تنظیم خانواده: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تنظیم خانواده'''، ساماندهی باروری و فرزندآوری و جلوگیری از افزایش یا کاهش بی‌رویه جمعیت.

 

درباره کنترل جمعیت و جلوگیری از [[فرزندآوری]] دو نظریه وجود دارد:

 

 

جواز: برخی تنظیم خانواده و تحدید نسل در صورتی که مستلزم حرام دیگری نباشد را جایز دانسته‌اند.

 

از نگاه [[امام‌خمینی]]، جلوگیری از باروری و فرزندآوری و کاهش جمعیت، تابع تصمیم حکومت است.

 

 

عزل: امام‌خمینی به جایزبودن عزل در [[ازدواج موقت]]، تصریح کرده و در مورد همسر دایمی عزل را مکروه دانسته‌است.

 

 

[[سقط جنین]]: امام‌خمینی، سقط جنین را پس از انعقاد نطفه چه پیش از چهار ماه یا پس از آن جایز نمی‌داند.

 

[[عقیم‌سازی]]: امام‌خمینی معتقد است عقیم‌سازی اگر احتمال نازایی دایمی را افزایش ‌دهد، جایز نیست.

 

در [[جمهوری اسلامی ایران]]، سیاست رسمی دولت، مبنی برکاهش موالید در سال ۱۳۶۸ گرفته شد و اجرای آن به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، وزارت آموزش و پرورش و سازمان‌های ذی‌ربط دیگر واگذار گردید.

تنظیم به معنای سامان‌دادن و پیونددادن است<ref>‌دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۶۱۶۵؛ معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۱۵۲</ref> و خانواده به معنای خاندان، دودمان و تبار به‌کار رفته است.<ref>‌دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۶/۸۲۹۲</ref> تنظیم خانواده معادل واژه برنامه‌ریزی [[خانواده]]، (Family Planing) و در اصطلاح، به معنای به‌کارگیری تدابیر و ابزاری است که بتوان روند طبیعی باروری را به صورت کنترل‌شده درآورد<ref>‌نخعی، جمعیت و تنظیم خانواده، ۱۲۷</ref> و تناسب فرزندان با شرایط زندگی و خانواده و نیز کاهش و افزایش جمعیت از پیامدهای آن است. بر این اساس، تنظیم خانواده به معنای محدودساختن فرزندآوری نیست و چه بسا در مواردی، مستلزم افزایش یا ثابت‌نگهداشتن جمعیت باشد<ref>‌حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، ۶؛ خمینی، مبانی فقهی تنظیم خانواده، ۷</ref>؛ با این حال، برنامه‌ریزی برای کم‌کردن فرزندآوری، ازجمله اهداف اصلی تنظیم خانواده در گذشته بوده است.

تنظیم خانواده به معنای تناسب فرزندان با شرایط زندگی در برخی از تمدن‌های گذشته ازجمله [[تمدن چین|چین]]، [[تمدن یونان|یونان]] و قوانین حمورابی وجود داشته است.<ref>‌جمالی و دیگران، پیشینه تاریخی برنامه جهانی کنترل جمعیت، ۱۶۱</ref> در ایران باستان به دلایل اجتماعی، اقتصادی و نظامی، افزایش جمعیت و تشویق به فرزندآوری بیشتر جزو سیاست‌های حاکمان وقت بود.<ref>‌جمالی و دیگران، پیشینه تاریخی برنامه جهانی کنترل جمعیت، ۱۶۵</ref> [[افلاطون]] از فلاسفه یونان قدیم نیز از طرفداران اندازه بهینه جمعیت بود که برحسب شرایط جغرافیایی و ظرفیت‌های طبیعی متفاوت می‌گردد.<ref>‌جمالی و دیگران، پیشینه تاریخی برنامه جهانی کنترل جمعیت، ۱۶۴</ref> توماس رابرت مالتوس کشیش اقتصاددان انگلیسی در سال ۱۷۹۸م/ ۱۱۷۷ش با انتشار کتابی پیش‌بینی کرد جمعیت جهان روزی از حد منابع غذایی پیشی خواهد گرفت و باید افزایش موالید تحت کنترل درآید.<ref>← بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۳/۹۷</ref> بر اساس این نظریه گرایش [[مردم]] به فرزند سبب محدودیت مواد غذایی و منابع طبیعی می‌گردد.<ref>‌دلالی اصفهانی و اسماعیل‌زاده، نظریه جمعیت، ۷۳</ref> افزایش جمعیت جهان به گسترش این نظریه کمک کرد. در فاصله سال‌های ۱۸۳۰م/ ۱۲۰۸ش تا ۱۹۳۰م/ ۱۳۰۸ش یک میلیارد بر جمعیت جهان افزوده شد و در سال ۱۹۷۵م/ ۱۳۵۳ش جمعیت جهان به چهار میلیارد تن رسید.<ref>تنظیم خانواده، صادقی، ۱۶۰</ref> در کشورهای مختلف بحث کنترل جمعیت جدی شد و برنامه‌هایی در سطح بین‌المللی دربارهٔ آن طراحی گشت.

