تظاهرات: تفاوت میان نسخه‌ها

تظاهرات به شکل کنونی مربوط به دوران مدرن و [[حکومت‌های دموکراتیک]] است و بیشتر جنبه صنفی یا سیاسی دارد و با اهداف متفاوتی نظیر اعمال فشار برای تأثیرگذاری بر تصمیمات سیاسی، ایجاد تصویر مطلوب یا نامطلوب در ذهن مردم دربارهٔ [[حکومت]]، افراد یا احزاب، موافقت یا مخالفت با آنها، دادن آگاهی به دولت‌های دیگر و [[افکار عمومی]] جهان نسبت به مواضع ملی دربارهٔ مسائل ویژه بین‌المللی و حتی تغییر رژیم صورت می‌گیرد.<ref>مؤسسه مطالعات، تظاهرات ضد جنگ، ۱۵–۱۹</ref> با این حال، در تاریخ اصل اظهار نظر و عقیده گروهی همراه با تجمع‌های اعتراضی سابقه‌ای طولانی دارد.

در تاریخ اسلام اجتماع اعتراض‌آمیز [[امام‌علی(ع)]] و یاران ایشان به دلیل نادیده‌گرفتن فرمان [[رسول خدا(ص)]] در [[غدیر خم]] از سوی کسانی که قدرت را به دست گرفتند و تلاش برخی برای تحکیم پایه‌های حکومت [[خلیفه اول]] و ترغیب همگان به [[بیعت]] با وی در روبه‌روی [[خانه حضرت فاطمه زهرا(ع)]]،<ref>جوهری، السقیفة و فدک، ۴۰–۴۹</ref> از نخستین تجمعات سیاسی در تاریخ اسلام است؛ چنان‌که در نقد عملکرد خلیفه سوم [[عثمان‌بن‌عفان]] نیز تظاهرات اعتراضی گسترده‌ای شکل گرفت و مسلمانان که به عملکرد وی اعتراض داشتند تظاهرات و گردهمایی اعتراضی راه انداختند و او را محاصره کردند که به [[قتل]] وی انجامید.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۴/۳۶۵–۳۹۵؛ جعفریان، تاریخ تحول دولت و خلافت، ۱۲۳–۱۲۷</ref> همچنین مسلمانان برای [[بیعت با امام‌علی(ع)]] اجتماع فشرده و گسترده‌تری ترتیب دادند.<ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، خ۳، ۲۳–۲۴</ref>

در تاریخ حکومت خلفای اسلامی در [[ایران]]، به غیر از وجود جنبش‌های ملی کشاورزان علیه ظلم حاکمان، به‌ویژه در دوران [[بنی‌عباس]]، تظاهرات عمومی به چشم نمی‌خورد.<ref>ابوطالب، مبارزه اجتماعی در دولت عباسی، ۸۵</ref> پس از این دوران در میان سلسله‌های ایرانی نیز تا دوران [[قاجار]] گزارشی از تظاهرات عمومی در کشور وجود ندارد. نخستین تظاهرات مردمی در تاریخ ایران، مربوط به دوران [[فتحعلی شاه]] (۱۲۳۴) و [[قتل گریبایدوف روسی]] است. عملکرد منفی وی که برای اجرای مفاد [[عهدنامه ترکمن‌چای]] وارد ایران شده بود، باعث شد تا به فرمان [[میرزامسیح مجتهد]]، مردم تهران در برابر سفارت روس اجتماع کنند و سرانجام منجر به قتل گریبایدوف شد.<ref>پرویز، تاریخ سرزمین ایران، ۱/۷۶۳–۷۶۵؛ قدیانی، تاریخ کامل ایران زمین، ۳/۲۰۳۸–۲۰۳۹</ref> انعقاد قرارداد رژی و دادن امتیاز انحصاری تنباکو<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲۷۲</ref> در دوران ناصرالدین‌شاه به انگلیسی‌ها و اعتراض [[میرزامحمدحسن شیرازی]] نیز باعث تظاهرات مردم ایران بود که موجب لغو قرارداد شد<ref>دولت‌آبادی، حیات یحیی، ۱/۱۰۵–۱۱۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید|نهضت تحریم تنباکو}}. در زمان [[مظفرالدین‌شاه]] نیز در موضوع نان،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲۸۴</ref> زنان تظاهرات بزرگی برای اعتراض به گرانی و کمبود آن به راه انداختند.<ref>توانا، زن در تاریخ معاصر ایران، ۱/۱۲۸–۱۲۹</ref> در سال‌های اوج [[نهضت مشروطه]]، مشروطه‌خواهان و معترضان به حکومت قاجار، در تهران و برخی از شهرهای کشور تظاهرات زیادی کردند.<ref>رضایی، گنجینه تاریخ ایران، ۱۲/۶۰۸</ref>

