امام‌علی(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

  | سرشناسی    =امیرالمؤمنین(ع) علی‌بن‌ابی‌طالب، جانشین بلافصل پیامبر اکرم (ص) و نخستین امام شیعیان و الگوی جامع انسان کامل و حاکم اسلامی

  | مادر        = فاطمه دختر اسدبن‌هاشم

  | فرزندان      = حسن، حسین، زینب، ام کلثوم، محسن، محمد حنفیه، عباس، عمر، رقیه، جعفر، عثمان، عبدالله، محمد اصغر، عبیدالله، یحیی، ام الحسن، رمله، نفیسه، ام هانئ،...

امیرالمؤمنین علی(ع) چهارمین فرزند [[ابوطالب]] عموی [[پیامبر اکرم(ص)]] و مادر ایشان فاطمه دختر اسدبن‌هاشم است که دختر عموی ابوطالب بود.<ref>کلینی، کافی، ۱/۴۵۲؛ مسعودی، مروج الذهب، ۲/۳۵۰.</ref> ابوطالب معروف به مؤمن [[قریش]]،<ref>موسوی، ایمان ابوطالب، ۳۵۸.</ref> از گروندگان به پیامبر اکرم (ص) و پشتیبان آن حضرت بود<ref>مفید، ایمان ابوطالب، ۱۷–۴۱؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴/۷۸.</ref> و با همه وجود در برابر هجمه‌های جسمی و روانیِ مشرکان قریش، از پیامبر(ص) دفاع می‌کرد.<ref>یعقوبی، تاریخ، ۲/۱۳–۱۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۸/۱۸۷، ۱۹۷ و ۲۰۳–۲۰۹.</ref> وی در ۲۶ رجب یا ۱۳ رمضان سال دهم بعثت درگذشت.<ref>یعقوبی، تاریخ، ۲/۳۵.</ref> [[فاطمه‌بنت‌اسد]] نیز پیش از [[هجرت پیامبر(ص) به مدینه|هجرت]]، مسلمان شد<ref>ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۴/۱۸۹۱.</ref> و یازدهمین مسلمان بود.<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۴.</ref> او همراه با مهاجران [[مکه]] به [[مدینه]] هجرت کرد<ref>کلینی، کافی، ۱/۴۵۳؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۴/۱۸۹۱.</ref> و رفتارش با پیامبر (ص) بسیار مهربانانه و نیک بود.<ref>کلینی، کافی، ۱/۴۵۷؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۳۶–۱۳۸.</ref> پیامبر (ص) او را همانند مادر خود می‌شمرد و با قدردانی از زحمات او در حق خود، برای وی طلب رحمت و مغفرت کرد.<ref>متقی هندی، کنز العمال، ۱۲/۱۴۷–۱۴۸.</ref> فاطمه در حدود سال پنجم هجری در مدینه از دنیا رفت و در [[بقیع]] با حضور پیامبر(ص) به خاک سپرده شد.<ref>ابن‌حجر، الاصابهٔ، ۸/۲۶۹؛ زرکلی، الاعلام، ۵/۱۳۰.</ref>

حضرت علی(ع) بنابر گفته مشهور در روز جمعه ۱۳ رجب، سی سال پس از [[عام‌الفیل]] (۶۰۰ م)، در درون [[کعبه]] به دنیا آمد.<ref>مفید، الارشاد، ۱/۵؛ اربلی، کشف الغمة، ۱/۶۰.</ref> کنیه مشهور ایشان «ابوالحسن» است و «امیرالمؤمنین» و «مرتضی» از معروف‌ترین القاب ایشان می‌باشد.<ref>مفید، الارشاد، ۱/۵؛ اربلی، کشف الغمة، ۱/۶۷.</ref> [[امام‌صادق(ع)]] به مردم سفارش کرده‌است پس از شهادت به وحدانیت خدا و نبوت پیامبر(ص)، از علی(ع) با لقب «امیرالمؤمنین» یاد کنند.<ref>طبرسی، احمد، الاحتجاج، ۱/۱۵۸.</ref>