پیش از [[انقلاب اسلامی ایران]]، طی سال‌های ۱۳۴۶–۱۳۵۷، سیاست کاهش جمعیت از سوی [[رژیم پهلوی]] دنبال می‌شد که کاهش جمعیت را در پی داشت.<ref>‌رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، ۲۲</ref> در دهه ۱۳۳۵–۱۳۴۵ نرخ رشد جمعیت ۱/۳ بود که پس از اجرای برنامه تنظیم خانواده به دست رژیم پهلوی به ۷۱/۲ کاهش یافت.<ref>‌محمودی، تحولات جمعیتی، ۴۶</ref> بسیاری از متفکران اسلامی،<ref>← رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، ۲۵–۳۳</ref> ازجمله [[مرتضی مطهری]]<ref>‌مطهری، خاتمیت، ۶۵–۶۷</ref> با تنظیم خانواده به دست رژیم پهلوی مخالفت کرده، این برنامه را استعماری دانستند. علمای کشورهای اسلامی در سال ۱۳۵۶ در کنگره علمای اسلام در قاهره و نیز مجمع فقهی اسلامی در [[مکه|مکه مکرمه]] در ۱۳۵۹ش/ ۱۴۰۰ق، در قطعنامه‌ای با تحدید نسل مخالفت کردند و آن را برنامه‌ای استعماری دانستند.<ref>← بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۳/۹۸–۹۹</ref>

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سیاست افزایش جمعیت عملاً به اجرا گذاشته شد و نرخ رشد جمعیت در دهه اول انقلاب به ۹/۳ افزایش یافت که با اجرای سیاست تنظیم خانواده در دهه ۱۳۶۵–۱۳۷۵ به ۶۱/۱ کاهش یافت.<ref>‌محمودی، تحولات جمعیتی، ۴۶</ref> وزارت بهداشت در سال ۱۳۶۲ همایشی دراین‌باره به نام جمعیت و توسعه تشکیل داد و از کارشناسان دینی دعوت کرد نقطه‌نظرهای خود را دراین‌باره بیان کنند.<ref>‌تدین، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۴۵</ref> سیدعلیرضا مرندی وزیر بهداشت و درمان وقت در سال‌های (۱۳۶۳–۱۳۶۸ و ۱۳۷۲–۱۳۷۶)، قانون تنظیم خانواده در [[جمهوری اسلامی ایران]] را مربوط به زمان [[امام‌خمینی]] دانسته و گفته است از پاسخ امام‌خمینی به اینکه تنظیم خانواده و کنترل جمعیت مطلب بسیار مهمی است و باید دربارهٔ آن در رسانه‌ها و [[دانشگاه|دانشگاه‌ها]] بحث شود، اجازه ایشان برای ورود به این موضوع گرفته شده است.<ref>مرندی، روزنامه ایران، ۱۶</ref> [[قرآن]] و [[روایات]] و پیرو آن فقهای معاصر، ازجمله امام‌خمینی در فتواها و پرسش‌هایی که از آنان صورت گرفته، به تنظیم خانواده اشاراتی دارند. امام‌خمینی سیاست‌گذاری [[حکومت اسلامی]] در تنظیم خانواده را با توجه به شرایط زمان و مکان و [[مصلحت]] جامعه و به دست دولت دانسته است.