بیشترین تظاهرات مردمی ایران در دوران پهلوی رخ داد که ازجمله آنها اینهاست: تظاهرات علیه اعلام پادشاهی در زمان [[رضاشاه]] در سال ۱۳۰۳،<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۳</ref> کمبود ارزاق عمومی در سال ۱۳۰۴،<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۲۱۹</ref> اعتراض به فرمان رضاشاه دربارهٔ تغییر لباس در سال ۱۳۱۵ در [[مشهد]]،<ref>صلاح، کشف حجاب، ۱۸</ref> بلوای نان در سال ۱۳۲۱،<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۳۰۶</ref> [[ملی‌شدن صنعت نفت]]،<ref>موحد، خواب آشفته نفت، ۱/۵۷</ref> تظاهرات برای به‌قدرت‌رساندن دوباره [[محمد مصدق]] به فرمان [[سیدابوالقاسم کاشانی]] در سال ۱۳۳۱،<ref>جمعی از مؤلفین، انقلاب اسلامی ایران، ۹۰</ref> تظاهرات علیه حضور [[نیکسون]]-معاون اول رئیس‌جمهور امریکا-در ایران در سال ۱۳۳۲،<ref>کریمیان، جنبش دانشجویی، ۱۴۰–۱۴۱</ref> مخالفت با [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] در سال ۱۳۴۱،<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۳۶–۲۳۷</ref> [[قیام ۱۵ خرداد]] ۱۳۴۲،<ref>دهنوی، مجموعه‌ای از مکتوبات، ۳۵</ref> [[قیام نوزده دی]] ۱۳۵۶ مردم قم {{ببینید|متن=ببینید|نوزده دی}} و [[قیام ۲۹ بهمن]] ۱۳۵۶ مردم تبریز به مناسبت چهلم شهدای قم<ref>دهنوی، مجموعه‌ای از مکتوبات، ۳۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید|بیست و نه بهمن}} و در ادامه تظاهرات مردم یزد به مناسبت چهلم شهدای تبریز (۹ فروردین ۱۳۵۷). راهپیمایی مردم شیراز علیه [[جشن هنر]] در سال ۱۳۵۷،<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۱۶۹</ref> تظاهرات مردم مشهد در چهلم شهدای وقایع پیشین در سال ۱۳۵۷،<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۱۹۳</ref> تظاهرات [[۱۷ شهریور]] ۱۳۵۷<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۳۶–۶۳۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید|هفده شهریور}} و [[تظاهرات تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷]] {{ببینید|متن=ببینید|تاسوعا و عاشورا}}<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۳۰۸</ref> با محوریت شعار مرگ بر شاه.<ref>میثمی، توطئه‌هایی که علیه انقلاب ایران صورت گرفت، ۲۸</ref> در همه این تظاهرات حضور زنان کم‌کم پررنگ‌تر می‌شد. آنان که تا پیش از آن گوشه‌نشین بودند، به آگاهی رسیدند که وظیفه‌شان تنها به خانه محدود نمی‌شود و با شرکت در تظاهرات در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ نشان دادند وظیفه‌ای دیگر بر دوش آنان است.<ref>حافظیان، زنان و انقلاب، ۱۵۸</ref> طی این سال‌ها، شعارها نیز همانند تظاهرات، سمت و سوی مخالفت صریح با [[محمدرضا پهلوی]] پیدا کرد و از دعوت مردم به ایستادگی و حمایت از [[امام‌خمینی]] در سال ۱۳۴۲، به مرگ بر شاه و مقایسه شاه با [[یزیدبن‌معاویه]] در سال ۱۳۵۶ رسید.<ref>مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۱۰۲–۱۰۳؛ حسن‌زاده، تحلیلی بر واقعه ۱۹دی، ۱۷۴</ref>