علی(ع) چنان‌که خود ایشان نیز خاطرنشان کرده،<ref>نهج البلاغه، خ۲۳۴، ۳۶۸.</ref> از کودکی در دامان [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبر اکرم (ص)]] پرورش یافت<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۵.</ref> و همواره در کنار آن حضرت بود. در هنگام نزول [[وحی]] بر پیامبر (ص) آنچه را آن حضرت می‌دید و می‌شنید، او نیز می‌دید و می‌شنید.<ref>مفید، الارشاد، ۱/۶.</ref> بر اساس نقل‌ها و روایات فراوان ایشان نخستین شخصی بود که به پیامبر (ص) ایمان آورد و [[ایمان]] ایشان پیش از [[خدیجه(س)]] و [[ابوبکر]] و [[عمر]] بوده‌است.<ref>←ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۲/۴–۱۳.</ref> برخی ایشان را نخستین مردی شمرده‌اند که به پیامبر (ص) ایمان آورد و با پیامبر (ص) [[نماز]] گزارد.<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه (ص)، ۱/۲۴۵؛ اسکافی، المعیار و الموازنه، ۶۶–۷۱؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۳/۱۰۹۱.</ref> در سال ۱۳ بعثت پس از هم‌پیمان‌شدنِ مشرکان [[قریش]] بر کشتن پیامبر (ص) با وجود خطر جانی، علی(ع) برای حفظ جان پیامبر (ص) در بستر ایشان خوابید و ایشان شبانه مکه را به قصد هجرت به مدینه ترک کرد.<ref>طوسی، التبیان، ‏۲/۱۸۳ و ‏۵/۱۰۹.</ref> پیامبر (ص) پس از هجرت به مدینه، در میان مهاجران و انصار پیمان برادری بست و علی(ع) را برادر خود قرار داد<ref>ابن‌هشام، السیرة النبویه (ص)، ۲/۵۰۴–۵۰۵؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۳/۲۲.</ref> و در سال دوم هجرت، دختر خود [[حضرت فاطمه زهرا(س)|فاطمه (س)]] را به [[ازدواج]] علی(ع) درآورد.<ref>ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۳/۳۵۷.</ref>

علی(ع) در همه جنگ‌های پیامبر (ص) جز [[غزوه تبوک]] که به دستور پیامبر (ص) در [[مدینه]] ماند، حضور داشت و پرچم‌داری سپاه اسلام بر عهده ایشان بود. پیامبر (ص) که از اوائل بعثت خود بارها به موضوع جانشینی علی(ع) پس از خود اشاره یا تصریح کرده بود، در سال دهم هجری، دوباره ایشان را در محل [[غدیر خم|غدیر خُم]] به جانشینی از خود معرّفی کرد<ref>صدوق، الامالی، ۲؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۵/۲۰۸–۲۱۴.</ref>؛ ولی پس از رحلت پیامبر (ص)، او از حق خود محروم شد،<ref>جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۴۸–۵۲.</ref> تا اینکه در سال ۳۵ هجری پس از [[قتل خلیفه سوم]]، با اصرار مردم خلافت را به دست گرفت<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۳/۱۹۰–۱۹۱.</ref> و سرانجام در ۱۹ رمضان سال ۴۰ هجری هنگام نماز صبح در [[مسجد کوفه]] به دست [[ابن ملجم مرادی|عبدالرحمن پسر ملجم مرادی]] مجروح<ref>مفید، الارشاد، ۱/۱۸–۱۹.</ref> و در شب ۲۱ رمضان به [[شهادت]] رسید و در نزدیکی کوفه در وادی غریّ که بعدها به [[نجف]] معروف شد دفن گردید.<ref>کلینی، کافی، ۱/۴۵۶؛ اربلی، کشف الغمة، ۲/۶۳.</ref>

امیرالمؤمنین علی(ع) شایسته‌ترین فرد امت برای جانشینی پیامبر اکرم (ص) بود. پیامبر (ص) بارها به جانشینی ایشان تصریح و ایشان را برای [[امامت]] پس از خود به مردم معرفی کرد<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۳۶/۳۶۳–۳۶۵.</ref>؛ ازجمله پس از نزول آیه «وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْأَقْرَبینَ»<ref>شعراء، ۲۱۴.</ref> و دستور به دعوت خویشاوندان نزدیک به سوی اسلام، [[پیامبر(ص)]] در میان چهل تن از خویشاوندان خود به جانشینی علی(ع) تصریح کرد.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۹/۷۴–۷۵؛ مفید، الارشاد، ۱/۴۹–۵۰؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱/۵۴۳.</ref> ایشان همچنین هنگام رفتن به غزوه تبوک، علی(ع) را جانشین خود ساخت و جانشینی علی(ع) را جز در امر نبوت، همچون جانشینی [[هارون(ع)]] از برادرش [[موسی(ع)]] شمرد<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۳/۲۳–۲۴؛ مفید، الارشاد، ۱/۸؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱/۱۹۰.</ref>؛ چنان‌که در ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجرت پس از [[حجةالوداع]] و پس از نزول آیه «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک»،<ref>مائده، ۶۷.</ref> معروف به [[آیه تبلیغ]]، در محل [[غدیر خم]] و در حضور ده‌ها هزار تن از مسلمانان، ایشان را با جمله «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» ولیّ و خلیفه پس از خود بر مسلمانان قرار داد<ref>اسکافی، المعیار و الموازنه، ۷۱–۷۲؛ مفید، الارشاد، ۱/۱۷۵–۱۷۶؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱/۲۰۰.</ref> و آیه «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی»<ref>مائده، ۳.</ref> دراین‌باره نازل شد و دین با [[ولایت علی(ع)]] کامل و نعمت تمام شد.<ref>حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱/۵۸۷–۵۸۸.</ref>