دربارهٔ فرزندآوری دو دسته آیات و [[حدیث|روایات]] وجود دارد که یک دسته بر تشویق به فرزندآوری و دسته دیگر بر جواز تحدید نسل دلالت دارند. در [[قرآن|قرآن کریم]] آیاتی که به روشنی از فرزندآوری منع کرده باشد، وجود ندارد؛ ولی برخی مفسران از آیاتی مانند آیه ۷۴ [[سوره فرقان|فرقان]] که در آن بندگان ویژه [[خداوند]] (عِبادُ الرَّحْمن) از خدا درخواست فرزندانی دارند که مایه چشم‌روشنی آنان باشد، استفاده کرده‌اند زیادی فرزند مطلوب نیست، بلکه فرزندانی مطلوب‌اند که مایه چشم‌روشنی و عزت مؤمنان باشند.<ref>‌طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ۱۵/۲۴۴؛ صادقی، تنظیم خانواده، ۱۶۲</ref> از سوی دیگر، قرآن از کشتن فرزندان از ترس [[فقر]] نهی کرده است<ref>‌اسرا، ۳۱؛ انعام، ۱۵۱</ref> که نشان‌دهنده جایزنبودن نابودی نسل به سبب مشکلات اقتصادی است.<ref>‌طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ۱۳/۸۵</ref>

روایات بسیاری نیز در مطلوب‌بودن فرزندآوری وارد شده است<ref>‌حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۳–۱۵</ref>؛ ازجمله تشویق به [[ازدواج]] با هدف فرزندآوری. [[پیامبر اکرم(ص)]] از مسلمانان خواسته است ازدواج کنند و زیادشدن نسل آنان را مایه مباهات خود بر دیگر امت‌ها شمرده است.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۵</ref> ارزش‌شمردن سنگینی زمین از فرزندان تسبیح‌گوی خدا،<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۶</ref> ستایش زنان زایا و برترشمردن زنانی که فرزندان بسیار به دنیا آورند،<ref>‌کلینی، الکافی، ۵/۳۲۴</ref> سفارش به فرزندآوری،<ref>‌حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴ و ۵۳</ref> تشویق به [[ازدواج]] با [[زنان]] زایا و فرزندآور<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۵۴</ref> و نهی از ازدواج با زنان نازا<ref>‌کلینی، الکافی، ۵/۳۳۳–۳۳۴؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۵۴</ref> و روایات دربارهٔ درخواست از خدا برای داشتن فرزند،<ref>‌کلینی، الکافی، ۶/۷</ref> روایات ناپسندی عزل و جلوگیری از فرزندآوری،<ref>‌طوسی، تهذیب الاحکام، ۷/۴۱۷</ref> همگی بر افزایش و فزونی نسل دلالت دارند. در میان این روایات، احادیث معتبری از نظر سند و دلالت هم وجود دارد و دست‌کم بر تشویق مسلمانان به فزونی نسل و فرزندآوری دلالت دارد و وجود برخی [[روایت ضعیف|روایات ضعیف]] در میان آنها، مشکلی ایجاد نمی‌کند.<ref>‌علی‌محمدی و دیگران، اعتبارسنجی سندی، ۱۸۹–۲۰۶</ref>

[[امام‌خمینی]] نیز به‌شماری از روایات یادشده، ازجمله روایات [[شفاعت]] برای ازدواج دیگران و مستحب‌شمردن آن<ref>‌امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۲۹</ref> و نیز روایت نبوی(ص) در تشویق [[ازدواج]] با زن پاکدامن و بسیار فرزندآور (ولود) و [[استحباب]] ازدواج با چنین زنی<ref>‌امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۹۶۳</ref> اشاره کرده است.

