گلپایگانی}} برگزار گردید، به آشوب کشاندند. نیروهای حکومتی پس از ضرب و شتم شدید طلاب و مردم، حجره‌های طلاب را ویران کردند.{{ببینید|متن=ببینید|حمله به مدرسه فیضیه |طلاب}}

امام‌خمینی همان شب در جمع طلاب و مردم در خانه خود حاضر شد و حقیقت رژیم پهلوی را همان خوی چنگیزی دانست که با ارتکاب این جنایت خود را رسوا و مفتضح می‌کند و حاضران را به صبر و استقامت توصیه کرد. ایشان همچنین، طی بیانیه‌ای خطاب به علمای بزرگ تهران که با جمله «انا لله و انا الیه راجعون» آغاز شد، از این مصیبت بزرگ خبر داد. ایشان ضمن تشبیه این حمله به حملات مغول، شاه‌دوستی را مساوی با غارتگری و ضربه‌زدن بر پیکره [[قرآن]] و [[اسلام]] دانست و [[تقیه]] را حرام و اظهار حقایق را واجب اعلام کرد. ایشان همچنین به نام ملت ایران، اسدالله عَلَم نخست‌وزیر وقت ایران را استیضاح کرد.{{ببینید|متن=ببینید|حمله به مدرسه فیضیه}}

اعتراضات پی‌درپی امام‌خمینی در فاصله [[فروردین]] تا [[خرداد]] ۱۳۴۲، به جوّ ملتهب قم، [[تهران]] و بسیاری از شهرهای دیگر دامن می‌زد. ازجمله با پیام امام‌خمینی در ۲۸ [[اردیبهشت]] ۱۳۴۲ به مناسبت ماه محرم و تاکید بر افشای جنایت‌های رژیم پهلوی، مطالب سخنرانی‌ها و نوحه‌ها جنبه انتقادی از رژیم پهلوی پیدا کرد. رژیم پهلوی برای مهار بحران، با تهدید و ارعاب از وعاظ و هیئت‌های مذهبی، تعهد گرفت در این ماه از سخنان تحریک‌آمیز پرهیز کنند.

به دنبال این سخنرانی، در شب پانزده خرداد، پس از نیمه‌شب تعداد زیادی کماندو، چترباز و سرباز گارد، مسلح به سلاح‌های سرد و گرم به قم رفته و خانه امام‌خمینی را در محله یخچال‌قاضی{{ببینید|متن=ببینید|خانه امام‌خمینی}} محاصره و ایشان را در سحرگاه پانزده خرداد بازداشت کردند و به تهران بردند. هم‌زمان با بازداشت ایشان [[سیدحسن طباطبایی قمی]]{{ببینید|متن=ببینید|سیدحسن قمی}} و [[بهاءالدین محلاتی]]{{ببینید|متن=ببینید|بهاءالدین محلاتی}} از مراجع مشهد و شیراز و برخی دیگر از روحانیان نیز بازداشت شدند.{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}}

با انتشار سریع و گسترده خبر بازداشت امام‌خمینی، بازارها تعطیل شد و مردم همان روز در قم، تهران و برخی دیگر شهرها به خیابان‌ها ریختند و قیام پانزده خرداد شکل گرفت. مردم قم به همراه [[سیدمصطفی خمینی]]، {{ببینید|متن=ببینید|سیدمصطفی خمینی}} از خانه امام‌خمینی به سوی [[حرم فاطمه معصومه(س)]] حرکت کردند. مراجع تقلید و علمای حوزه نیز با تجمع در خانه سیدمحمدرضا گلپایگانی و تنظیم اعلامیه‌ای در محکوم‌ساختن این اقدام رژیم، همگی راهی صحن حرم شدند و شهر قم حالت انقلاب به خود گرفت. تظاهرات مردم به درگیری با نیروهای مسلح انجامید و عده‌ای کشته و زخمی شدند. زنان نیز در این قیام شرکت فعال داشتند و نخستین شهدای این قیام چهار نفر از بانوان قم بودند. در تهران نیز بازاریان و دانشجویان با تعطیلی بازار و کلاس‌ها، به تظاهرات پرداختند که در بعد از ظهر همان روز نیروهای نظامی و امنیتی به‌شدت آنان را سرکوب و تعدادی را شهید و مجروح کردند.

