تملق: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تملّق'''، اظهار ستایش و دوستی، بدون باور قلبی یا همراه با باور.

 

[[امام‌خمینی]] تملق مذموم را اظهار لطف و مودّت همراه با [[خضوع و خشوع|خضوع]]، بدون باور و اعتقاد قلبی می‌داند.

 

تملق به مذموم و ممدوح تقسیم شده است. تملق مذموم، [[تواضع]] در برابر افرادی است که این مدح افزون بر شأن آنهاست و تملق ممدوح، تملق در برابر [[خداوند]] است.

 

امام‌خمینی تملق را غیر از تواضع ممدوح می‌شمارد و تفاوت میان آن دو را در سه جهت مبدأ، غایت و نتیجه می‌داند و همچنین تملق و چاپلوسی را نمونه‌ای از نفاق و بارزترین صفت [[منافقان]] می‌داند.

 

امام‌خمینی ریشه تملق را [[حب دنیا]] می‌داند و معتقد است روح تملق، از منفعت‌طلبی و خودخواهی سرچشمه می‌گیرد و تملق را از نشانه‌های جاه‌طلبی و عوام‌فریبی می‌شمارد.

 

ایشان تملق را در شنونده تملق، سبب دوری او از [[تهذیب نفس|تهذیب]]، مایه بدبختی و باعث هلاکت دانسته و اثر آن را در گوینده تملق، کوری و کری باطنی می‌شمارد.

 

امام‌خمینی راه اصلاح مفاسد نفسانی را توجه به حق و ترک هوای نفسانی دانسته و تفکر در نتایج تملق را ازجمله راه‌های درمان می‌داند.

 

امام‌خمینی در سلوک عملی خود اهل تملق نبود و از ستایش‌های صادقانه افراد، پرهیز و افراد ستایش‌کننده را عتاب می‌کرد و در حوزه اجتماعی، مسئولان را به دورکردن چاپلوسان فرا می‌خواند.

 

تملّق به معنای اظهار لطف و محبت شدید و [[خضوع]] و اظهار زبانی بدون باور قلبی است.<ref>‌جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۴/۱۵۵۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۰/۳۴۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ۵/۲۳۶</ref> در زبان فارسی، به معنای چاپلوسی آمده است.<ref>‌دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۶۱۲۰</ref> این واژه از ریشه «ملق» به معنای فقر مادی یا از دست دادن مال<ref>‌ابن‌اثیر، النهایه، ۴/۳۵۷</ref> و املاق به معنای تنگدستی<ref>‌طریحی، مجمع البحرین، ۵/۲۳۶</ref> است؛ چون فقر، انسان را به نرمی و کرنش وامی‌دارد. در اصطلاح [[علم اخلاق]]، تملق گاه به صورت مذموم و گاه به صورت ممدوح به‌کار رفته است<ref>‌بهایی، مفتاح الفلاح، ۳۲۱</ref> و تملق مذموم، [[تواضع]] در برابر افرادی است که این مدح افزون بر شأن آنهاست<ref>‌مدنی، ریاض السالکین، ۳/۳۰۷</ref>؛ در حالی‌که زبان موافق با [[قلب]] نباشد.<ref>‌بهایی، مفتاح الفلاح، ۳۲۱</ref> اما تملق ممدوح، تملق در برابر [[خداوند]] است که نوعی اظهار خضوع، محبت و نرمش است و در آن، زبان با قلب همراه است.<ref>بهایی، مفتاح الفلاح، ۳۲۱</ref> [[امام‌خمینی]] تملق مذموم را اظهار لطف و مودّت همراه با خضوع، بدون باور و اعتقاد قلبی می‌داند<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۷۰–۳۷۱</ref> و این از صفات رذیله [[نفس]] بوده، فرد متملق به [[طمع]] به دست آوردن منفعت، دست به چنین رفتاری می‌زند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۰ و ۳۷۸</ref>