تنظیم خانواده و نظارت بر افزایش و کاهش جمعیت، به معنای کنونی آن، از [[مسائل مستحدثه]] است و در گذشته مطرح نبوده است.<ref>‌کریمی، تنظیم خانواده و مبانی، ۲۹۲</ref> [[امام‌خمینی]] نیز آن را در ردیف مسائل مستحدثه شمرده است.<ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۷</ref> دربارهٔ کنترل جمعیت و جلوگیری از فرزندآوری دو نظریه وجود دارد:

برخی اندیشمندان شیعی<ref>‌حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، ۱۷۶؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۳/۲۰۳–۲۰۴</ref> و دیگر مذاهب اسلامی،<ref>← بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۳/۹۸–۹۹</ref> فرزندآوری و افزایش جمعیت مسلمانان را لازم و جلوگیری از آن را ناروا دانسته‌اند. عمده دلایل این دسته این است که آن را مخالف با [[قرآن]] و [[سنت]] می‌دانند؛ زیرا قرآن مردم را از نابودکردن فرزند از ترس [[فقر]] نهی کرده است<ref>‌اسراء، ۳۱</ref> و روایات بسیاری، مردم را به فرزندآوری تشویق کرده است<ref>‌کلینی، الکافی، ۶/۳؛ اردبیلی، زبدة البیان، ۵۵۵</ref>؛ چنان‌که به [[روایت]] [[پیامبر اکرم(ص)]] در نهی از عزل و قتل پنهان خواندن آن نیز استدلال شده است.<ref>‌بحرانی، الحدائق الناضرة، ۲۳/۸۸</ref> افزون بر این، جلوگیری از فرزندآوری را با [[فطرت|سرشت انسان]] ناسازگار و ترس از کمبود و فقر را از مصادیق بدگمانی به خدا شمرده‌اند.<ref>‌بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۳/۹۸–۹۹؛ عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۷</ref> معتقدان این دیدگاه، تبلیغ کاهش جمعیت را برنامه‌ای [[استعمار|استعماری]] و از سوی [[دشمن|دشمنان]] اسلام برای کاهش اقتدار مسلمانان دانسته‌اند<ref>‌بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۳/۹۸–۹۹؛ حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، ۱۰۹ و ۱۲۹–۱۳۰؛ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۵۸</ref> و تشویق جهان سوم به کاهش جمعیت و تشویق کشورهای غربی به افزایش جمعیت را، شاهدی بر مدعای خود آورده‌اند.<ref>‌حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، ۱۰۹–۱۱۰</ref>

شماری دیگر از عالمان شیعه برآن‌اند تنظیم خانواده و تحدید نسل در صورتی که مستلزم [[حرام]] دیگری نباشد، جایز است.<ref>← مؤمن قمی، سخنی در تنظیم خانواده، ۱۲۶–۱۲۷</ref> برخی صاحب‌نظران [[اهل سنت]] نیز جلوگیری از حمل و کاهش جمعیت را با شرایطی جایز می‌دانند. در استدلال به این نگاه، ادله و شواهدی بیان شده است؛ ازجمله روایاتی که بر جواز عزل دلالت می‌کند؛ دیگر، [[اصل اباحه]] و جواز و فقدان دلیل بر منع<ref>‌تدین، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۴۸</ref> و سوم مصلحت اجتماعی؛ چنان‌که [[سیدمحمد حسینی بهشتی]] معتقد است اگر مطالعات کارشناسان اجتماعی باایمان و آگاه به این نتیجه رسید که اگر در جامعه اسلامی شمار افراد از شمار معینی بالاتر رود، سلامتی و هستی آن در معرض خطر است، از آنجا که براساس نصوص اسلامی حفظ جان و نهاد جامعه از نهاد فرد محترم‌تر است، می‌توان گفت بر آنان [[واجب]] است فرزندان خود را در حد معینی نگه دارند.<ref>حسینی بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۳۱</ref> بسیاری از فقهای معاصر اهل سنت نیز تنظیم خانواده و کنترل جمعیت را تابع مصالح اجتماعی شمرده‌اند<ref>‌کتابی، نظریات جمعیت‌شناسی، ۳۷–۳۸؛ فکوری، کنترل جمعیت، ۱۷۵؛ طلعتی، رشد جمعیت، ۱۳۹</ref>؛ همچنین گفته شده است گرچه حکم اولی از روایات، [[استحباب]] افزایش جمعیت است، اما در صورت وجود مفسده و زیان بر استحباب مقدم می‌شود.<ref>‌جعفرپور و بردیده، تنظیم خانواده، ۳۲</ref>