در پی این وقایع، مراجع تقلید قم، [[مشهد]] و [[نجف]]، با صدور اعلامیه‌هایی اقدامات رژیم را محکوم کردند و با تاکید بر استقامت مردم و همراهی علما با اعتراضات قانونی و شرعی امام‌خمینی، خواستار آزادی سریع ایشان‌ شدند.{{ببینید|متن=ببینید|پانزده خرداد}} همچنین بیش از پنجاه تن از علمای تراز اول ایران در اعتراض به بازداشت امام‌خمینی و برای پیشگیری از اعدام ایشان و دو مرجع تقلید دیگر سیدحسن قمی و بهاءالدین محلاتی، به تهران مهاجرت کردند؛ چنان‌که در برابر تهدید رژیم پهلوی به اعدام امام‌خمینی چهار نفر از مراجع، [[سیدمحمدهادی میلانی|میلانی]]، [[مرعشی نجفی]]، [[محمدتقی آملی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری|شریعتمداری]] با نوشته به اجتهاد و مرجعیت ایشان گواهی دادند. علمای مهاجر به تهران، [[روح‌الله کمالوند]]{{ببینید|متن=ببینید|روح‌الله کمالوند}} را برای اطلاع از سلامتی امام‌خمینی به نمایندگی نزد محمدرضا پهلوی فرستادند و پس از اطمینان از رفع خطر اعدام ایشان، به شهرهای خود بازگشتند.{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}}

امام‌خمینی ریشه تمام مفاسد در کشورهای اسلامی را به استعمار خارجی مربوط می‌دانست. ایشان با توجه به خطر استعمار در کشورهای اسلامی و لزوم مبارزه با آن، به ملت‌های اسلامی توصیه می‌کرد فریب نیرنگ‌های استعمار را نخورند و دست آنان را از کشورهای اسلامی کوتاه کنند.{{ببینید|متن=ببینید|ابرقدرت‌ها}} از نظر ایشان سهل‌انگاری سران کشورهای اسلامی و اختلاف آنان موجب سلطه روزافزون استعمارگران بر مقدرات مسلمانان است و چاره اساسی مقابله با استعمار، وحدت همه مسلمانان{{ببینید|متن=ببینید|وحدت}} و عملی‌کردن شعائر اسلامی است که در این زمینه، وظیفه علما بسیار سنگین است. ایشان اساس گرفتاری ایران را نیز سه استعمارگر بزرگ جهان، [[امریکا]]، [[انگلیس]] و [[شوروی]] می‌دید و معتقد بود این قدرت‌های استعماری، رژیم غیر قانونی پهلوی را بر مردم ایران مسلط کردند.{{ببینید|متن=ببینید|استکبار |استعمار و استثمار}}

در این میان، امام‌خمینی نسبت به رژیم اشغالگر قدس حساسیت ویژه‌ای داشت. ایشان از آنجا که [[رژیم صهیونیستی]] را دشمن اسلام، متجاوز به حقوق مسلمانان، غیر قانونی، نژادپرست، جرثومه فساد و غده سرطانی می‌دانست، از آغاز نهضت تا زمان رحلت نسبت به آن موضع سرسختی داشت و دشمنیِ رژیم صهیونیستی را به مسلمانان [[فلسطین]] محدود نمی‌دانست، بلکه آنان ‌را دشمن سرسختِ جهان اسلام و انسانیت بر می‌شمرد. ایشان درباره رابطه رژیم پهلوی و رژیم اشغالگر قدس معتقد بود محمدرضا پهلوی در راس عاملان صهیونیست‌‏ها قرار داشت، تا جایی که ایران به پایگاه نظامی آن رژیم تبدیل شده بود.{{ببینید|متن=ببینید|رژیم اشغالگر قدس}}

