تألیفات و آثار امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

امام‌خمینی افزون بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و داشتن کرسی تدریس {{ببینید|متن=ببینید| تدریس امام‌خمینی}}، در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه‌نگاری و [[تقریرنویسی]] نیز بوده است. تنوع و ابعاد نوشته‏‌های ایشان نشان از احاطه علمی و جامعیت ایشان در [[علوم اسلامی]] دارد <ref>سبحانی، جامعیت علمی، ۸ ـ ۱۴</ref>.

==رده بندی آثار==

آثار امام‌خمینی را به اعتبارات مختلف می‌توان در چند رده ذکر کرد: بخشی از آنها تألیف‌اند مانند کتاب [[البیع]]، شماری شرح‌اند مانند [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]]، پاره‌‏ای تقریرند مانند [[لمحات الأصول]]، برخی تعلیقه و حاشیه‌اند مانند [[تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس]] و [[حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم]].

==ادوار تالیف==

# دوره اول: از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۳ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۶۳ق. در این دوره تألیفات [[امام‌خمینی]] بیشتر رویکرد عرفانی ـ اخلاقی دارند.

ایشان در دوره دوم، به جز [[رساله الطلب و الاراده]] که آن را به مناسبت بحث اصول فقه نگاشته است، اثری فلسفی و عرفانی ندارد؛ همان گونه که در دوره نخست به‌جز برخی رساله‌های مختصر، هیچ اثر فقهی و یا اصولی ندارد.

==آثار به تفکیک علوم==

==عرفان==

«[[شرح دعاء السحر]]» که نخستین تألیف امام‌خمینی به شمار می‌رود شرحی عرفانی بر [[دعای سحر]] است؛ دعایی که از [[امام‌باقر(ع)]] نقل شده است. ایشان نگارش این اثر را در سال ۱۳۰۷ش/ ۱۳۴۷ق و در ۲۷سالگی به پایان رسانده است {{ببینید|متن=ببینید| شرح دعاء السحر}}.

اثر دیگر ایشان، [[التعلیقة علی الفوائد الرضویه]] است که تعلیقه‌‏ای بر شرح [[قاضی‌سعید قمی]] <ref>← قاضی‌سعید قمی </ref> بر [[حدیث رأس‌الجالوت]] می‌باشد که از [[امام‌رضا(ع)]] روایت شده است. امام‌خمینی این اثر را در سال ۱۳۰۸ش/ ۱۳۴۸ق نوشته است {{ببینید|متن=ببینید| التعلیقة علی الفوائد الرضویه}}.

ایشان کتاب [[مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه]] را در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق تألیف کرده و در آن افزون بر دسته‌بندی و بیان یک دوره از اصلی‌ترین مسایل [[عرفان نظری]]، حقیقت خلافت محمدیه(ص) و ولایت علویه(ع) را به بحث گذاشته و تبیین کرده است {{ببینید|متن=ببینید| مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه}}.

[[امام‌خمینی]] در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۴ق از ۲۷ تا ۳۴سالگی دو کتاب [[شرح فصوص الحکم]] و [[مصباح الانس]] را نزد استاد خود [[محمدعلی شاه‌آبادی]] فرا می‌گرفت و هم‌زمان بر این دو کتاب تعلیقاتی نوشته است که با عنوان [[تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس]] منتشر شده است. این تعلیقه‌ها، حواشی توضیحی و انتقادی ایشان بر دو کتاب پراهمیت شرح فصوص الحکم از [[داوودبن‌محمود قیصری]] و نیز مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود از [[ابن‌حمزه فناری]] است {{ببینید|متن=ببینید| تعلیقات علی شرح فصوص الحکم | تعلیقات علی مصباح الانس}}.

[[سر الصلاة|سرّ الصلاة]] یا معراج السالکین و صلاة العارفین نوشته دیگری برای خواص از اهل عرفان و سلوک است که امام‌خمینی آن را در سال ۱۳۱۸ش/ ۱۳۵۸ق نگاشته و در آن به بیان اسرار معنوی [[نماز]] پرداخته است {{ببینید|متن=ببینید| سرّ الصلاة}}. [[آداب الصلاة]] نیز کتابی اخلاقی ـ عرفانی درباره آداب نماز و نمازگزاران است که ایشان در سال ۱۳۲۱ش/ ۱۳۶۱ق تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| آداب الصلاة}}.