از سوی دیگر، معتقدان جواز، در پاسخ به گروه نخست خاطرنشان کرده‌اند روایاتی که به اولاد زیاد تشویق می‌کنند، بالاتر از استحباب را ثابت نمی‌کنند<ref>‌خرازی، عقیم‌سازی، ۵۲</ref>؛ از این‌رو هیچ فقیهی به وجوب افزایش نسل [[فتوا]] نداده است<ref>‌مکارم شیرازی، استفتائات، ۱/۴۶۲</ref>؛ نیز هیچ فقیهی به وجوب [[ازدواج]] جز در شرایط خاص حکم نکرده است، و توالد و تناسل یکی از اهداف ازدواج است نه همه آن؛ به همین دلیل، هیچ‌یک از فقها معتقد به وجوب ازدواج با زن ولود و [[حرمت]] همسری با زن غیر ولود نشده‌اند<ref>‌قدیری، پژوهشی پیرامون اسلام و باروری، ۱۷۰</ref> و فقها اتفاق دارند انسان می‌تواند (با استفاده از راه‌های صحیح و مشروع) در شرایطی از داشتن فرزند خودداری کند و از جواز عزل استفاده می‌شود بچه‌آوردن واجب نیست.<ref>← مؤمن قمی، سخنی در تنظیم خانواده، ۶۴–۶۵</ref>

از نگاه [[امام‌خمینی]]، تدبیر و سیاستگذاری [[حکومت اسلامی]] در تنظیم خانواده، اصلی است که باید به آن توجه شود. ایشان در پاسخ به پرسشی دربارهٔ جلوگیری از باروری و فرزندآوری و کاهش جمعیت، آن را تابع تصمیم حکومت شمرده است.<ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۸۳</ref> برخی دیگر نیز تصریح کرده‌اند در شرایطی که حکومت اسلامی مصلحت جامعه را در تنظیم خانواده تشخیص دهد، می‌تواند مردم را به کنترل جمعیت از راه‌های [[حلال]] نه حرام مانند [[سقط جنین]]، تشویق کند؛ اما الزام آنان به جلوگیری جایز نیست.<ref>‌فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان، ۹۰</ref> برخی دیگر با توجه به لزوم [[مصلحت]] در تنظیم خانواده در شرایط کنونی ایران، محدودکردن نسل را برخلاف [[شرع]] و [[عقل]] و مصالح کشور شمرده‌اند.<ref>← عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۷–۱۳۸</ref>

از پاسخ امام‌خمینی دربارهٔ جمعیت استفاده می‌شود شرایط جغرافیایی و اجتماعی در تنظیم خانواده مؤثر است. ایشان در اردیبهشت ۱۳۵۸، در پاسخ به این پرسش که ایران اسلامی پذیرای چه جمعیتی می‌تواند باشد، وسعت ایران را برای رفاه ۱۵۰ تا دویست میلیون تن را نیز ممکن دیده است<ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۹۳</ref>؛ چنان‌که در پاسخ به استفتایی دربارهٔ جلوگیری از انعقاد نطفه اعلام کرد جلوگیری از انعقاد نطفه، اگر موجب فساد عضو و عقیم‌شدن نشود با رضایت شوهر مانعی ندارد؛ ولی از لمس و نظر حرام باید پرهیز شود<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۲</ref>؛ همچنین از نگاه ایشان، عمل کسانی که به علل شخصی یا ناتوانی‌های جسمی یا بیماری از وسایل جلوگیری از آبستنی استفاده می‌کنند یا آبستنی خود را عقب می‌اندازند با شرایطی جایز است.<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۱۰۰</ref> البته ایشان دلایلی مانند مشکلات اقتصادی، اجتماعی، تعدّد اولاد و کهنسالی را مجوزی برای قطع دایم حاملگی یا سقط جنین نمی‌داند<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۶</ref>؛ چنان‌که [[زن]] نمی‌تواند مرد را جز در مورد خطر جانی، از بچه‌دارشدن محروم کند.<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۹۰</ref>