[[امام‌خمینی]] نیز با اشاره به آیات و روایات یادشده تأکید کرده‌ است که [[وحی]] و [[بعثت]] با امامت امیرالمؤمنین(ع) پشتوانه پیدا کرد و دین با ولایت وی تداوم یافت و کامل شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۵۰.</ref> به اعتقاد [[شیعه|شیعیان]] امام‌علی(ع) افزون بر [[ولایت تشریعی]] دارای [[ولایت تکوینی]] نیز بوده‌است و این مقام معنوی چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده، مقام خلافت کلی الهی و تکوینی و مقرب‌تر از جایگاه [[فرشتگان]] است و به موجب آن، همه ذرات در برابر «ولی امر» خاضع‌اند و او می‌تواند به اذن خدا در طبیعت تصرف کند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۴.</ref> ایشان خاطرنشان کرده که اعلام ولایت امیرالمؤمنین(ع) در غدیر خم افزون بر اعلام مقام معنوی وی، به معنای نصب و [[حکومت]] و اداره [[جامعه]] نیز بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۱۲–۱۱۳.</ref> {{ببینید|امامت}}. افزون بر مقام امامت و ولایت، در اینجا تنها به گوشه‌هایی از زندگی و شخصیت امیرالمؤمنین علی(ع) که در آثار مختلف امام‌خمینی و به صورت پراکنده بیشتر بازتاب داشته اشاره می‌گردد.

در نگاهی کلی امام‌علی(ع) بزرگ‌ترین شخصیت دنیای اسلام پس از [[پیامبر اکرم(ص)]] است. اسلام ایشان از همه پیش‌تر و عمل ایشان از همه فزون‌تر و شرف ایشان از همگان والاتر و [[زهد]] ایشان از دیگران برتر است و با وجود پنهان‌کردن فضایل ایشان از ترس یا از [[حسد]]، شرق و غرب عالم پر از فضایل اوست.<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۶–۱۷.</ref> چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۲۲–۲۲۳.</ref> همه گرایش‌ها و فرقه‌های اسلامی از [[عارفان]] و فیلسوفان و ادیبان، خود را وابسته به ایشان می‌شمرند.<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۶–۱۷، ۱/۲۸–۲۹.</ref> به گواهی مفسران بزرگی چون [[ابن‌عباس]]، سیصد آیه [[قرآن]] در منزلت ایشان نازل شده است.<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، ۶/۲۱۹.</ref> امام‌خمینی نیز به‌شماری از این آیات اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۵۱–۵۵۲ و ۶۳۶؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۶۶.</ref> رسول خدا (ص)، علی(ع) را شریک همه مناقب و فضایل خود به جز [[نبوت]] شمرده‌است<ref>ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ۱/۶۶–۶۷.</ref>؛ همچنین پیامبر (ص) ایشان را نخستین مؤمن و وفادارترین مردم به پیمان‌های خدا و استوارترینِ آنان در دین خدا و بیناترین داور و دادگرترینِ مردم،<ref>ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ۱/۶۶–۶۷.</ref> صدیق اکبر و جداکننده حق از باطل و نخستین همراه خود در [[قیامت]]،<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۲/۶.</ref> عضو اهل بیت(ع)<ref>احمدبن‌حنبل، مسند، ۴/۳۶۷.</ref> و مشمول [[آیه تطهیر]]<ref>سیوطی، الدر المنثور، ۵/۱۹۸–۱۹۹.</ref> خوانده‌است.

در نگاه امام‌خمینی نیز امیرالمؤمنین علی(ع) برترین شخصیت [[اسلام]] پس از [[پیامبر(ص)]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۳۸.</ref> و مظهر اسم جمع الهی است که همه [[اسما و صفات|اسما و صفات الهی]] با واسطه رسول اکرم (ص) در ایشان ظهور کرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۶۳–۶۴.</ref> و از آغاز آفرینش تا ابد به جز رسول اکرم (ص) فضیلت هیچ‌کس به اندازه ایشان نیست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۴۳–۳۴۴.</ref> به اعتقاد ایشان، [[قرآن کریم]] و [[سنت|سنت پیامبر (ص)]] با ولادت امام‌علی(ع) مفسر پیدا کرد، اسلام قوت گرفت و بعثت پیامبر (ص) با وجود ایشان ریشه یافت. علی(ع) باب وحی، تفسیر وحی و پشتوانه اسلام<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۵۰.</ref> و حقیقت ناشناخته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۴۷.</ref> است؛ شخصیتی که پس از اسلام و پیش از آن و بعدها نیز کسی مانند او نیست. علی(ع) انسانی است که صفات متضاد را از [[عبادت]]، [[زهد]]، [[شجاعت]] و عاطفه در خود گرد آورده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۰ و ۲۰/۲۲.</ref> ایشان معجزه اسلام و دلیل حقانیت راه پیامبر (ص) بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۸.</ref> امام‌خمینی یادآورشده است که پیامبر اسلام (ص) اگر تنها علی(ع) را به جامعه تحویل داده بود، برای درستی راه پیامبر (ص) کافی بود و اگر تنها فلسفه [[بعثت]] ایشان تربیت شخصی مانند علی(ع) بود، برای حضرت (ص) بس بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۱.</ref> برخی از ابعاد شخصیت و کمالات امیرالمؤمنین علی(ع) عبارت‌اند از:

امیرالمؤمنین(ع) چنان‌که [[امام‌خمینی]] نیز بدان اشاره کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، جواهر الاصول، ۴/۵۰۰–۵۰۱.</ref> در همه حال همراه پیامبر (ص) بود و همه گفته‌های ایشان را به یاد داشت و شأن نزول آیات [[قرآن]] و شرایط نزول آنها را می‌دانست<ref>نهج البلاغه، خ۲۳۴، ۳۶۷–۳۶۸.</ref> و لیاقت یافت دروازه ورود به شهر [[علمِ]] پیامبر اکرم (ص) معرفی شود.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۰/۱۲۰.</ref> پیامبر هزار باب دانش برای امام‌علی(ع) گشود که از هر کدام آنها هزار باب گشوده شد.<ref>کلینی، کافی، ۱/۲۳۹؛ امام‌خمینی، جواهر الاصول، ۴/۵۰۱.</ref> امام‌علی(ع) بارها از مردم خواست تا هنگامی که در میان آنان است، از هر علم و دانشی که می‌خواهند بپرسند.<ref>نهج البلاغه، خ۲۳۱، ۳۴۶؛ متقی هندی، کنز العمال، ۲/۵۶۹.</ref> ابن‌عباس دانش خویش و علم تمام اصحاب پیامبر (ص) را در برابر علم علی(ع) قطره‌ای در برابر هفت دریا شمرده‌است<ref>مفید، الامالی، ۲۳۶.</ref> و [[امام‌صادق(ع)]] آن حضرت را مصداق بارز کتاب مبین در آیه «لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی کتابٍ مُبینٍ»<ref>انعام، ۵۹.</ref> نامیده‌است.<ref>حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱/۷۲۳.</ref> علی(ع) باب و امانتدار [[وحی]] و مفسر قرآن و سنت پیامبر (ص) بود<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۴۰/۲۰۴.</ref> و در همه علوم اسلامی از قرآن، [[علم کلام|کلام]]، [[عرفان]]، [[فقه]] و [[قضاوت]] ممتاز و از بنیان‌گذاران آن بود.<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۱۷–۲۷.</ref> امام‌خمینی نیز علی(ع) را حامل علم فعلی حق و ولایت کبری شمرده<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۳–۲۷۴.</ref> و با اشاره به دانش بیکران ایشان، از مهلت‌نیافتن حضرت برای عرضه علوم اسلامی به امت پیامبر (ص)، اظهار تأسف شدید کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۷.</ref>

بزرگ‌ترین شاخصه امیرالمؤمنین(ع) چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده [[عبودیت]] وی برای خدا بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۴۷.</ref> آن حضرت خدا را نه با اندیشه که با چشم دل و [[شهود]] درونی شناخت<ref>نهج البلاغه، خ۱۷۸، ۲۶۱.</ref> و خدا را هفت سال پیش از دیگران پرستید.<ref>←ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۲/۱۶.</ref> به تعبیر خود آن حضرت هیچ‌کس از [[امت اسلامی]] پس از پیامبر خدا (ص) به اندازه وی خدا را [[عبادت]] نکرده‌است<ref>نسائی‏، ویژگی‌های امیرمؤمنان(ع)، ۲۷.</ref> و بدین جهت از آن حضرت به حقیقت «[[صراط مستقیم]]» و «راه خدا» تعبیر شده است.<ref>فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۲/۱۷۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۶۰.</ref> عبادت علی(ع) عبادت آزادگان بود؛ زیرا خدا را شایسته پرستش دید، پس پرستش کرد، نه برای ترس از [[دوزخ]] و طمع در [[بهشت]].<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۶۷/۱۹۷.</ref>