==فلسفه و کلام==

[[امام‌خمینی]] در زمان تدریس دوره دوم [[اصول فقه]]، رساله «[[الطلب و الاراده]]» را که دربردارنده بحث‌های کلامی ـ فلسفی [[جبر و تفویض]] است، به صورت مستقل تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| الطلب و الاراده}}.

از ایشان تعلیقه‌ای بر دیدگاه [[ملاصدرا]] در [[اسفار]] درباره حدیث «ما تردّدتُ فی شیءٍ انا فاعله کتردّدی فی قبض روح عبدی المؤمن» نیز گزارش شده است. این نوشته در دو شماره ۱۱ و ۱۸ مجله کیهان اندیشه در سال ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ به چاپ رسیده است <ref>استادی، کتاب‌ها و آثار علمی امام‌خمینی، ۱۷۳</ref>.

[[کشف اسرار]] کتابی انتقادی، کلامی و اجتماعی است که در آن امام‌خمینی کوشیده شبهات نویسنده کتاب [[اسرار هزارساله]] را درباره برخی از باورهای [[شیعه]] پاسخ دهد. این کتاب در سال ۱۳۲۳ نوشته و بدون ذکر نام نویسنده و ناشر، منتشر شده است {{ببینید|متن=ببینید| کشف اسرار}}.

==اخلاق==

[[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] اثری عرفانی ـ اخلاقی و مشتمل بر مباحث [[عرفان نظری]] و [[عرفان عملی|عملی]]، مباحث فلسفی و تفسیر احادیث به همراه توصیه‏‌های اخلاقی است و نگارش آن در دوم ماه رمضان سال ۱۳۶۳ق/ ۳۰ مرداد ۱۳۲۳ در شهر محلات پایان یافته است {{ببینید|متن=ببینید| شرح حدیث جنود عقل و جهل}}.

اربعین یا [[شرح چهل حدیث]] در تبیین و تفسیر چهل حدیث از معصومان(ع) است که به رسم [[اربعین‌نویسی]] نگاشته شده و در سال ۱۳۵۸ق/ ۱۳۱۸ش به پایان رسیده و در آن ضمن توضیح و تبیین امام‌خمینی، چهل حدیث، مباحث عرفانی فلسفی و اخلاقی به بحث گذاشته شده است {{ببینید|متن=ببینید| شرح چهل حدیث}}.

==فقه==

در [[فقه استدلالی]]، آثار علمی امام‌خمینی عبارت‌اند از:

# [[کتاب الطهاره]] در چهار جلد که دستاورد تدریس ایشان از سال ۱۳۳۰ ـ ۱۳۳۷ است. ایشان در سال‌های ۱۳۷۶ق و ۱۳۷۷ق و در هر سال، دو جلد آن را به خط خود پاک‌نویس کرده است. این کتاب از بحث [[دماء ثلاثه]] تا پایان مباحث طهارت را دربر می‌گیرد {{ببینید|متن=ببینید| کتاب الطهاره}}.  

# [[المکاسب المحرمه]] و کتاب البیع دو عنوان کتاب فقهی استدلالی دیگرند که مباحث‌شان به ترتیبِ مباحث کتاب المکاسب [[شیخ‌مرتضی انصاری]] است. ایشان این دو اثر را در سال‌های ۱۳۳۸ ـ ۱۳۵۵ در [[حوزه علمیه قم]] و [[حوزه علمیه نجف|نجف]] اشرف تدریس و هم‌زمان تألیف کرده است. دو جلد از این هفت جلد در بردارنده مباحث مکاسب محرمه و پنج جلد دیگر حاوی مباحث [[بیع]] و [[خیارات]] است {{ببینید|متن=ببینید| المکاسب المحرمه | کتاب البیع}}.  

# «[[رسالة فی التقیه]]» نوشته استدلالی دیگر ایشان درباره [[تقیه]] و احکام و مبانی آن است که در سال ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش تألیف کرده است {{ببینید|متن=ببینید| رسالة فی التقیه}}.

# «فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره» پنجمین فائده از «الفوائد الخمسه» می‌باشد که امام‌خمینی آنها را در جوانی نوشته و شاید از نخستین تألیفات استدلالی ایشان در فقه باشد <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب الرسائل العشره، ۶ ـ ۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید| طلوع فجر}}. # همچنین «رسالة فی فروع العلم الاجمالی» در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش تألیف شده و در آن هفت مسئله از فروعات فقهی علم اجمالی بر اساس کتاب [[العروة الوثقی]] بررسی شده است {{ببینید|متن=ببینید| فروع العلم الاجمالی}}.