از روش‌های قدیمی پیشگیری از انعقاد نطفه، [[عزل]] است. جواز عزل در [[ازدواج موقت]] مورد اتفاق علمای شیعه است.<ref>‌طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، ۱۱/۳۳۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۱۱۴</ref> برخی فقهای معاصر، تفاوتی میان عزل در متعه با عزل از دایمه قائل نشده‌اند.<ref>‌مرعشی نجفی، منهاج المومنین، ۲/۲۰۷</ref> [[امام‌خمینی]] به جایزبودن عزل در ازدواج موقت هرچند زن رضایت نداشته باشد، تصریح کرده است.<ref>‌امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۷۶</ref>

دربارهٔ عزل با رضایت در همسر دایمی، فقهای [[اهل سنت]] به جز ابن‌حزم ظاهری،<ref>‌ابن‌قدامه، المغنی، ۸/۱۳۳–۱۳۴؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۳/۵۵۴–۵۵۵</ref> همچنین فقهای شیعه به استناد روایاتی که مطلق عزل را جایز می‌دانند و نیز روایاتی که از عزل در همسر دایمی منع نکرده‌اند،<ref>‌حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴۹</ref> به جواز عزل [[فتوا]] داده‌اند. [[محمدحسن نجفی]]،<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۱۱۴</ref> [[شهید ثانی]]<ref>شهید ثانی، الروضة البهیة، ۵/۱۰۳</ref> و [[محقق نراقی]]<ref>نراقی، مستند الشیعة، ۱۶/۷۴</ref> در عزل بدون رضایت زن در صورتی که هنگام [[عقد]]، اختیار به دست مرد داده شده باشد، به نص روایات صحیحه، عزل را جایز می‌دانند<ref>‌طوسی، تهذیب الاحکام، ۷/۴۱۷</ref> و فقها به آن فتوا داده‌اند<ref>‌طوسی، النهایه، ۴۸۲؛ حلی، شرائع الاسلام، ۲/۲۱۴</ref>؛ ولی در عزل مرد بدون رضایت زوجه در صورتی که ضمن عقد شرط نشده باشد، میان فقها اختلاف است؛ برخی مانند [[شیخ مفید]]،<ref>مفید، المقنعه، ۵۱۶</ref> [[شیخ طوسی]]<ref>‌طوسی، المبسوط، ۴/۲۶۷</ref> و [[ابن‌حمزه]]<ref>ابن‌حمزه، الوسیلة، ۳۱۴</ref> به حرمت عزل فتوا داده‌اند و شیخ طوسی ادعای [[اجماع]] بر [[حرمت]] کرده است.<ref>‌طوسی، الخلاف، ۴/۳۵۹</ref> برخی فقها نیز احتمال حرمت را دور از انتظار ندانسته‌اند.<ref>‌خویی، موسوعة، ۳۲/۱۱۳</ref> [[امام‌خمینی]] گفته مشهورتر را جواز عزل با [[کراهت]] دانسته و به آن فتوا داده است.<ref>‌امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۰</ref>