دوران تبعید امام‌خمینی به [[ترکیه]] و سپس [[عراق]] و در پی آن هجرت به [[فرانسه]]، از ۱۳ [[آبان]] ۱۳۴۳ آغاز و تا ۱۲ [[بهمن]] ۱۳۵۷ به درازا کشید. این دوران مسائل و رویدادهای بسیاری را در خود دارد:

از آغاز نهضت اسلامی، بخشی از توجه امام‌خمینی به مبارزه با قدرت‌های استکباری جهانی اختصاص یافت. اوج این مبارزه در جریان [[لایحه کاپیتولاسیون]] رخ داد. این لایحه که مستشاران امریکایی را از پیگرد قضایی در ایران مصون می‌کرد، پس از تهیه و تصویب در دولت حسنعلی منصور، در بی‌خبری کامل، در [[مرداد]] و [[مهر]] ۱۳۴۳ در [[مجلس سنا]] و [[مجلس شورای ملی]] به تصویب رسید. امام‌خمینی پس از آگاهی کامل از متن لایحه از منابع گوناگون، با اطلاع‌رسانی به مراجع و علمای قم و شهرستان‌ها و دعوت آنان به موضع‌گیری، اعلام کرد در روز بیستم [[جمادی‌الثانی]]، سالروز تولد [[حضرت فاطمه(ع)]]، برابر با چهارم آبان در این باره سخنرانی خواهد کرد. پس از این اعلام، محمدرضا پهلوی نماینده‌ای به قم فرستاد؛ اما امام‌خمینی او را نپذیرفت و او با سیدمصطفی خمینی دیدار کرد و خطرناک‌بودن حمله به امریکا را یادآور شد.

پس از سخنان امام‌خمینی، تبعید ایشان به ترکیه در دستور کار قرار گرفت. اقدامات امنیتی برای بازداشت ایشان از چند روز قبل انجام شد و ماموران اطلاعاتی بدون آگاهی از ماموریت خود در اطراف خانه امام‌خمینی در قم مستقر شدند. در سحرگاه چهارشنبه ۱۳ آبان ۱۳۴۳ ماموران شهربانی و سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) خانه را محاصره کردند و ایشان را بازداشت و به فرودگاه مهرآباد تهران منتقل کردند{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}} و در ساعت هشت صبح همان روز با یک فروند هواپیمای سی ۱۳۰ متعلق به نیروی هوایی ایران، ایشان را به ترکیه تبعید کردند. سرهنگ امیر افضلی، رئیس بخش امور اجتماعی ساواک، همراه امام‌خمینی در این سفر بود. همان روز رادیو و مطبوعات کشور خبر بازداشت و تبعید ایشان را گزارش کردند. مقامات ترکیه پس از یک هفته توقف امام‌خمینی در آنکارا، برای قطع ارتباط ایشان با مردم به ‌ویژه خبرنگاران، ایشان را به شهر بورسا در ۴۶۰ کیلومتری غرب آنکارا منتقل کردند.{{ببینید|متن=ببینید|بورسا}}

به گفته [[حسین فردوست]]، از سران ارتش و دوست نزدیک محمدرضا پهلوی، تبعید امام‌خمینی به ترکیه به دستور و اصرار امریکا بود. اسناد سفارتخانه امریکا نیز این ادعا را تایید می‌کند. رژیم پهلوی به دلیل حکومت لائیک ترکیه و اینکه بیشتر مردم ترکیه از [[اهل سنت]] هستند، تصور می‌‌کرد امام‌خمینی در این فضا نمی‌تواند فعالیت‌های خود را ادامه دهد و واقعیت موجود نیز این تصور را تایید می‌کرد؛ به‌ویژه اینکه امام‌خمینی در مبارزات خود، به آتاتورک نیز حمله کرده و او را فردی خبیث و غیر مسلمان نامیده بود.{{ببینید|متن=ببینید|تبعید امام‌خمینی}}