# [[الخلل فی الصلاة]] درباره خلل‌های واقع در نماز و احکام آنها است. این کتاب در سال‌های ۱۳۹۶ ـ ۱۳۹۸ق/ ۱۳۵۶ ـ ۱۳۵۷ش تدریس و هم‌زمان به نگارش درآمده است {{ببینید|متن=ببینید| الخلل فی الصلاة}}.

# [[کتاب ولایت فقیه|ولایت فقیه]] یا حکومت اسلامی نام کتابی در [[فقه سیاسی]] و به [[زبان فارسی]] است که با استناد به آیات و روایات، به نظریه فقهی ولایت فقیه پرداخته است. امام‌خمینی مطالب این اثر را در [[نجف]] تدریس کرده و برخی از شاگردان ایشان آن را گردآوری و تدوین کرده‌اند و پس از تأیید ایشان به چاپ رسیده است {{ببینید|متن=ببینید| ولایت فقیه(۲)}}؛

در [[فقه فتوایی]]، آثار علمی امام‌خمینی عبارت‌اند از:

# در فقه فتوایی، [[تعلیقة علی وسیلة النجاة]] نخستین اثری است که امام‌خمینی در مدت هفت سال از ۱۳۶۵ق تا ۱۳۷۲ق در حاشیه کتاب فتوایی [[سیدابوالحسن اصفهانی]] نوشته است {{ببینید|متن=ببینید| تعلیقة علی وسیلة النجاة}}.  

# [[التعلیقة علی العروة الوثقی]] اثر فتوایی دیگری است که ایشان دیدگاه‌های فقهی خود را به صورت تعلیقه بر کتاب یادشده در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش به اتمام رسانده است {{ببینید|متن=ببینید| التعلیقة علی العروة الوثقی}}.  

# [[حاشیه بر کتاب رساله ارث]] [[ملاهاشم خراسانی]] فتاوای امام‌خمینی در مسائل [[ارث]] است که به زبان فارسی و در عبارت‌های کوتاه در پاورقی کتاب یادشده ثبت گردیده است {{ببینید|متن=ببینید| حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی}}.

# [[نجاة العباد]] نخستین [[رساله عملیه]] امام‌خمینی به زبان فارسی است که در واقع ترجمه بخش‌هایی از حواشی ایشان بر [[وسیلة النجاة]] سیدابوالحسن اصفهانی و [[العروة الوثقی]] [[سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی]] است {{ببینید|متن=ببینید| رساله نجاة العباد}}.

# [[زبدة الاحکام]] نیز خلاصه کتاب نجاة العباد است که در آغاز [[مرجعیت امام‌خمینی]] در اختیار مقلدان گذاشته شده است {{ببینید|متن=ببینید| زبدة الاحکام(۱)}}. زبدة الاحکام عربی نیز بر اساس [[تحریر الوسیله]] تهیه و منتشر شده است {{ببینید|متن=ببینید| زبدة الاحکام(۲)}}.

# [[رساله مناسک حج]] تألیف شده در سال ۱۳۸۴ق و رساله توضیح المسائل {{ببینید|متن=ببینید| مناسک حج | رساله توضیح المسائل}}. «[[حاشیه رساله توضیح المسائل]]» حواشی امام‌خمینی بر رساله توضیح المسائل [[سیدحسین بروجردی]] است که در آغاز مرجعیت امام‌خمینی در اختیار عموم قرار گرفته است {{ببینید|متن=ببینید| حاشیه بر رساله توضیح المسائل}}.

# پاسخ‌های ایشان به استفتائات مقلدان که در بیش از ده هزار سند موجود است، در ده مجلد و ضمن [[موسوعة الامام‌الخمینی]] تنظیم شده است؛ البته بخشی از استفتائات امام‌خمینی از سال ۱۳۶۰ به بعد در سه جلد به چاپ رسیده است {{ببینید|متن=ببینید| استفتائات}}.  

# [[تحریر الوسیله]] کتاب فتوایی دیگری است که ایشان جلد اول آن را در زمان [[تبعید]] به بورسای [[ترکیه]] در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و جلد دوم را در نجف اشرف تألیف کرده است. ایشان در این اثر کتاب‌ها و فصول و مسائلی را افزون بر کتاب‌ها و فصول وسیلة النجاة آورده است {{ببینید|متن=ببینید| تحریر الوسیله}}.