از نگاه امام‌خمینی مناجات‌های امام‌علی(ع) همچون «صبرتُ علی عذابکَ فَکیفَ اَصبِرُ علی فِراقِک» که در [[دعای کمیل]] آمده‌است، گویای [[محبت و عشق|عشق]] او به عبادت بود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵۵؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۲۴.</ref> آن حضرت روزها [[روزه]] و شب‌ها به [[عبادت]] مشغول بود. شبی هزار رکعت [[نماز]] به جای می‌آورد.<ref>طبرسی، فضل، مجمع البیان، ۹/۱۳۳؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۰.</ref> ایشان در بحبوحه نبرد با دشمن نیز به نماز اهمیت می‌داد<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۲۷.</ref> و به تمام معنا [[عرفا|عارف]] و واصل به حق و پاکباز بود و حقایق هستی برایش آشکار بود<ref>←نهج البلاغه، خ۴، ۲۵–۲۶.</ref>؛ به گونه‌ای که به گفته خود ایشان کناررفتن پرده‌های غیب نیز بر یقین وی نمی‌افزود.<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۱۱۹.</ref> ایشان شیفته دیدار خدا بود و از [[مرگ]] هراسی نداشت و اشتیاق ایشان به مرگ بیش از شوق کودک به پستان مادرش بود.<ref>نهج البلاغه، خ۵، ۲۷.</ref> در برابر خداوند، خود را بنده‌ای کوچک می‌شمرد و هنگامی که وقت نماز فرا می‌رسید، به خود می‌پیچید.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۴/۹۴.</ref> ایشان در حال عبادت چنان غرق در عبادت خدا می‌شد که در حال نماز بدون آنکه متوجه شود، تیر از پای ایشان کشیدند.<ref>دیلمی، ارشاد القلوب، ۲/۲۱۷.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز خاطرنشان کرده‌است که امتیاز نماز حضرت علی(ع) نه به قرائت، طول رکوع و سجود و بیشتری اذکار که به حضور [[قلب]] او بود. هیچ‌کس توان درک او را نداشته و همه بشر و [[فرشتگان]] مقرب و پیامبران الهی ـ به جز رسول خاتم (ص) ـ توان گفتن یک «لا اله الا الله» امام‌علی(ع) را نداشتند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۶.</ref>

امیرالمؤمنین(ع) بنده خالص خدا بود و همه کارهایش برای خدا انجام می‌گرفت.<ref>نهج البلاغه، خ۵۵، ۷۲.</ref> امام‌خمینی ایشان را سرباز گمنام و فداکار خدا شمرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۲۱.</ref> و ستایش خداوند از ایشان در جریان نزول آیه «وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ»<ref>انسان، ۸.</ref> را نه برای دادن غذای اندک به بینوایان بلکه برای [[اخلاص]] ایشان دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۶.</ref> ایشان با اشاره به سخن پیامبر (ص) «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین»،<ref>حاکم نیشابوری، المستدرک، ۳/۳۲؛ ← مجلسی، بحارالانوار، ۳۹/۲.</ref> در شأن علی(ع) در روز [[جنگ خندق]]، یادآور شده است اهمیت این ضربت به جهت اخلاص و قلب الهی و موحد علی(ع)<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۵۲۱–۵۲۲.</ref> و سیر این حرکت به سوی خدا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۷۵.</ref> بود؛ چنان‌که [[عمروبن‌عبدود]] پس از شکست از حضرت در نبرد خندق به طرف ایشان آب دهن افکند و حضرت از ترس اینکه مبادا در آن وقت، کشتنِ او برای خدا نباشد، در جداکردن سر وی تأخیر کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۵۸؛ ← مجلسی، بحارالانوار، ۴۱/۵۰–۵۱.</ref>

امیرالمؤمنین(ع) در [[شجاعت]] و شهامت ضرب‌المثل بود. پهلوانان عرب در عرصه‌های نبرد از هماوردی با ایشان ناتوان بودند.<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۲۰–۲۱.</ref> ایشان چنان‌که خود گفته‌است همانند درختِ کوهسار سخت، مقاوم و باصلابت بود.<ref>نهج البلاغه، ن۴۵، ۴۴۳.</ref> شجاعت ایشان در میان [[صحابه|اصحاب پیامبر(ص)]] مانند نداشت. در جنگ‌ها پشت به دشمن نمی‌کرد.<ref>نهج البلاغه، ن۴۵، ۴۴۳.</ref> ایشان پرچمدار سپاه [[اسلام]] بود<ref>مفید، الارشاد، ۱/۷۹ و ۱۲۶.</ref> و پهلوانان مشرکِ بسیاری در این غزوه‌ها با شمشیر حضرت(ع) از پای درآمدند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۹۹/۱۰۶.</ref> در [[جنگ احد]] پس از گریز بسیاری از اصحاب از صحنه نبرد، ایشان در نهایتِ رشادت، خود را سپر پیامبر (ص) کرد که [[جبرئیل]] در حق آن حضرت ندای «لَا سَیفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِی» سر داد.<ref>کلینی، کافی، ۸/۱۱۰؛ صدوق، علل الشرائع، ۱/۷.</ref> امام‌علی(ع) درِ بزرگ قلعه خیبر را که چندین نفر از برداشتن آن ناتوان بودند، از جا کند و به یک‌سو افکند. در غزوه خندق [[عمرو بن‌عبدود]]، شجاعِ معروف عرب و در [[جنگ خیبر]] مرحب خیبری به دست ایشان از پای درآمدند<ref>مفید، الارشاد، ۱/۱۲۵–۱۲۷؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۲۰.</ref> و امام‌خمینی نیز به این نمونه‌های شجاعت ایشان اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۱–۲۰.</ref>