امام‌خمینی یازده ماه در ترکیه بود و ارتباط مکتوب با دوستان و خانواده، دیدار با برخی علما، روحانیون و نمایندگان مراجع تقلید و بازدید از برخی اماکن تاریخی و مذهبی ازجمله برنامه‌های ایشان در دوره تبعید بود.{{ببینید|متن=ببینید|بورسا}} ایشان که در سال‌های ۱۳۲۴-۱۳۲۶ بر [[وسیلة النجاة]] [[سیدابوالحسن اصفهانی]] حاشیه زده بود، در [[بورسا]] نگارش [[تحریر الوسیله]] را با واردکردن این حواشی در متن آغاز کرد و این کتاب را در نجف اشرف به پایان برد.{{ببینید|متن=ببینید|تحریر الوسیله}}

امام‌خمینی پس از ورود به فرودگاه بغداد برای زیارت به [[کاظمین(ع)]] رفت و بسیاری از فضلای حوزه نجف مانند فرزندان [[سیدابوالقاسم خویی]]، [[سیدعبدالهادی شیرازی]]، [[سیدمهدی حکیم]] فرزند [[سیدمحسن حکیم]] و بسیاری از طلاب، برای استقبال ایشان به کاظمین رفتند. امام‌خمینی پس از زیارت کاظمین، به [[کربلا]] رفت.{{ببینید|متن=ببینید|کربلا}} در ورودی کربلا، با همت [[سیدمحمد شیرازی]]، جمع زیادی از علما از ایشان استقبال کردند.{{ببینید|متن=ببینید|سیدمحمد شیرازی}} ایشان پس از یک هفته روز جمعه ۲۳/۷/۱۳۴۴ این شهر را با بدرقه علما و مردم کربلا، به سوی نجف ترک کرد و با استقبال علمای حوزه نجف روبه‌رو شد. ایشان پس از ورود و زیارت حرم [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] در خانه‌ای در شارع «‌الرسول» ساکن شد.{{ببینید|متن=ببینید|حوزه علمیه نجف}}

دوم. تدریس: با اینکه حکیم در نخستین دیدار خود از امام‌خمینی خواست درس خود را آغاز کند، اما ایشان به دلیل تواضع و احترام به علمای نجف، تا مدتی تدریس را به تاخیر انداخت. پس از تقاضای [[سیدمحمدتقی بحرالعلوم]]، امام جماعت مسجد شیخ انصاری و درخواست شاگردان پیشین امام‌خمینی مانند [[حسین راستی کاشانی]]، [[سیداسدالله مدنی]]، [[سیدجعفر کریمی]]، [[محمدحسن قدیری]]، [[سیدعباس خاتم یزدی]] و [[غلامرضا رضوانی]]، سرانجام ایشان در ۲۳/۸/۱۳۴۴ در مسجد شیخ انصاری تدریس را آغاز کرد.{{ببینید|متن=ببینید|تدریس امام‌خمینی}}

چهارم. صیانت از کیان حوزه و مرجعیت: امام‌خمینی در [[حوزه نجف]]، به جایگاه تک‌تک مراجع ازجمله حکیم، خویی، [[حسین حلی]] و دیگران احترام می‌گذاشت و به کسی اجازه نمی‌داد به جایگاه آنان بی‌احترامی کند. ایشان تا زمان حیات حکیم در امور جاری حوزه نجف دخالتی نکرد و امور مهم را به ایشان ارجاع می‌داد؛ چنان‌که در آغاز از دادن شهریه به طلاب خودداری کرد و سرانجام با اصرار دوستان پذیرفت. ایشان در توزیع شهریه با همه ملیت‌ها یکسان رفتار کرد و این ابتکار ـ مایه تاسی دیگر مراجع نیز گردید.{{ببینید|متن=ببینید|شهریه امام‌خمینی |حوزه علمیه نجف}}