# امام‌خمینی پاره‌ای از مباحث فقهی استادان خود را نیز تقریر کرده است. از ایشان تقریر مباحث فقهی به‌خصوص درس [[نکاح]] [[عبدالکریم حائری یزدی]] گزارش شده است <ref>گرامی، خاطرات، ۱۶۹</ref>.

==اصول فقه==

کتاب [[انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه]] دربردارنده دیدگاه‌های امام‌خمینی در علم اصول فقه است. این تعلیقه‌ها نقد و نظرهای ایشان بر مباحث عقلی کتاب [[کفایة الاصول]] [[آخوند خراسانی]] است که در سال‌های ۱۳۶۴ق تا ۱۳۶۸ق هم‌زمان با تدریس مباحث عقلی و [[اصول عملی]] اصول فقه نوشته شده است {{ببینید|متن=ببینید|انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه}}.

دو جلد کتاب [[مناهج الوصول الی علم الاصول]] اثر اصولی دیگر ایشان است که هم‌زمان با تدریس دوره دوم اصول فقه در سال‌های ۱۳۳۰ش/ ۱۳۷۰ق تا ۱۳۳۴ش/ ۱۳۷۴ق و بر اساس مباحث تدریس‌شده در [[درس خارج اصول]] به ترتیب کفایة الاصول تألیف شده است {{ببینید|متن=ببینید| مناهج الوصول الی علم الاصول}}. کتاب دیگر که به کوشش [[مجتبی تهرانی]] یکی از شاگردان ایشان انتشار یافته، الرسائل است که در سال ۱۳۸۴ق به چاپ رسیده و شامل این رساله‌ها می‌شود: «رسالة فی التعادل و الترجیح»، «رسالة فی الاجتهاد و التقلید»، «رسالة فی الاستصحاب» و «رسالة فی قاعدة لا ضرر» و «رسالة فی التقیه». رساله‌های گردآمده در الرسائل تا پیش از ۱۳۷۰ق هم‌زمان با تدریس این مباحث نوشته شده‌اند.

[[امام‌خمینی]] همچنین رساله‌های «قاعدة من ملک شیئاً ملک الاقرار به»، «فی تداخل الاسباب»، «قیاس الاوامر التشریعیة بالعلل التکوینیة و ما یترتب علیه»، «فی موضوع علم الاصول»، «فی التکلم فی بعض جهات ما نقل عن رسول‌الله(ص) من قوله علی الید ما اخذت حتّی تؤدی» را در موضوع [[قواعد فقهی]] و [[قواعد اصولی|اصولی]] در دوران جوانی به نگارش درآورده است و با عنوان الفوائد الخمسه منتشر شده است {{ببینید|متن=ببینید| الرسائل العشره}}.

تقریر مباحث اصولی [[عبدالکریم حائری یزدی]] با نام الفوائد نیز یکی دیگر از تقریرات امام‌خمینی است <ref>سبحانی، مقدمه لمحات، ۳۳</ref>. کتاب [[لمحات الأصول]] حاصل درس‌های اصول فقه [[سیدحسین بروجردی]] است که در سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۰ق/ ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰ش تدریس شده و امام‌خمینی آن را تقریر کرده است {{ببینید|متن=ببینید| لمحات الاصول}}.

[[امام‌خمینی]] در کتاب [[سرّ الصلاة]] با اشاره‌هایی اجمالی سوره‌های [[سوره حمد|حمد]] و [[سوره توحید|توحید]] را به مشرب عرفانی تفسیر کرده <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵ ـ ۹۳</ref> و در کتاب [[آداب الصلاة]] علاوه بر این دو سوره، به [[تفسیر]] [[سوره قدر]] پرداخته است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۰ ـ ۲۴۶</ref>.

تفسیر گفتاری آیات اول [[سوره حمد]] نیز از ایشان است که در سال ۱۳۵۸ از برنامه «با قرآن در صحنه» [[تلویزیون جمهوری اسلامی ایران]] پخش شده است {{ببینید|متن=ببینید| تفسیر سوره حمد}}. همچنین تفسیر و توضیح سوره‌ها و آیاتی که در آثار امام‌خمینی وجود دارد، حتی سوره حمد، در اثری با عنوان [[تفسیر و شواهد قرآنی]] گردآوری، تدوین و منتشر شده است {{ببینید|متن=ببینید| تفسیر و شواهد قرآنی}}.