== حکومت پس از پیامبر (ص) ==

پس از درگذشت پیامبر (ص) [[جامعه اسلامی]] چنان‌که علی(ع) اشاره کرده‌است از مسیر اصلی خود منحرف شد<ref>نهج البلاغه، خ۳، ۲۱–۲۲ و خ۱۶۳، ۲۳۴–۲۳۵.</ref> و مردم از رهبری آن حضرت(ع) محروم شدند<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۲/۲۶۹؛ مفید، الجمل، ۱۲۶–۱۲۷.</ref> و امام‌خمینی به این [[انحراف]] اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۲۰.</ref> امام‌علی(ع) همانند کسی که تیر یا خاری در چشم و استخوان در گلو داشته باشد، برای [[حفظ اسلام]] و [[وحدت]] امت اسلامی [[صبر]] و سکوت کرد و نگذاشت تا نظام نوپای اسلامی با اختلاف‌های داخلی مسلمانان از میان برود.<ref>←نهج البلاغه، خ۳، ۲۲.</ref> ایشان چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده، در زمان خلفای سه‌گانه برای [[مصلحت]] اسلام و وحدت امت اسلامی با آنان همکاری<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۶۶.</ref> و در نماز جماعت آنان شرکت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۱۹/۶۶ و ۳/۲۴۱.</ref> می‌کرد و به آنان در جنگ با مشرکان [[مشورت]] می‌داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۲.</ref>؛ حتی فرزندان خود را نیز برای دفاع از سرزمین اسلام همراه آنان به جنگ روانه می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۴.</ref> پس از کشته شدن عثمان انبوه مردم برای [[بیعت]]، به سوی علی(ع) آمدند. حضرت با اتمام حجت به همداستانی مردم با خلافت خود، آن را پذیرفت<ref>نهج البلاغه، خ۳، ۲۳–۲۴؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۳/۱۹۰–۱۹۱؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۲۰۲.</ref> و پس از بیعت مردم به سامان‌دادن کارها پرداخت وکارگزارانی برای اداره امور نصب کرد.<ref>منقری، وقعهٔ صفین، ۱/۱۵–۲۷.</ref> یاران باوفایی چون [[عثمان‌بن‌حنیف]]، [[سهل‌بن‌حنیف]]، [[قیس‌بن‌سعد]]،<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۳/۲۰۱.</ref> [[عماربن‌یاسر]]، [[میثم تمار]] و [[مالک اشتر]] حضرت را در این راه کمک کردند.<ref>ثقفی، الغارات، ۱/۲۵۹–۲۶۴؛ مفید، الارشاد، ۱/۳۲۳–۳۲۵.</ref> امام‌خمینی بارها از حمایتِ بی‌دریغ یاران حضرت از ایشان و راه ایشان یاد کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۴؛ ۳/۴۶۵؛ ۵/۲۱؛ ۷/۴۷۸ و ‏۱۳/۲۰۳.</ref>

امام‌علی(ع) دشمنان سرسختی نیز داشته که سه جنگ بزرگ را بر وی تحمیل کردند. در آغاز خلافت، ناراضیان از سیره عادلانه آن حضرت و در رأس آنان [[طلحه]] و [[زبیر]]، بیعت خود را شکستند و با جمع‌آوری نیرو به قصد مبارزه با ایشان به [[بصره]] رفتند.<ref>ابن‌قتیبه، الامامة و السیاسه، ۱/۷۸؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۸–۱۵۰.</ref> آنان که به ناکثین شهره شدند، [[جنگ جمل|جنگ خونین جمل]] را بر حضرت تحمیل کردند و امام‌علی(ع) در بصره فتنه آنان را خاموش کرد<ref>سبط ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۶۶–۷۹.</ref> و پس از شکست آنان، در [[کوفه]] مستقر شد.<ref>دینوری، اخبارالطوال، ۱۴۳–۱۴۴.</ref> امام‌خمینی نیز به تحمیل جنگ بر حضرت و فتنه [[ناکثین]] اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۵۹؛ ۱۱/۱ و ۱۸/۱۵۲.</ref>