امام‌خمینی نیز تظاهرات در دوران پهلوی ازجمله تظاهرات بزرگ [[تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷]] را رفراندومی برای اعلام عدم [[مشروعیت]] [[رژیم پهلوی]] می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۱۱ و ۲۲۱–۲۲۲</ref> و بر این اساس در سخنرانی [[بهشت زهرا(س)]] در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، دولت [[شاپور بختیار]] را غیرقانونی و دولت برآمده از انقلاب را قانونی و مشروع اعلام کرد و به مردم وعده داد به پشتوانه آرای ملت، دولت قانونی را تشکیل دهد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۶–۱۷</ref>؛ چنان‌که در نصب [[مهدی بازرگان]] به نخست‌وزیری و تشکیل [[دولت موقت]] نیز افزون بر جنبه شرعی رهبری و ولایت خود، آن را ناشی از حضور و تظاهرات گسترده مردمی در کشور شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۵۴</ref> ایشان همچنین پس از این انتخاب از مردم خواست در تظاهراتی نظر خود را دربارهٔ این تصمیم اعلام کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۶۹</ref>

در مواردی نیز با برنامه‌ریزی مستقیم رژیم پهلوی، تظاهراتی به نفع رژیم و علیه مخالفان آن در کشور راه‌اندازی می‌شد که ازجمله می‌توان به تظاهرات روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲<ref>علوی، مصدق-مصدق است، ۲۷۹–۲۸۰</ref> و راهپیمایی ۲۸ دی ۱۳۵۶<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۵۷۸</ref> اشاره کرد.

یکی از ویژگی‌های تظاهرات مردم ایران در زمان [[محمدرضا پهلوی]]، عمومی و سراسری‌بودن آن است. جهان در آستانه [[انقلاب اسلامی ایران]] شاهد اراده جمعی ملت ایران بود و این جریان در حالی رخ داد که کمتر مردمی در طول تاریخ چنین فرصتی داشتند که این‌چنین گسترده بتوانند اراده جمعی خود را به عینیت تبدیل کنند.<ref>فوکو، ایران روح یک جهان بی‌روح، ۵۷</ref> حضور اقشار مختلف و جمعیت انبوه، طولانی‌بودن مسیر و زمان تظاهرات، پی‌درپی‌بودن و گسترش آن در تمام کشور<ref>خسروی، بررسی استراتژی امام‌خمینی، ۱۸۲</ref> و مشارکت زنان در راهپیمایی‌ها را که بزرگ‌ترین جلوه حضور زن ایرانی برای مخالفت با رژیم پهلوی، در صف‌های تظاهراتِ بسیاری شهرها و روستاها بود،<ref>شیرودی، نقش سیاسی-اجتماعی زنان، ۷۷</ref> می‌توان از دیگر ویژگی‌های تظاهرات در انقلاب اسلامی ایران دانست.

[[امام‌خمینی]] معتقد بود ویژگی ملی‌بودن و اسلامی‌بودن تظاهرات<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۶۹</ref> و وجود شعارها، اهداف و آرمان‌های اسلامی در تجمعات مردم از ویژگی‌های مخصوص انقلاب ایران است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۷۵</ref> ایشان تأکید کرده است که در تظاهرات ایران تمام مردم<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۶۹</ref> به جز محمدرضا پهلوی و طرفداران محدود او همه حضور دارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۷۲</ref> ایشان نقش زنان را، چه آنانی که گرفتار در زندان‌های رژیم بودند و چه آنانی که با فرزندان خردسال خود بدون [[ترس]] از توپ و مسلسل به میدان مبارزه می‌آمدند، در پیشبرد انقلاب اسلامی برجسته ارزیابی می‌کرد و کار آنان را زنده‌کردن یاد شیرزنان رشید تاریخ می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۴۰ و ۵/۱۸۹</ref> {{ببینید|متن=ببینید|زن}}؛ همچنین تظاهرات را [[همه‌پرسی]] زنده علیه شاه می‌خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۲۵</ref> که از متن [[جامعه]] و [[فطرت انسانی]] برخاسته و متکی به شخص یا اشخاص خاصی نیست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۴۰</ref> ایشان [[وحدت کلمه]] و تلاش عمومی برای رسیدن به [[استقلال]] و [[آزادی]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۵۷</ref> حرکت مسالمت‌آمیز، آرامش در تظاهرات مردمی و دست‌نبردن به زور و اسلحه را از دیگر خصوصیت‌های تظاهرات ایران می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۴۱ و ۵/۱۴۷</ref> و بر خلاف برخی گروه‌های چپ‌گرا که معتقد به [[مبارزه مسلحانه]] با رژیم بودند،<ref>خسروی، بررسی استراتژی امام‌خمینی، ۲۴۹</ref> در طول مبارزه با رژیم به شکل مستقیم یا غیر مستقیم، مردم را به تظاهرات آرام دعوت و آن را رهبری می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۳۱، ۴۷۶ و ۵/۲۰۴–۲۰۵</ref> ایشان ضمن اینکه تظاهرات آرام را بزرگ‌ترین طوفان علیه رژیم پهلوی می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۰۵</ref> اصرار زیادی بر دعوت مردم به تظاهرات مسالمت‌آمیز داشت و این روش را بهترین راه رسیدن به پیروزی می‌نامید<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۱۴</ref> {{ببینید|متن=ببینید|مبارزه مسلحانه}}.