امام‌خمینی در آغاز درس‌های خود در نجف، با تاکید به آمیختگی دین و سیاست و جامعیت اسلام، وظیفه سران کشورهای اسلامی و مسئولیت علما را در معرفی اسلام برشمرد. نیز در بهمن ۱۳۴۴ در نامه‌ای به [[سیدمحمدرضا سعیدی]]{{ببینید|متن=ببینید|سعیدی سیدمحمدرضا}} نهادهای بین‌المللی را دست‌نشانده ابرقدرت‌ها خواند و تماس با آنها را به صلاح روحانیت و اسلام ندانست. در سال ۱۳۴۵ نیز ضمن حفظ ارتباط با گروه‎‌های دانشجویی، تداوم حمایت روحانیت از مبارزات دانشجویی را اعلام کرد.{{ببینید|متن=ببینید|اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا |انجمن‏های اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا}}

امام‌خمینی در فروردین ۱۳۴۶، در نخستین واکنش به برگزاری جشن تاج‌گذاری، پیش از برگزاری آن، در اعلامیه‌ای خطاب به [[امیرعباس هویدا]] نخست‌وزیر، {{ببینید|متن=ببینید|امیرعباس هویدا}} با اشاره به وضعیت کشور، خیانت‌های دولت را یادآور شد و از برگزاری جشن‌های غیر ملیِ هرساله، انتقاد کرد. ایشان همچنین با انتقاد از سکوت علمای ایران در برابر جشن‌های تاج‌گذاری، اوضاع اسفبار مردم ایران را تشریح کرد.{{ببینید|متن=ببینید|تاجگذاری شاه}}

مهم‌ترین اقدام امام‌خمینی در سال ۱۳۴۸ ارائه نظریه [[ولایت فقیه]] در نجف بود که تاثیر بسزایی در پیشبرد نهضت اسلامی داشت. این ‌مباحث، با عنوان «ولایت فقیه» در همان سال گردآوری و منتشر شد.{{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه (۲)}}

امام‌خمینی ضمن توجه ویژه به مسائل داخل ایران، از مشکلات ایرانیان ساکن عراق نیز غافل نبود؛ ازجمله در اعتراض به اخراج ایرانیان از عراق در زمستان ۱۳۵۰ با وصف حاکمان عراق به گروهی که به دست خود، عراق را به تباهی خواهند کشید، در برابر این اقدام موضع گرفت و با فرستادن تلگرافی برای رئیس‌جمهور احمد حسن البکر، این اقدام را خلاف مصالح دولت عراق شمرد. ایشان همچنین در اعتراض به این رفتار رژیم عراق، اعلام کرد آن کشور را به مقصد لبنان ترک خواهد کرد که منجر به توقف اقدام حزب بعث گردید.{{ببینید|متن=ببینید|حزب بعث عراق}}

رژیم پهلوی پس از ناکامی در اعزام طلاب به سربازی در سال ۱۳۴۲، در سال‌های بعد، ازجمله در سال ۱۳۵۱ نیز برخی از روحانیان جوان را به سربازخانه‌ها فرستاد. امام‌خمینی در بیستم شهریور ۱۳۵۱ در پیامی به طلاب با این عنوان که سربازان امام ‌زمان(ع) هستند، سفارش کرد با کمال شجاعت تعلیمات نظامی را فرا گیرند و به وظایف دینی خود عمل کنند.{{ببینید|متن=ببینید|سربازگیری طلاب}}