[[آیات الأحکام]] نیز کتابی است که [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] در آن مباحث و توضیحات مربوط به آیات فقهی موجود در آثار فقهی و اصولی ایشان را گردآوری کرده است {{ببینید|متن=ببینید| آیات الأحکام فی تراث الامام‌الخمینی}}. تصحیح و چاپ و انتشار جلد غدیر از کتاب [[عبقات الأنوار]]، نوشته [[میرحامد حسین هندی]] نیز ازجمله کارهای امام‌خمینی است <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۴۱؛ خوانساری، مصاحبه، ۵۳؛ استادی، خاطرات، ۲۹۴؛ گلی زواره، فرازهای فروزان، ۴۷۵</ref>.

==پیام‌ها و نامه‌ها==

[[امام‌خمینی]] علاوه بر آنچه یاد شد، گفتارها و نوشتارهایی در زمینه‏های گوناگون در حوزه اندیشه اسلامی، همچون [[عرفان]]، [[اخلاق]]، [[فقه]]، [[اصول فقه]]، [[تفسیر]] و [[سیاست]] دارد که دربردارنده دیدگاه‌های ایشان در این زمینه‏‌ها است. این مطالب که به صورت نامه، بیانیه، سخنرانی و اظهارنظر است، علاوه بر عرضه در شکل‌ها و قالب‌های مستقل، مانند [[آوای توحید]]، [[منشور روحانیت]]، منشور برادری، منشور استقامت، نخست در مجموعه ۲۲ جلدی [[صحیفه نور]] از سوی [[وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی]] {{ببینید|متن=ببینید| صحیفه نور}} و سپس به صورت کامل‌تر در مجموعه [[صحیفه امام]] {{ببینید|متن=ببینید| صحیفه امام}} گردآوری و در ۲۲جلد توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده است.

امام‌خمینی افزون بر آنچه در پایان [[وصیت‌نامه سیاسی‌الهی]] خود درباره ملاک درستی و نادرستی انتساب مطالب به ایشان نوشته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۵۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید| وصیت‌نامه سیاسی‌الهی}} در سال ۱۳۶۱، در پاسخ به پرسش فرزند خود [[سیداحمد خمینی]] با اظهار تاسف از نادرستی بسیاری از مطالبی که اشخاص یا گروه‌ها به ایشان نسبت می‌دهند، آن هم در زمان حیات ایشان و با توجه‌دادن به اینکه کتاب‌ها و رساله‌های فراوانی چاپ شده یا در دست چاپ است که به‌عمد یا به اشتباه به هدف دروغ‌پردازی و تاریخ‌سازی بنا شده است، ملاک در صحت نسبت را نوشته و گفته خود ایشان که در زمان حیاتشان ضبط شده یا گفته‌های ایشان که در روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر شده یا بر پایه [[شهادت]] دو نفر [[عادل]] خالی از گرایش به احزاب و گروه‌های سیاسی شمرده است و قید گرایش‌نداشتن را به این دلیل افزوده که برخی افراد سیاسی هرچند در ظاهر موصوف به دیانت، برای اهداف خود [[دروغ]] را توجیه می‌کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۴۳</ref>.

یکی از آثاری که امام‌خمینی با خط خود بازنویسی (استنساخ) کرده، اداء المفروض من شرح أرجوزة العروض، در [[علم عروض]] تألیف [[محمدرضا نجفی اصفهانی]] است. نسخه اصلی آن نزد [[جعفر سبحانی]]، یکی از شاگردان ایشان موجود است و تصویری از آن در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی نگهداری می‌شود. استنساخ این اثر با خط خوش نستعلیق در تاریخ بیست و پنجم بهمن ۱۳۰۶ش/ ۱۳۴۶ق به پایان رسیده است <ref>احمدی فقیه، سیری در آثار و تألیفات، ۲۰</ref>.

گزینش و نسخه‌برداری برخی از اشعار و غزلیات دیوان‌های شاعران نیز از [[امام‌خمینی]] گزارش شده است <ref>واحد ادبیات، فرهنگ دیوان اشعار امام‌خمینی، بیست‌ویک</ref>، چنان‌که ایشان با قریحه و توان شعری خود، اشعاری سروده است و از اشعار به‌جای‌مانده از ایشان کتاب دیوان امام {{ببینید|متن=ببینید| دیوان امام‌}} است.

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* سبحانی، جعفر، مقدمه کتاب لمحات الاصول تألیف امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.

==پیوند به بیرون==

فرج‌الله الهی مقدم، [https://books.khomeini.ir/books/10003/195/ تألیفات و آثار]، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص ۱۹۵-۱۹۹.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]