از نگاه امام‌خمینی اهداف اصلی تظاهرات در ایران، اعتراض به حضور [[خاندان پهلوی]] و شخص محمدرضا در رأس قدرت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۵۰</ref> قطع سلطه بیگانگان و مجازات متجاوزان به ثروت ملت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۷۵</ref> نجات [[فرهنگ]] و [[اقتصاد]] ایران از فساد و وابستگی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۵۱۳</ref> و نجات مردم از خفقان و نارضایتی حاکم در سطح کشور،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۱۴</ref> رسیدن به حکومت [[عدل اسلامی]] و برقراری حکومت و جمهوری اسلامی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۵۱۲</ref> بود. ایشان باور داشت که راه نجات کشور و [[اسلام]] و قرآن، زنده نگه‌داشتن نهضت است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۷۱</ref>

نخستین بار اعتراض امام‌خمینی به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۷۸ و ۸۰–۸۳</ref> که منجر به جنبشی در کشور شد، در سال ۱۳۴۱ بود.<ref>انصاری، حدیث بیداری، ۱۰–۱۱ و ۲۸–۳۲</ref> سخنان امام‌خمینی باعث شد افراد زیادی در شهرهای گوناگون به خیابان‌ها بروند و دولت از موضع خود عقب‌نشینی کند.<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۶۳۶–۶۳۷</ref> ایشان به محض آگاهی از موضوع لایحه، از علما خواست تا بر منبرها مردم را از اوضاع آگاه کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۸۳</ref> و با تهدید رژیم، تمام مردم را در مخالفت با لایحه پشتیبان خود خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۸۷ و ۹۰</ref> ایشان اعلام کرد در صورت لزوم از مردم دعوت می‌کند تا دست به تجمع و اعتراض بزنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۸۷ و ۹۱</ref> ایشان پس از بی‌توجهی دولت به خواست علما و مردم، از عموم ملت خواست تا دست به دست هم دهند، صفوف خود را مستحکم کنند و اجازه اجرای این طرح را ندهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۰۶</ref> {{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی}}. نمونه دیگر، تظاهرات [[۱۵ خرداد]] ۱۳۴۲ بود که پس از [[دستگیری امام‌خمینی]] برگزار شد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۱۵–۵۳۶</ref> و ایشان این تظاهرات را مبدأ عظیم در تاریخ ایران،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۸۳</ref> نقطه عطف انقلاب<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۳۹۶</ref> و دستاورد آن را پیروزی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۰۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید|پانزده خرداد}}.

در [[۱۹ دی ۱۳۵۶]] نیز تظاهرات چندی در اعتراض به درج مقاله توهین‌آمیز به امام‌خمینی در [[قم]] شکل گرفت و به [[شهادت]] شماری انجامید.<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۳۲۴–۳۲۶؛ حائری، روزشمار شمسی، ۱۰ و ۳۴۱</ref> امام‌خمینی در پیامی ضمن تشکر از حضور مردم، تظاهرات ۱۹ دی را دفاع از اسلام و مظلومان خواند و افراد حاضر در این تظاهرات را دست‌پرورده‌های قیام خرداد ۱۳۴۲ نامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۱۴–۳۱۵</ref> ایشان معتقد بود این تظاهرات، [[رژیم پهلوی]] را وادار به تلاشی مذبوحانه برای مقابله با مردم کرد و مردم با حضور خود در این تظاهرات ثابت کردند که محمدرضا پهلوی را نمی‌خواهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۱۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید|نوزده دی}}.