امام‌خمینی در [[اسفند]] ۱۳۵۳، پس از آگاهی از تاسیس [[حزب رستاخیز]]، در پیامی شرکت در این حزب را بر عموم ملت حرام دانست و مخالفت با آن را از روشن‌ترین موارد نهی از منکر اعلام کرد. ‌ایشان تاسیس حزب رستاخیز را نشانه شکست طرح موسوم به «انقلاب ششم بهمن» ارزیابی کرد و اجبار مردم به عضویت در حزب را مخالف اساس مشروطه، قانون اساسی و موازین بین‌المللی دانست.{{ببینید|متن=ببینید|حزب رستاخیز ملت ایران}}

در سال ۱۳۵۴ گروهی از طلاب و مردم قم در مدرسه فیضیه برای شهدای ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ مجلس یادبودی برگزار کردند و در محکوم‌ساختن فضای حاکم بر ایران شعارهایی سر دادند که پس از دو روز محاصره، با هجوم ماموران رژیم، عده بسیاری بازداشت شدند. امام‌خمینی پس از ابراز تالم خاطر از حوادث خونین فیضیه، حرکت طلاب فیضیه را طلیعه درخشان آزادی مردم دانست. ایشان واقعه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه را یادآور واقعه قتل‌عام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ خواند و از یورش مسلحانه به مدارس دینی سخت انتقاد کرد.{{ببینید|متن=ببینید|هفده خرداد}}

یکی از رویدادهای سال ۱۳۵۵ در ایران، تغییر تاریخ هجری به دست رژیم پهلوی بود. محمدرضا پهلوی در ادامه سیاست رژیم در باستان‌گرایی، عرب‌ستیزی و دوری از سنت‌های اسلامی، مبدا تاریخ کشور را تغییر داد. در این طرح، سال به‌تخت‌نشستن [[کوروش]] مبدا تاریخ ایران شد و سال ۱۳۵۵ به ۲۵۳۵ تغییر کرد. این اقدام رژیم پهلوی واکنش گسترده علما و مردم متدین را در پی داشت.

در پی این اقدام رژیم، امام‌خمینی در مهر ۱۳۵۵ به‌کاربردن تاریخ شاهنشاهی را حرام دانست و ترجیح تاریخ و مرام ارتجاعی آتش‌پرستان و گبرها و صحبت پهلوی از [[پان‌ایرانیسم]] را بازگشت به زمان‌های تاریک، فاسد و جاهلانه ایران باستان شمرد و در مقابل، اسلام را مبدا عدالت، آزادی و سازنده انسان کامل، در ابعاد مادی و معنوی معرفی کرد.{{ببینید|متن=ببینید|تغییر تاریخ هجری}}

رژیم پهلوی همچنین در دهه پایانی عمر خود جشن‌های سالانه و پرهزینه‌ای را در شیراز با عنوان [[جشن هنر]] برگزار کرد. این برنامه که به پیشنهاد فریده دیبا، مادر [[فرح دیبا]]، همسر محمدرضا پهلوی، از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ در شیراز برگزار گردید، از آغاز تا پایان مبتذل و خلاف اخلاق عمومی بود و در سال ۱۳۵۶ به اوج ابتذال رسید و موجب واکنش مردم و علما گردید.

امام‌خمینی در واکنش به جشن هنر سال ۱۳۵۶، هدف رژیم از این کارها را تخدیر افکار عمومی معرفی کرد و انتقاد روزنامه‌های طرفدار رژیم را با هدف آرام‌کردن اوضاع و جلوگیری از انفجار درونی مردم ارزیابی کرد. ایشان هشدار داد اگر از این موارد جلوگیری نشود، ممکن است دامنه آن به دیگر نقاط ایران نیز کشانده شود و از مردم خواست در برابر این پدیده‌ها واکنش نشان دهند.{{ببینید|متن=ببینید|جشن هنر شیراز}}