امروزه شیوه‌های مختلفی برای جلوگیری از بارداری وجود دارد؛ همانند استفاده از دارو، کاندوم، دیافراگم، آمپول و هورمون‌های تزریقی و کاشت‌های زیر پوستی که موجب می‌شود تخمک زن یا اسپرم مرد پذیرش تشکیل نطفه را از دست بدهد یا قراردادن ابزاری داخل رحم یا انجام برخی اعمال جراحی که مانع رسیدن اسپرم مرد به تخمک زن می‌شود.<ref>‌عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۹–۱۴۰؛ طلعتی، رشد جمعیت، ۲۱۷؛ صادقی، تنظیم خانواده، ۱۶۹–۱۷۰</ref> فقهای معاصر عموماً حکم استفاده از این‌گونه روش‌ها را برای جلوگیری از انعقاد نطفه مانند حکم عزل دانسته،<ref>‌صادقی، تنظیم خانواده، ۱۶۹–۱۷۰؛ ← عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۴۰</ref> یادآور شده‌اند جلوگیری از انعقاد نطفه با هر وسیله‌ای که بی‌ضرر باشد و باعث نقص مرد یا [[زن]] (از قابلیت افتادن دایمی نطفه از تولید مثل) نشود، مجاز است.<ref>‌مکارم شیرازی، استفتائات، ۱/۴۵۹</ref>

[[امام‌خمینی]] نیز استفاده از این قبیل وسایل برای جلوگیری از حاملگی را در صورتی که مستلزم ضرر یا فساد عضو نشود، با رضایت شوهر جایز دانسته است.<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۲–۲۸۳</ref> از نگاه ایشان، اگر استفاده از این روش‌ها موجب ارتکاب حرام دیگری چون نگاه یا لمس بدن به وسیله [[نامحرم]] گردد، حرام است.<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۳–۲۸۴</ref>

[[امام‌خمینی]] سقط جنین را پس از انعقاد نطفه چه پیش از چهار ماه (پیش انعقاد روح) یا پس از آن جایز نمی‌داند و در صورتی که بارداری برای زن ضرر جانی داشته باشد، در صورت زنده‌بودن جنین، سقط را جایز ندانسته و تنها اگر زنده‌بودن وی معلوم نباشد، آن را جایز می‌داند.<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۴ و ۲۸۷</ref> ایشان همچنین دربارهٔ زن آبستن و مبتلا به جنونی که توان مراقبت از کودک را ندارد و نیز در مواردی که احتمال عقب‌ماندگی هوشی وجود داشته باشد، سقط جنین را جایز نمی‌داند<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید| سقط جنین}}.

از روش‌های جلوگیری از فرزندآوری، [[عقیم‌سازی]] است که با بستن لوله‌های حامل اسپرم در مردان و تخمک در زنان به صورت موقت و دایمی انجام می‌گیرد.<ref>‌خمینی، مبانی فقهی تنظیم خانواده، ۱۰۹</ref> بیشتر فقهای معاصر با استناد به اینکه عقیم‌سازی همیشگی، به گونه‌ای زیان‌رساندن به [[نفس]] است و زیان‌رساندن به نفس هم از نظر شرعی [[حرام]] است، آن را حرام دانسته‌اند.<ref>‌رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، ۹۱</ref> برخی علما، عقیم‌سازی را مصداق ناقص‌کردن عضو بدن و تغییر خلقت الهی و آن را به [[اجماع]] مسلمانان حرام می‌دانند<ref>‌حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، ۳۱۷–۳۱۸</ref> و وازکتومی (عقیم‌کردن مردان) و توبکتومی (عقیم‌کردن زنان) به واسطه بستن لوله‌های افراد را از مصادیق روشن تغییر خلقت الهی می‌دانند.<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳۱۷</ref> ولی برخی دیگر معتقدند دلیلی بر حرمت عقیم‌سازی مرد یا زن با اسلوب جدید در دست نیست.<ref>‌حسینی بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۸۲–۸۳</ref> برخی نیز تصریح کرده‌اند اگر بستن لوله موجب نقص، فلج عضو یا عقیم‌شدن شود<ref>‌گلپایگانی، مجمع المسائل، ۲/۱۷۳</ref> یا بازگشت‌ناپذیر باشد،<ref>‌مکارم شیرازی، استفتائات، ۱/۴۶۰</ref> جایز نیست. برخی در پاسخ به این پرسش که بستن لوله منی مرد برای جلوگیری از افزایش جمعیت چه حکمی دارد، یادآور شده‌اند انجام این کار با غرض عقلایی و نبود ضرر قابل ملاحظه فی‌نفسه اشکال ندارد.<ref>‌خامنه‌ای، رساله اجوبه، ۲۷۷</ref>