در فروردین ۱۳۵۷ به مناسبت چهلم شهدای تبریز، در شهرهای مختلف ایران، ازجمله یزد، تظاهرات گسترده‌ای شکل گرفت و عده‌ای به دست رژیم پهلوی به شهادت رسیدند.<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۱۰</ref> امام‌خمینی در واکنش به این کشتارها در پیامی به داغدیدگان این تظاهرات اعلام کرد ملت ایران تا برچیده‌شدن حکومت پهلوی و برپاشدن حکومت عدالت‌گستر دست از مبارزه برنخواهد داشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۷۹</ref> و از مردم خواست تا برای رسیدن به این مقصد، یک‌دل و یک‌جهت به‌پا خیزند و با درک شرایط مکانی و زمانی شعار دهند و نقطه اصلی همه جنایات را که شخص محمدرضا پهلوی است، نشان دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۷۹</ref>

در [[سیزدهم آبان]] ۱۳۵۷ در [[دانشگاه تهران]]، مردم انقلابی به مناسبت سالروز [[تبعید امام‌خمینی به ترکیه]]، تظاهراتی گسترده برپا کردند<ref>قلی‌پور، مواضع امام‌خمینی در برابر نظام سیاسی پهلوی، ۲۰۳</ref>؛ اما عاملان رژیم پهلوی، این تظاهرات مردمی را که حضور دانش‌آموزان و دانشجویان در آن پررنگ بود، به گلوله بستند.<ref>اطلاعات، روزنامه، ۱۴/۸/۱۳۵۷، ۲، ۴ و ۱۸</ref> [[امام‌خمینی]] ضمن اعلان انزجار از کشتار مردم بی‌گناه به دست عاملان رژیم، در پیامی از انقلابیان خواست نهضت را با شور بیشتر ادامه دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۰۹</ref> ایشان باور داشت قیام و تظاهرات پیوسته مردم که برای احقاق حق خود به پا خاسته‌اند تا از میان رفتن رژیم پهلوی ادامه خواهد داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۸۰</ref> ایشان بر هرچه وسیع‌ترشدن دامنه تظاهرات تأکید می‌کرد و متناسب با شرایط، مقابله با رژیم پهلوی را متغیر می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۸۰</ref>

امام‌خمینی در سخنرانی ۱۸ آذر ۱۳۵۷ در جمع ایرانیان مقیم خارج از کشور در نوفل لوشاتو بر لزوم قیام عمومی تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۹۲–۱۹۳</ref> در روزهای ۱۹ و ۲۰ آذر هم‌زمان با تاسوعا و عاشورای حسینی مردم به خیابان‌ها ریختند و رژیم پهلوی عقب‌نشینی کرد. مردم قطعنامه‌ای هفده ماده‌ای انتشار دادند و خواستار برچیده‌شدن نظام سلطنتی و استقرار حکومت عدل اسلامی شدند.<ref>پژوهشکده تحقیقات اسلامی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۶۷</ref> امام‌خمینی ضمن موفق‌خواندن این تظاهرات بیان کرد مردم در این دو روز به‌وضوح اعلام کردند [[محمدرضا پهلوی]] جایی در کشور ندارد و رژیم سلطنتی را نمی‌خواهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۰۳–۲۰۴</ref>؛ بنابراین انقلابیان به سکوت افراد خیانتکار توجه نکنند و اعتراضات خود را گسترش دهند و با هر وسیله ممکن خبر تظاهرات خود را به گوش مردم دیگر شهرها برسانند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۲۲</ref> {{ببینید|متن=ببینید|تاسوعا و عاشورا}}. امام‌خمینی از ملت می‌خواست تا در برابر سختی‌ها به خداوند اعتماد کنند، هراسی به دل راه ندهند، صبور باشند و برای رسیدن به [[عدالت]] و استقرار حق<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۴۶۶</ref> و تا زمان رفتن پهلوی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۴۰۳، ۴۲۸ و ۴۸۷</ref> به تظاهرات خود ادامه دهند.