در سال ۱۳۵۶، درحالی‌که تصور می‌شد رژیم پهلوی در در بستر اعلام فضای باز سیاسی، در موقعیت مطلوبی قرار دارد، وقوع برخی رویدادها که سرآغاز آن درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی بود، و بهره‌گیری درست رهبری نهضت از ظرفیت این حوادث، موجب اوج‌گیری نهضت شد. هجرت امام‌خمینی به فرانسه که فرصت‌های جدیدی در اختیار مبارزان و امام‌خمینی قرار داد، شتاب تحولات انقلاب و سردرگمی رژیم پهلوی در مهار آن را در پی داشت. تحولاتی که سرانجام به فرار محمدرضا پهلوی از کشور، بازگشت امام‌خمینی به ایران و پیروزی انقلاب اسلامی منجر شد. نهضت اسلامی مردم ایران در مسیر خود تا پیروزی، موافقان و مخالفانی داشته است که ردپای همراهی یا کارشکنی‌های آنان را در تاریخ انقلاب و سخنان امام‌خمینی می‌توان بازجست:

با انتشار این خبر در [[ایران]]، درس‌های حوزه‌های علمیه شهر‌های مختلف تعطیل شد و مجالس عزاداری در سراسر کشور برپا شد. در این مجالس با استقبال گسترده اقشار مختلف مردم، شعارهایی ضد رژیم پهلوی داده شد و گاه اعلامیه‌هایی در محکوم‌ساختن رژیم و دعوت به ادامه مبارزه پخش می‌شد. افزون بر شهرهای مختلف ایران، در خارج از ایران، ازجمله در [[پاکستان]]، [[افغانستان]]، [[سوریه]]، [[کویت]]، [[عربستان سعودی]]، لبنان، [[بحرین]]، قطر، انگلستان، سوئد، امریکا و کانادا نیز مجالس بزرگداشت برگزار شد. روحانیان ایران همچنین از شهرهای مختلف با ارسال تلگراف به امام‌خمینی تسلیت گفتند و ایشان نیز در ۲۱/۸/۱۳۵۶ در نامه‌ای خطاب به طبقات مختلف مردم، از پیام‌های تسلیت و ابراز همدردی آنان تشکر کرد و این حادثه را از الطاف خفیه‌ الهی دانست.{{ببینید|متن=ببینید|سیدمصطفی خمینی}}

در فضایی که به دلیل درگذشت سیدمصطفی، در سراسر کشور نام امام‌خمینی فراگیر شده بود، رژیم پهلوی با ارزیابی اشتباه و برای کاستن از محبوبیت ایشان، مقاله اهانت‌آمیزی با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه»، با هماهنگی ساواک و دربار در روزنامه اطلاعات ۱۷ [[دی]] ۱۳۵۶ منتشر کرد. در این مقاله، نویسنده با نام مستعار احمد رشیدی مطلق، با حمله به حرکت پانزده خرداد و معرفی امام‌خمینی به عنوان عامل اصلی آن، با اهانت به ایشان، امام‌خمینی را فردی ناشناخته و بیگانه نامید که با شهرت‌طلبی، در پی ایجاد ناامنی و اجرای نقشه استعمار سرخ و سیاه است و باید مراقب او بود.{{ببینید|متن=ببینید|نوزده دی}}

توهین به امام‌خمینی خشم روحانیون و مردم قم را بر انگیخت و مردم را وادار به تجمع در برابر خانه مراجع تقلید و سایر استادان برجسته حوزه کرد که با سرکوب ماموران رژیم پهلوی در روز [[نوزده دی]] و کشته‌ و زخمی‌شدن گروهی از طلاب و مردم روبه‌رو شد. امام‌خمینی برای هم‌دردی با مردم مظلوم، یک هفته نماز جماعت و درس خود را تعطیل کرد و پس از آن دست‌کم در هفت پیام و سخنرانی، به حادثه نوزده دی واکنش نشان داد و آن را محکوم کرد.{{ببینید|متن=ببینید|نوزده دی}}