از مفاهیم مرتبط با تملق، تواضع، [[دروغ]]، [[نفاق]] و [[ریا]] است. تواضع، ازجمله فضایل اخلاقی است که در گفتار و رفتار شخص متواضع، ظاهر می‌گردد و منشأ آن [[قلب]]<ref>، مکی، قوت القلوب، ۲/۲۳۲</ref> و آن عین [[عزت|عزّت]] است<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۱</ref> و نسبت به تملق ممدوح، معنای عام‌تری دارد؛ در حالی‌که تملق مذموم، اظهار دوستی بدون باور قلبی<ref>‌طریحی، مجمع البحرین، ۵/۲۳۶</ref> و از رذایل نفسانی و عین [[ذلت]] و خواری است.<ref>‌اسفراینی، شرح کتاب النجاة، ۵۰۶</ref> امام‌خمینی تملق را غیر از تواضع ممدوح می‌شمارد و بر این باور است که گاهی تشخیص تواضع از تملّق مذموم، بسیار مشکل است.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۱–۸۲</ref> ایشان تفاوت میان آن دو را در سه جهت مبدأ، غایت و نتیجه می‌داند؛ زیرا مبدأ تواضع، [[علم]] به خدا و نفس، غایتش خداوند یا کرامت او و ثمره‌اش کمال نفسانی است؛ در حالی‌که مبدأ تملّق، [[شرک]] و [[جهل]]<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۶</ref> و [[خودخواهی]] و احتجاب از حق،<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۵۵</ref> غایتش نفس و ثمره‌اش خواری، نقص و عار<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۲</ref> است. ایشان ریشه تواضع را فطرت مخموره و ریشه تملق را فطرت محجوبه می‌داند<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۵۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}. ارتباط واژه دروغ با تملق در آن است که دروغ خلاف [[راستگویی]] است و از آنجا که در تملق، ظاهر خلاف باطن است، می‌تواند مصداق دروغ باشد.

نفاق به معنای خاص آن، صفت افراد بی‌ایمانی است که در ظاهر در میان مسلمانان هستند، ولی در باطن کافرند. در معنای عام نیز شامل هر گونه دوگانگی و تفاوت میان ظاهر و باطن، گفتار و عمل می‌شود<ref>‌ابن‌اثیر، النهایه، ۵/۹۸</ref>؛ از همین‌رو تملق نوعی نفاق است.<ref>‌شهرزوری، رسائل الشجرة، ۱/۶۰۰</ref> [[امام‌خمینی]] نیز تملق و چاپلوسی را نمونه‌ای از نفاق قولی و بارزترین صفت منافقان دانسته است.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۵</ref> ریا به این معناست که کسی در انجام عمل، [[اخلاص]] نداشته باشد و در عین حال، با گفتار و رفتار خود چنان نشان دهد که کار و عمل را برای [[رضای خداوند]] انجام می‌دهد.<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۰/۱۱۶؛ جرجانی، کتاب التعریفات، ۵۰؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۶/۱۴۸؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۵</ref>

 

در زندگی اجتماعی بشر، هرگاه [[فقر]] و نیاز وجود داشته باشد، صفت تملق نیز در میان عده‌ای آشکار می‌شود.<ref>‌ابن‌خلدون، تاریخ، ۱/۴۸۸–۴۹۰</ref> در [[کتاب مقدس]] از تملق به عنوان صفتی منفی که اولیای حق از آن دور هستند، یادشده است<ref>کتاب مقدس، عهد جدید، رساله اول پولس رسول به تسالونیکان، ب۲، ۴–۶</ref> یا از دهانی که چاپلوسی می‌کند، به دهانی ویران تعبیر شده است.<ref>کتاب مقدس، عهد قدیم، امثال، ب۲۶، ۲۸</ref> در اسلام تملق‌گویی و تملق‌پذیری هر دو نکوهش شده‌اند؛ چنان‌که در [[قرآن کریم]] کسانی که دوست دارند در برابر اعمالی که انجام نداده‌اند، ستوده و تملق شوند، نکوهش شده‌اند.<ref>‌آل عمران، ۱۸۸</ref> در روایات نیز تملق‌گویی نکوهش شده،<ref>‌صدوق، معانی الاخبار، ۱۸۵</ref> ستودن شخص بیش از آنچه شایسته اوست، چاپلوسی و کمتر از آنچه شایسته آن است، ناتوانی و [[حسادت]] شمرده شده است<ref>‌نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ح۳۳۹، ۵۸۱</ref>؛ نیز از بهترین فرصت‌های [[شیطان]] به‌شمار آمده است.<ref>نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵۳، ۴۷۲–۴۷۳</ref> در روایتی منسوب به [[امام‌صادق(ع)]] آمده است که کسی نمی‌تواند بنده خالص خدا باشد، مگر اینکه ستایش و سرزنش نزد او یکسان باشد.<ref>‌مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۷۰/۲۹۴</ref> البته در برخی روایات، تملق در طلب علم، استثنا و مجاز شمرده شده است.<ref>‌ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۰۷</ref>