با فرار محمدرضا پهلوی از کشور در ۲۶ دی ۱۳۵۷ امام‌خمینی خروج شاه را نخستین مرحله پیروزی ملت دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۴۸۴</ref> مردم نیز برای نشان‌دادن اتحاد خود و ادامه مبارزه در [[اربعین حسینی]] (۲۹ دی ۱۳۵۷) دست به تظاهراتی گسترده زدند و طی قطعنامه‌ای سلطنت خاندان پهلوی را غیرقانونی اعلام کردند و خواهان خلع محمدرضا از مقام [[سلطنت]] شدند. تظاهرات‌کنندگان دولت [[شاپور بختیار]] را غیرقانونی دانستند و خواستار استقرار جمهوری اسلامی با آرای مردم شدند.<ref>کیهان، روزنامه، ۱، ۲، ۴ و ۷</ref> امام‌خمینی نیز با تشکر از مردم، نهضت اسلامی آنان را که به مستضعفان عالم نشان داد خواست و قدرت ملتی آگاه بر تمام سلاح‌های مدرن ابرقدرت‌ها، پیروز است، ثبت‌شده بر جبین تاریخ دانست و رفتن محمدرضا پهلوی را به فروپاشی شاهنشاهی تعبیر کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۵۰۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید|فرار شاه}}.

پس از بازگشت امام‌خمینی به ایران و اوج‌گیری نهضت، در ۲۱ بهمن، فرماندار نظامی تهران اعلام [[حکومت‌نظامی]] کرد.<ref>قلی‌پور، مواضع امام‌خمینی در برابر نظام سیاسی پهلوی، ۲۰۹</ref> امام‌خمینی این کار را [[خدعه]] و خلاف شرع خواند و از مردم خواست به‌هیچ‌رو به آن اعتنا نکنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۲۱–۱۲۲</ref> پس از پیام امام‌خمینی مردم و همافران ارتش به خیابان‌ها آمدند و پس از چندین ساعت درگیری و پاکسازیِ مراکزِ حساس نظامی و غیرنظامی<ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۱ و ۲۲/۱۱/۱۳۵۷</ref> در [[۲۲ بهمن]] انقلاب اسلامی به پیروزی رسید {{ببینید|متن=ببینید|بیست و دو بهمن}}. از نگاه [[امام‌خمینی]] همدلی و همکاری نیکوی مردمی که با دستان خالی و قلبی با ایمان قوی در قالب تظاهرات تبدیل به یک خانواده شدند و از چیزی هراسی به دل راه ندادند، عامل پیروزی انقلاب بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۴۲۶</ref> از نظر ایشان این پیروزی، همه حساب‌های پیشین را که با تکیه به مادیتِ تنها، مدعی بود با دست خالی نمی‌توان بر سلاح مدرن پیروز شد، باطل کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۴۲۶–۴۲۷</ref>

از سوی دیگر، [[رژیم پهلوی]] نیز در مواردی تلاش کرد با کشاندن برخی افراد وابسته به خود یا ناآگاه و نیز سازماندهی برخی افراد به عنوان کولی‌ها که به چماق‌به‌دستان شهرت یافتند، به عنوان طرفداران خود در برابر آن همه مخالفت‌ها و تظاهراتی که علیه [[محمدرضا پهلوی]] و رژیم صورت می‌گرفت خودی نشان دهد؛ اما پیدا بود این اقدام نیز در برابر خیزش عمومی ملت راه به جایی نخواهد برد. امام‌خمینی که اینان را مأموران رژیم در لباس کولی می‌شمرد، این اقدام را حرکت مذبوحانه رژیم در سراشیبی سقوط می‌دانست که در گذشته نیز در حمله به [[مدرسه فیضیه]] به نام حمایت و حمله دهقانان صورت داد و آن را مایه ننگ برای رژِیم دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۱۱۹، ۱۶۵–۱۶۶، ۲۹۰–۲۹۱ و ۵/۸۶</ref>