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های [[قیام تبریز]]، بازتاب آن در سطح جهان بود؛ در داخل کشور نیز درگیری ماموران امنیتی با تظاهرکنندگان پس از مراسم چهلم شهدای تبریز در برخی شهرها ازجمله یزد منجر به شهادت و زخمی‌شدن عده‌ای دیگر شد که موضع‌گیری علما و مراجع، و نیز بزرگداشت چهلمین روز شهادت معترضان یزد را در پی داشت. ادامه برگزاری مراسم بزرگداشت شهدای هر شهر در شهرهای مختلف، موجب ریشه‌دارشدن اعتراض‌ها شد. از این پس راهپیمایی‌های مردم و حمله ساواک به تظاهرات، پیام‌ها و سخنرانی‌های امام‌خمینی در دفاع از مردم را در پی داشت.{{ببینید|متن=ببینید|انقلاب اسلامی ایران}}

فاجعه [[سینما رکس آبادان]] در شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ که با آتش‌سوزی عمدی به هنگام پخش فیلم «گوزن‌ها» اتفاق افتاد، به کشته‌شدن ۴۳۰ تن منجر شد. برخلاف تلاش رژیم پهلوی در نسبت دادن این حادثه به نیروهای انقلابی، روشن‌گری امام‌خمینی این حادثه را به زیان رژیم و به نفع انقلاب تمام کرد. امام‌خمینی به‌آتش‌کشیدن چند صد تن را واقعه‌ای حساب‌شده و از وحشیانه‌ترین اعمالی دانست که افراد درنده‌خو به آن دست زده‌اند. ایشان اتهام این عمل غیر انسانی را به مخالفان محمدرضا پهلوی، توطئه رژیم و با هدف بدجلوه‌دادن مبارزات حق‌طلبانه ملت ایران در جهان دانست.{{ببینید|متن=ببینید|سینما رکس آبادان}}

محمدرضا پهلوی در پنجم شهریور ۱۳۵۷ [[جمشید آموزگار]] را برکنار کرد و [[جعفر شریف‌امامی]] را با شعار «آشتی ملی»، به نخست‌وزیری برگزید. پهلوی نیز در مصاحبه‌ای در حمایت از دولت، به خطاهای خود اعتراف و دولت او را دولت تغییر برای آشتی با مردم معرفی کرد. شریف‌امامی با شعار مبارزه با فساد، آزادی بیان در مطبوعات و توجه به خواست روحانیان بر سر کار آمد و کوشید تا سمت و سوی تازه‌ای به اوضاع سیاسی کشور ببخشد.{{ببینید|متن=ببینید|جعفر شریف‌امامی}}

حکومت‌نظامی ساعت ۶ صبح روز جمعه ۱۷ شهریور اعلام شد و مردم تهران بدون اطلاع از آن، برای چهارمین روز متوالی، در دسته‌های بزرگ و با سردادن شعارهای انقلابی، خیابان‌های فرح‌آباد (پیروزی)، شهباز (۱۷ شهریور) و میدان خراسان را به سمت میدان ژاله طی کردند و تانک‌ها، زره‌پوش‌های نظامی و ماموران مسلسل ‌به ‌دست، مردم را غافلگیر کردند. ماموران پس از موفق‌نشدن در پراکندن جمعیت، مردم را از زمین و هوا به رگبار گلوله بستند. پس از کشتار [[۱۷ شهریور]]، رژیم پهلوی تجمع عظیم مردمی را توطئه گروه‌های خارجی و تعداد کل شهدا و مجروحان این روز را، ۵۸ کشته و ۲۰۵ مجروح اعلام کرد. قره‌باغی وزیر کشور وقت، آن را ۸۶ کشته و ۲۰۵ زخمی دانست و شریف‌امامی در مصاحبه خود، تعداد کشته‌شدگان این روز را ۱۲۳ تن برشمرد؛ چنان‌که پس از پیروزی انقلاب، [[بنیاد شهید انقلاب اسلامی]] به اسامی ۹۳ تن از شهدای ۱۷ شهریور دست یافته است.{{ببینید|متن=ببینید|هفده شهریور}}