ازجمله کتب اخلاقی گذشتگان که در آن از تملق سخن به میان آمده است، احیاء علوم‌الدین است.<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱/۸۴</ref> علمای اخلاق، تملق مذموم را از مهلکات شمرده‌اند<ref>‌نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۳۴–۶۳۵</ref> و نه تنها تملق از دیگران را برای رفع نیازها با عنوان صفتی ناپسند نکوهش کرده‌اند،<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۴۰۳</ref> بلکه علاقه به [[دورویی]] و [[ریاکاری]] و تملق را، ازجمله مفاسد [[حب جاه]] شمرده‌اند.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۴۰۳</ref> در مقابل، تملق ممدوح است که تملق بنده در پیشگاه خداست و گاه در حال [[تلاوت قرآن]]<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۳/۵۲۲؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۷۵–۸۷۶</ref> یا [[نماز شب]] و [[دعا]]<ref>‌مکی، قوت القلوب، ۱/۲۹ و ۷۱؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ۴/۵۱</ref> حاصل می‌شود و همین، مورد توجه علمای اخلاق قرار گرفته است. در کتاب‌های عرفانی نیز از تملق ممدوح که تملق در برابر خداوند و تذلل در برابر اوست، سخن به میان آمده است.<ref>‌تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۲/۳۷۴</ref>

امام‌خمینی نیز تملق در برابر خلق را از صفات مذموم و از فطرت محجوبه می‌شمارد که با تواضع متفاوت است.<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۵۵</ref> ایشان در آثار خود به تفاوت تملق و تواضع،<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۱–۸۲</ref> عوامل تملق،<ref>‌امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۴۹</ref> آفات و راه درمان آن<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۷</ref> پرداخته است {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}.

 

== عوامل و زمینه‌ها ==

در [[روایات]]، ریشه‌ها و علامت‌های پرشماری برای تملق مذموم ذکر شده است؛ ازجمله [[فقر]]<ref>‌کلینی، الکافی، ۸/۲۲۰</ref> و [[حسادت]]؛ چنان‌که در روایات ازجمله علامت‌های شخص حسود این شمرده شده است که پشت سر، [[غیبت]] و پیش رو تملق و چاپلوسی می‌کند<ref>‌صدوق، الخصال، ۱۲۱؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۷۰/۲۵۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حسد}}. علمای اخلاق نیز طمع تحصیل جاه و مال<ref>‌مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ۱/۵۳؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۴۰۳ و ۵۹۲</ref> و ترس<ref>‌مازندرانی، شرح اصول الکافی، ۱۰/۲۴۹</ref> را از عوامل تملق شمرده‌اند که حکایت از ضعف شخصیت و خودکم‌بینی فرد دارد و از صفات رذیله انسان و امراض نفسانی به حساب می‌آید<ref>‌اسفراینی، شرح کتاب النجاة، ۵۰۶</ref> و در حقیقت، نوعی [[نفاق]] و دورویی است.<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۶/۸۱؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۵۹۸</ref>