از سوی دیگر، [[معاویةبن‌ابی‌سفیان]] از دوره خلافت [[خلیفه دوم]]، بر شام حکومت می‌کرد.<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، ۱/۲۲۲؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۵۹/۱۱۷.</ref> امام‌علی(ع) چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۰.</ref> پس از رسیدن به خلافت چون ماندن معاویه را بر خلاف موازین [[شرع]] و [[عقل]] و موجب انهدام [[اسلام]] می‌دید، حتی یک روز هم اجازه ماندن به او نداد و او را عزل کرد.<ref>ابن‌قتیبه، الامامة و السیاسه، ۱/۱۱۳.</ref> ایشان اشاره کرده‌است که معاویه هرچند به ظواهر اسلام عمل و [[نماز جماعت]] و [[نماز جمعه|جمعه]] برگزار می‌کرد، فردی ستمگر و حیله‌گر بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۹.</ref> و مردم را [[استعمار و استثمار|استثمار]] و اموال [[بیت‌المال]] را چپاول می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۵۱.</ref> معاویه که به بهانه خونخواهی عثمان از دستور امام‌علی(ع) سرپیچی کرد و [[جنگ صفین]] را بر حکومت نوپای حضرت تحمیل کرد، با نشانه‌های پیروزی حضرت برای فریب مردم قرآن‌ها را بر نیزه کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۲.</ref> و گروهی از سپاهیان حضرت که بعداً به نام [[خوارج]] نامیده شدند، فریب خوردند و [[صلح]] ناخواسته‌ای را بر حضرت تحمیل کردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۱–۳۹۲ و ۲۰/۱۱۸.</ref> خوارج پس از آن در منطقه [[نهروان]] با امام‌علی(ع) وارد جنگ شدند که شکست خوردند.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۳/۳۴۱–۳۴۷.</ref>

شیوه [[حکومت امیرالمؤمنین علی(ع)]] همانند حکومت [[پیامبر اکرم(ص)]] بود.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۵۵.</ref> امام‌خمینی با تأکید بر تداوم خط رسالت پیامبر (ص) از سوی امام‌علی(ع)<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۸.</ref> توضیح داده‌است آن حضرت(ع)، مانند پیامبر (ص)، هم به مسائل فردی مردم توجه داشت و هم به مسائل اجتماعی، هم [[احکام شرعی]] را برای مردم می‌گفت و هم در برابر دشمنان، [[جهاد]] و مبارزه می‌کرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۰۳.</ref> از یک سو [[نماز جماعت]] اقامه می‌کرد و از سوی دیگر، میان مردم داوری و [[قضاوت]] می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۴۲.</ref> [[مسجد]] مرکز حکومت آن حضرت بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۸۱.</ref> و ایشان همانند پیامبر عامل و کارگزار برای اداره امور به اطراف می‌فرستاد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۱.</ref> و رئوس برنامه‌های حکومت حضرت در دستورالعمل ایشان به [[مالک اشتر]]<ref>نهج البلاغه، ن۵۳، ۴۵۲–۴۷۴.</ref> والی [[مصر]] منعکس است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۸.</ref>

حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۶۰ و ۲۰/۱۱۲.</ref> نماد [[عدالت اجتماعی|عدالت]]<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱/۲۶۹.</ref> و وسیله‌ای برای برقراری عدل و داد بود.<ref>←نهج البلاغه، خ۳۳، ۵۵.</ref> آن حضرت بهترین سیاست‌ها را عدالت‌ورزی و عدالت در فرمانروایی را جمال سیاست می‌دانست.<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۳۳۹.</ref> از نگاه ایشان حکومت بر مردم جز برای اقامه عدالت بی‌ارزش بود.<ref>نهج البلاغه، خ۳۳، ۵۵.</ref> از این‌رو، همان گونه که امام‌خمینی اشاره کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۳۷.</ref> در آغاز خلافت برای برداشتن فاصله طبقاتی و اقتصادیِ ایجادشده در حکومت‌های گذشته، دست به کار شد و با اعلان اینکه خداوند از عالمان پیمان گرفته که گرسنگی گرسنگان و طغیان اغنیا را تحمل نکنند،<ref>نهج البلاغه، خ۳، ۲۴.</ref> [[بیت‌المال]] را به مساوات میان همه مسلمانان بدون درنظرگرفتن سابقه مسلمانی و برتری نژادی تقسیم می‌کرد<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۴۱/۱۳۷؛ ثقفی، الغارات، ۱/۴۶؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۲/۲۰۱.</ref> و با برادر خود [[عقیل بن ابی‌طالب|عقیل]] چنان رفتار کرد که دوباره درخواست امتیاز و تبعیض اقتصادی و اضافه کمک از بیت‌المال نکند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۴۰/۳۴۷؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۱.</ref> امام‌خمینی نیز تأکید کرده‌است که امام‌علی(ع) به همه ابعاد عدالت (قضایی، اقتصادی و اجتماعی) توجه داشت و همه افراد جامعه در پیشگاه قانون از نگاه او مساوی بودند؛ چنان‌که خود حضرت(ع) یک‌بار به دلیل شکایت فردی یهودی، نزد قاضیِ منصوبِ خود حاضر شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۹۸ و ‏۶/۵۷.</ref>