[[امام‌خمینی]] معتقد است جلوگیری از حمل در صورتی که موجب نازایی دایمی یا نقص و فساد عضو نشود و زیانی به مزاج نرساند و مستلزم حرام خارجی (مانند لمس نامحرم) نشود، اشکال ندارد<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۲–۲۸۳</ref> و استفاده از وسایل جدیدی مانند مسدودکردن لوله رحم که احتمال نازایی دایمی را افزایش می‌دهد، جایز نیست<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۶</ref>؛ ولی اگر برای مادر، حامله‌شدن موجب خطر جانی باشد، جایز است.<ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۷</ref>

در [[جمهوری اسلامی ایران]]، سیاست رسمی دولت، مبنی برکاهش موالید در سال ۱۳۶۸ گرفته شد و اجرای آن به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، [[آموزش و پرورش|وزارت آموزش و پرورش]] و سازمان‌های ذی‌ربط دیگر واگذار گردید و در سال ۱۳۶۹ شورای تحدید موالید با تصویب دولت و به ریاست وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی تشکیل شد.<ref>‌عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۰</ref> در ۲۶/۲/۱۳۷۲ قانون تنظیم خانواده مشتمل بر چهار ماده و دو تبصره در [[مجلس شورای اسلامی]] تصویب شد و در دوم خرداد ۱۳۷۲ به تأیید [[شورای نگهبان]] رسید.<ref>عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۰</ref>

تداوم اجرای برنامه تنظیم خانواده در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۴ موجب شد سطح باروری در ایران با سرعتی کم‌سابقه کاهش یابد و شاخص‌های باروری در مقایسه با سال ۱۳۶۵ به کمتر از نصف و نرخ رشد جمعیت به اندکی بیش از یک درصد برسد.<ref>عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۰</ref> رهبری نظام اسلامی در شانزدهم مرداد ۱۳۹۰ در دیدار با سران قوا، نارضایتی خود را از تداوم برنامه کنترل جمعیت اعلام کرد و افزود بر این باور است که کشور ایران با امکاناتی که دارد، می‌تواند ۱۵۰میلیون جمعیت را پاسخگو باشد و هر تدبیری که می‌خواهد برای متوقف‌کردن رشد جمعیت گرفته شود، پس از رسیدن جمعیت کشور به ۱۵۰ میلیون انجام گیرد.<ref>‌خامنه‌ای، پایگاه اطلاع‌رسانی</ref> وی در سال ۱۳۹۱ نیز با اشاره به اینکه در اوایل دهه هفتاد بنا به مصالحی اجرای سیاست تنظیم خانواده کار صحیحی بود، ولی ادامه آن در سال‌های بعدی اشتباه بود، اعلام کرد بررسی‌های کارشناسی نشان‌دهنده پیری جمعیت ایران در صورت تداوم این شیوه خواهد بود و از مسئولان خواست در سیاست‌های کنترل جمعیت و تنظیم خانواده تجدید نظر کنند.<ref>خامنه‌ای، پایگاه اطلاع‌رسانی</ref> بر این اساس، در خرداد ۱۳۹۲ محدودیت‌های مربوط به تنظیم خانواده لغو شد و برنامه‌هایی برای افزایش جمعیت در نهادهای قانون‌گذار به تصویب رسید.<ref>‌غمامی و عزیزی، بایسته‌های تغییر سیاست‌های تقنینی، ۱۳۱</ref>

[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]

[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]