هر انقلابی برای دستیابی به خواسته‌های حقیقی و آرمانی خود از ابزار مختلفی مانند شعارها، اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها و قطعنامه‌ها بهره می‌گیرد. در این میان، شعارها برگرفته از [[ایدئولوژی]] انقلاب، ایمان، آرمان و احساسات عمیق توده‌ها هستند.<ref>پناهی، جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی، ۹</ref> شعارهای در نهضت اسلامی از ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ دربردارنده محتوای ارزشی مثبت و منفی است. در این دوران احزاب، مطبوعات و تشکل‌های سیاسی-انقلابی اهداف و مقاصد خود را در قالب شعارهای مثبت پیرامون محورهای [[اسلام]]، [[تشیع]]، [[قرآن]]، امام‌خمینی، مردم، کارگران، [[زنان]]، انقلاب ایران، [[انقلاب اسلامی]]، [[شهادت]]، بیداری، جمهوری و شعارهای منفی علیه بندگی، [[اسارت]]، [[فقر]]، گرانی و بی‌دینی بیان می‌کردند.<ref>صابری، بازتاب قیام ۱۳۴۲، ۱۰۹–۱۱۰</ref> شعارهای این دوران به دلیل ویژگی‌هایی چون کوتاه و موزون‌بودن، سادگی و تقدس مذهبی و برآمدن از دل آحاد مردم، به‌سرعت در ذهن مردم جای می‌گرفتند و با تکرار منتشر می‌شدند. این شعارها را عموم مردم بدون بهره‌گیری از نیروی متخصص می‌ساختند و در ایجاد هیجان و گسترش عرصه مبارزاتیِ مردم بسیار تأثیرگذار بودند.<ref>اسعدی و فاتحی، جلوه‌های ادبی-سیاسی، ۲۶</ref> بسیاری از شعارهای اصلی انقلاب بر سه‌پایه رهبری مثل «ارتش ما حسینیه، رهبر ما خمینیه»، وحدت مثل «ارتش برادر ماست، حامی و یاور ماست» و [[حکومت اسلامی]] مثل «[[زندانی سیاسی]] آزاد باید گردد، حکومت اسلامی ایجاد باید گردد» شکل گرفته بود.<ref>اسعدی و فاتحی، جلوه‌های ادبی-سیاسی، ۲۷–۲۸</ref>

نقش آزادی تظاهرات در تضمین [[آزادی بیان]] به عنوان یک اصل در جامعه اسلامی و یک خواسته در نهضت مردم مسلمان به رهبری [[امام‌خمینی]] در نخستین و مهم‌ترین سند قانونی نظام جمهوری اسلامی ایران، مورد توجه و اهتمام [[مجلس خبرگان قانون اساسی]] بوده است و یکی از اصول قانون اساسی را به خود اختصاص داده است. در بررسی [[پیش‌نویس قانون اساسی]] دربارهٔ چگونگی گنجاندن اصل آزادی اجتماعات و تظاهرات پیشنهادهای زیادی ارایه شد؛ بدین منظور در جلسه ۲۶ و جلسه ۲۸، پیشنهاد کمیسیون مسئول رسیدگی به اصل ۲۷ قانون اساسی، این بود که تشکیل اجتماعات مسالمت‌آمیز آزاد است و مقررات مربوط به اجتماع و راهپیمایی در خیابان‌ها و میدان‌های عمومی به موجب قانون معین خواهد شد. این پیشنهاد به دلیل مقیدشدن و وجود واژه «مسالمت‌آمیز» که ممکن بود بهانه به دست عده‌ای بدهد، باعث ایجاد اختلاف گردید. گروهی معتقد بودند در صورت اطلاع دولت اسلامی، برگزاری مجالس و راهپیمایی در خیابان‌ها و اجتماعات در میدان‌ها آزاد باشد و عده‌ای چون [[سیدمحمد حسینی بهشتی]] نگران بودند این متن، وسیله‌ای در دست دولت‌ها جهت جلوگیری از اظهار نظر مردم گردد و دولت‌ها نباید در اصل آزادبودن تظاهرات مداخله کنند، بلکه باید در نظم آن مداخله داشته باشند.<ref>اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۱/۶۵۵ و ۶۸۴</ref> در جلسه ۲۸ پیشنهادهای دیگری نیز ارایه شد که به تصویب نرسید.<ref>اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۱/۷۱۰–۷۲۱</ref>

در جلسه ۶۴ پیشنهاد شد تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌های مسالمت‌آمیز بدون حمل سلاح و با اطلاع و اعلام قبلی به شرط آنکه مخل [[امنیت]] و بر خلاف مبانی اسلام نباشد آزاد باشد. بعضی از نمایندگان با این پیشنهاد مخالفت کردند. آنان باور داشتند مقیدکردن راهپیمایی به اطلاع دولت و مخل امنیت نبودنِ آن اشتباه است و اصل آزادی را سلب می‌کند؛ زیرا انقلاب اسلامی ایران با تظاهرات مردمی پیروز شده است و [[رژیم پهلوی]] هم تظاهرات با اعلام قبلی و بدون حمل سلاح را آزاد اعلام کرده بود؛ ولی همواره آن را سرکوب می‌کرد. قید «مخل امنیت» نیز ابزاری برای دولت‌هاست که به محدودکردن اجتماعات مردم بپردازند؛ این پیشنهاد نیز رأی لازم را به دست نیاورد.<ref>اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۳/۱۷۶۰–۱۷۶۱</ref>