امام‌خمینی ریشه تملق و چاپلوسی را [[حب دنیا]] می‌داند<ref>‌امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۴۹</ref> و معتقد است روح تملق، از منفعت‌طلبی، [[خودخواهی]]<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۷</ref> و محجوب‌شدن از حق سرچشمه می‌گیرد؛ زیرا وقتی انسان در حجاب‌های نفسانی قرار می‌گیرد، خودخواهی و [[خودبینی]] بر او مسلط می‌شود و این خودبینی سبب می‌شود انسان برای خود کمالات بسیاری اثبات کند و از مبدأ کمالات غافل شده، افرادی را که چشم طمع به آنها دارد، بزرگ شمارد و تملق ایشان را بگوید<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۵۵</ref> و شخص از آنجا که دیگران را در اموری که به آنها طمع دارد، مثل مال و ثروت و مقام، مؤثر می‌پندارد، به تملق و چاپلوسی آنها می‌پردازد.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۶۰–۵۶۱</ref>

{{سخ}}

به اعتقاد [[امام‌خمینی]]، وقتی انسان تحت سلطه شهوات و [[هوای نفس]] قرار می‌گیرد، بنده آنها می‌گردد تا آنجا که [[عزت]] و حرّیت از قلبش رخت بر می‌بندد و [[ذلت]] و [[فقر]] به جای آن می‌نشیند؛ برای به دست آوردن مشتهیات خود، نزد اهل دنیا خاضع می‌گردد و تملق آنها را می‌گوید.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۵۵–۲۵۶</ref> ایشان یکی دیگر از اسباب تملق را تنگی و ضیق صدر می‌شمارد که آن را ناشی از خودخواهی و خودبینی می‌داند؛ زیرا وقتی شخص، تنگی صدر داشته باشد، هرچه در خود ببیند، در نظرش بزرگ جلوه می‌کند و چون اسیر نفس است، برای رسیدن به مقاصد و مشتهیات خود، تملق اهل دنیا را می‌کند و ذلت و خواری می‌کشد.<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۷</ref> البته گاهی [[حسادت]] و [[تکبر]] شخص، مانع ستودن دیگران می‌شود که این برای فرار از تملق‌گویی نیست<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}. ایشان در نهایت، تملق را از نشانه‌های [[جاه‌طلبی]]، خدعه و [[عوام‌فریبی]] می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۷۸</ref>

 

== آفات و پیامدها ==

برخی علمای اخلاق، برای تملق مذموم آفات و پیامدهای فردی و اجتماعی چندی ذکر کرده‌اند. آنان پیامدهای فردی تملق را در شنونده، خروج از حد اعتدال می‌دانند تا آنجا که تملق، سبب می‌شود شنونده آن، این ستودن را به حساب صفات و کارهای نیک خود بگذارد و جهل و نادانی خود را فراموش کند و بر عجب و خودپسندی‌اش افزوده شود و کارهای زشت و نامشروعی که مرتکب گشته، در نظرش پسندیده جلوه کند که این مانع اصلاح شخص می‌شود.<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۷۹–۸۱؛ ورام، تنبیه الخواطر، ۱/۲۱۲–۲۱۳</ref> اما پیامدهای تملق در [[جامعه]]، [[ریا]]، [[دروغ]]، [[غرور]]، [[تکبر]]، همچنین گسترش حس خودستایی و خودبینی است<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۶/۳۷</ref>؛ چنان‌که افراد سودجو برای رسیدن به منافع خود به چاپلوسی افراد قدرتمند می‌پردازند و این سبب می‌شود بر غرور و خودبینی آنها افزوده شده، تاب تحمل [[انتقاد]] از آنها سلب شود و افراد حقگو و صریح در [[جامعه]] منزوی شوند<ref>‌قاضی‌زاده، مردماری دینی، ۳/۴۰۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید| غرور}}.

امام‌خمینی تملق و مدح را در شنونده تملق، سبب دوری او از تهذیب، مایه بدبختی، دوری از پیشگاه خداوند و باعث هلاکت دانسته است<ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵۱۶–۵۱۷</ref>؛ همچنین اثر آن را در گوینده تملق، کوری و کری باطنی می‌شمارد<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۱</ref> که برای او نتیجه‌ای جز خواری و ذلت و نقص و عار در برابر اهل دنیا که مورد طمع اوست، ندارد.<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۷</ref>

 