غیر مسلمانان نیز در سایه حکومت علی(ع) از حقوق انسانی برخوردار بودند و همان گونه که امام‌خمینی اشاره کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۴/۱۶۴.</ref> حضرت(ع) از تعدی سپاهیان [[معاویه]] به زنی معاهد و غیر مسلمان در قلمرو حکومتش، ابراز تأسف شدید کرد و خاطرنشان کرد اگر مسلمانی از شنیدن این خبر از شدت تأسف بمیرد جا دارد.<ref>نهج البلاغه، خ۲۷، ۴۷.</ref> امام‌خمینی روز تولد علی(ع) را روز تولد عدالت و مظهر همه عدالت‌ها نامیده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۴۳–۳۴۴.</ref>

حمایت از طبقات فرودست از اولویت‌های برنامه‌های [[حکومت امیرالمؤمنین علی(ع)]] بود و آن حضرت پس از خلافت بر محرومیت‌زدایی در برنامه‌های خود تأکید<ref>نهج البلاغه، ن۱۹، ۳۹۲.</ref> و تلاش کرد تا می‌تواند امکانات اولیه زندگی از قبیل خوراک و آب آشامیدنی و آرامش را برای مردم حوزه حکومتش فراهم کند.<ref>حاکم نیشابوری، المستدرک، ۲/۴۴۵؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۲/۹۹.</ref> حضرت به زندگی فقیران رسیدگی می‌کرد و گاه ناشناس به دیدار خانواده‌های محروم می‌رفت و نیازمندی‌های آنان را برطرف می‌ساخت.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۴۱/۵۲.</ref> امام‌خمینی با تصریح به اینکه امیرالمؤمنین علی(ع) برای حمایت از [[مستضعفان|محرومان]] و مظلومان حکومت را پذیرفته<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۳۷.</ref> و در طول حکومت و گاه ناشناس به وضع محرومان رسیدگی می‌کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۳۲.</ref> از کارگزاران [[نظام اسلامی]] می‌خواست خود را با سیره پیامبران(ع) و امیرالمؤمنین(ع) هماهنگ سازند و از مستضعفان و پابرهنگان حمایت کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۱.</ref>

مراقبت از حیف و میل [[بیت‌المال]] و سعی در گسترش و زیادکردن ثروت عمومی مسلمانان، از اولویت‌های حکومت حضرت بود. امام‌علی(ع)، چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۶۴–۱۶۵؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۱.</ref> برای کارهای شخصی از بیت‌المال استفاده نمی‌کرد<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۴۱/۱۱۹–۱۲۰.</ref> و از دختر خود که از بیت‌المال گردنبندی را به [[امانت]] گرفته بود، بازخواست کرد.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۰/۱۵۱.</ref> آن حضرت برای صرفه‌جویی در بیت‌المال به [[مسئولان و کارگزاران|کارگزاران]] سفارش می‌کرد در وقت نوشتن قلم‌ها را نازک و سطرها را نزدیک بگیرند و از نوشتن چیزهای بی‌فایده دوری کنند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۷/۴۰۴.</ref> امام‌خمینی نیز با توجه به [[سیره امام‌علی(ع)]] مراقبت از بیت‌المال را برای همه حاکمان لازم دانسته و یادآور شده است همه آنان باید بیت‌المال مسلمانان را بزرگ شمارند و در آن تصرفات بی‌جا نکنند و از مسئولان [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] نیز خواسته‌است در بیت‌المال صرفه‌جویی کنند که کوچک‌ترین درهم آن حساب و کتاب دارد، به‌ویژه کارمندان دولت که حقوق‌بگیر بیت‌المال‌اند در وقت و کارهای خود دقت کنند و [[روزنامه|روزنامه‌ها]] نیز بیش از مورد نیاز کاغذ مصرف نکنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۷۴–۳۷۵.</ref>

* ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول (ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

* ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه (ص)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.

* فاطمه‌سادات باقی‌پور ـ سیداحمد حسینی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/424/ امیرالمؤمنین(ع)]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۴۲۴–۴۳۵.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]

[[رده:مقاله‌های جلد هفتم دانشنامه]]