بررسی طرح یادشده در جلسه ۶۵ نیز ادامه یافت و مخالفان پیشنهاد جدیدی را بیان کردند. آنان انقلاب را زاییده اجتماعات و تظاهرات می‌دانستند و باور داشتند اگر برای اصل آزادی تظاهرات و راهپیمایی‌ها قید و شرط تصویب شود، صد قید و بند دیگر به آن می‌زنند و وجود جمله «مخالف با مبانی اسلام نباشد» خود همه موارد را شامل می‌شود. در همین جلسه در نهایت، این اصل به این صورت به تصویب رسید: «تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌ها، بدون حمل سلاح، به شرط آنکه مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است».<ref>اداره کل، صورت مشروح مذاکرات مجلس، ۳/۱۷۹۷–۱۷۹۸</ref>

امام‌خمینی در ادامه نیز به مردم هشدار می‌داد ریشه خیانت‌کاران و جنایت‌کاران خشک نشده و نفتخوارهایِ مُفتخوار در صددند از طریق عوامل خود، با راه‌اندازی تظاهرات ضد دینی، در صفوف مردم اختلاف ایجاد کرده، از برپایی جمهوری اسلامی جلوگیری کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۳۷۱ و ۱۰/۴۸۱</ref> ایشان همچنین در آن شرایط، با هشدار به کارگران مبنی بر سوء استفاده دشمنان از مطالبات کارگری با شعارهای فریبنده، از آنان می‌خواست از تظاهرات خیابانی اجتناب کنند، زیرا هدف دشمن فلج کردن اقتصاد کشور به‌ویژه از راه [[صنعت نفت]] می‌باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۴۱۹</ref> ایشان که خواهان شناسایی عاملان تظاهرات بی‌جا و اغتشاش از سوی مردم بود،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۵۲۳</ref> در شرایط ناپایدار پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نشانه [[خیانت]] دشمنان را تظاهرات بی‌جا برای اختلال در اقتصاد کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۴۵۱</ref> و ایجاد بلوا و آشوب در میان تظاهرکنندگان به‌ویژه جوانان صاف‌دل<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۵۱۷ و ۱۴/۵</ref> می‌دانست. ایشان در عاشورای ۱۳۵۹ و شرایط حساس آغاز [[جنگ تحمیلی]]، با تأکید از مردم می‌خواست تا در برابر اشخاصی که قصد ایجاد بلوا و تظاهرات یا سردادن هر شعاری به‌جز عزای [[امام‌حسین(ع)]]، له یا علیه هر شخص یا جریانی دارند، هوشیارانه عمل کنند و تفرقه‌افکنان را دستگیر کرده، به مراکز مربوط تحویل دهند. مردم باید بدانند که این افراد پس از رسیدن به مقصد نهایی خود، نخستین ضربه را به کسانی می‌زنند که فریب آنان را خورده‌اند و در [[اغتشاشات]]، آنان را همراهی کرده‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۳۵۳–۳۵۴</ref>

از سوی دیگر، امام‌خمینی با تظاهرات مسالمت‌آمیز و متعهدانه موافق بود و از مردم درخواست می‌کرد با توجه به نوپایی نظام جمهوری اسلامی و نیاز مبرم به حمایت‌های مردمی، در صحنه حاضر بوده، در مواقع مقتضی دست به تظاهرات و اجتماعات بزنند و این اجتماعات مسالمت‌آمیز را نشانه زنده‌بودن نهضت می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۷۱</ref>؛ چنان‌که گاه با تعیین موضوع راهپیمایی، خود از مردم ایران یا سایر نقاط، درخواست می‌کرد به تظاهرات بپردازند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۱۰۷، ۱۶۵، ۲۳۹ و ۱۳/۲۳۸–۲۳۹</ref> ایشان همچنین با بزرگداشت راهپیمایی بزرگ بیست و دوم بهمن،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۸/۳۷۴</ref> بر برگزاری تظاهرات عمومی نظیر راهپیمایی [[روز قدس]] به منظور دفاع از مظلومان فلسطینی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۷۸</ref> و [[برائت از مشرکان]] که آن را نوعی وظیفه سیاسی در [[حج]] می‌خواند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۱۹ و ۲۰/۳۱۴–۳۱۵</ref> تأکید فراوان می‌کرد و انجام این تظاهرات را عامل زنده نگه‌داشتن اسلام می‌نامید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۱۴</ref>

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]