برای درمان آسیب‌های تملق و عدم تأثیر آن بر نفس آدمی، راه‌هایی در [[روایات]] و دستورالعمل‌های بزرگان اخلاق آمده است که ازجمله آنها روایتی از [[پیامبر اسلام(ص)]] است که توصیه کرده است به صورت متملقان خاک بپاشند<ref>‌صدوق، من لایحضر، ۴/۱۱</ref> و این کنایه از بی‌اعتنایی به آنان است. [[امام‌علی(ع)]] نیز در نامه‌ای به [[مالک اشتر]] توصیه می‌کند در انتخاب نویسندگان و منشیان، بر تیزهوشی و خوش‌باوری خود تکیه نکند و آنان را به خدمتی که برای والیان نیکوکار پیش از او کرده‌اند، بیازماید؛ زیرا مردم برای جلب نظر والیان به آراستن ظاهر می‌پردازند و خوش‌خدمتی را پیشه می‌کنند.<ref>‌نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ن۵۳، ۴۶۵</ref>

علمای اخلاق راه‌هایی برای درمان این صفت مذموم در تملق‌کننده و تملق‌شونده ارائه کرده‌اند؛ اینکه شخص متملق باید به پیامدهای تملق بیندیشد و در این زمینه تفکر کند که این صفت در حقیقت کشتن کسی است که دربارهٔ او ستایش و تملق شده است<ref>‌فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۸۳</ref>؛ چنان‌که در روایتی، تملق به تیغ نهادن بر حلق کسی که دربارهٔ او تملق شده، تشبیه شده است.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۸۳</ref> شخص تملق‌شونده نیز برای درمان خود باید متوجه این نکات باشد:

# از مدح و بدگویی دیگران متأثر نشود و بداند مهم، منزلت آدمی نزد خداوند است<ref>‌مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ۷۰/۲۹۴–۲۹۵</ref>؛ زیرا اگر از باطن و اسرار او اطلاع یابند، او را مدح نخواهند کرد.<ref>‌فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۸۵</ref>

# پرورش روحیه [[قناعت]] که سبب بی‌نیازی از مردم و قطع ریشه تملق و چاپلوسی می‌گردد.<ref>‌نراقی، احمد، معراج السعاده، ۴۰۱</ref>

# اعتنا نکردن و پاسخ مثبت ندادن به متملق و اینکه بررسی کند اگر متملق صادق است، آن سخن را از فضل خدا بداند و اگر [[دروغ]] می‌گوید، باید ناراحت و غمگین شود؛ زیرا [[تمسخر]] شده است.<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۰/۱۰۳</ref> همچنین توجه کند که گاهی مدح افراد سبب وقوع [[کبر]]، [[عجب]]، سستی و [[ریا]] می‌گردد که سبب هلاک شخص است.<ref>‌نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۲/۳۲۷</ref>

[[امام‌خمینی]] مبدأ همه کمالات را [[خداشناسی|معرفت الهی]] دانسته، راه اصلاح تمام مفاسد نفسانی را توجه به حق و ترک [[هوای نفسانی]] می‌داند؛ از این‌رو اگر انسان به حق، معرفت یابد، این معرفت سبب [[محبت]] شده، وقتی محبت به کمال رسید، انسان از غیر حق منقطع شده، چشم طمع به خود و دیگران نمی‌دارد و نزد خلق تملق نمی‌گوید؛ همچنین تفکر در نتایج تملق-که برای متملق ثمره‌ای جز خواری و [[ذلت]] ندارد-ازجمله راه‌های درمان تملق به حساب می‌آید.<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۷–۳۳۸</ref> به اعتقاد ایشان، تقویت [[شرح صدر]] در انسان از طریق ترک [[خودخواهی]] و [[خودبینی]]، سبب می‌شود انسان از دلبستگی به دنیا و غیر حق دست بشوید و هرچه غیر حق باشد، در نظرش کوچک جلوه کند و این منشأ عزت نفس او شده، روح تملق از او رخت بربندد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۷</ref>

 

 

== منابع ==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* شهرزوری، شمس‌الدین، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیه، تهران، تحقیق نجفقلی حبیبی، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* قاضی‌زاده، کاظم، مردماری دینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

 

== پیوند به بیرون ==

* رحمت‌الله ضیائی اُرزگانی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/531/ «تملق»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۳، ص۵۳۱–۵۳۵.

[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]