جبهه ملی ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

 

 

 

 

== فرایند تشکیل جبهه ملی ایران ==

پس از تنظیم لایحه الحاقی نفتی میان نویل گس (نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس) و عباسقلی گلشائیان (وزیر دارایی و سرپرست هیئت ایرانی) در سال ۱۳۲۸، معروف به قرارداد (گسگلشائیان) دولت محمد ساعد مراغه‌ای در صدد تشکیل مجلسی بود تا تصویب این لایحه را تضمین کند؛ به همین منظور آشکارا در انتخابات دخالت کرد.<ref>زارع‌شاهی، علل تشکیل و انحلال جبهه ملی، ۱۲.</ref> دخالت آشکار مأموران دولتی در نتیجه انتخابات، و اختیارات غیرقانونی [[محمدرضا پهلوی]]، سبب شد [[محمد مصدق]] رهبریِ مخالفان را عهده‌دار شود و با دعوت از مدیران [[روزنامه]] و برخی نمایندگان اقلیت دوره قبل [[مجلس شورای ملی|مجلس]] به خانه خود، به موضوع رسیدگی کند و اعتراضات خود را با تحصن نمایان سازد؛<ref>عیوضی، جامعه‌شناسی سیاسی اپوزسیون در ایران، ۶۱–۶۲.</ref> اما با بی‌اعتنایی پهلوی، تحصنِ همراه با [[اعتصاب]] غذای معترضان نتیجه‌ای در پی نداشت. مصدق پس از پایان تحصن، ۲۷ مهر ۱۳۲۸، با صدور اعلامیه‌ای انتخابات را غیرقانونی خواند<ref>کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ۹۳.</ref> و بر ادامه تلاش برای دفاع از حقوق ملت و تعیین دولت بی‌طرف در [[انتخابات]] آزاد تأکید کرد.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۲۰.</ref>{{سخ}}

معترضان با برگزاری جلسه‌ای در خانه مصدق، در اول آبان ۱۳۲۸ ضمن تأکید بر حفظ [[وحدت]] و ایجاد تشکلی به نام جبهه ملی، در اعلامیه‌ای رسماً اعلام موجودیت کردند.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۴۶.</ref> از اعضای برجسته جبهه ملی می‌توان به محمد مصدق، [[کریم سنجابی]]، [[اللهیار صالح|الّلهیار صالح]]، [[سیدعلی شایگان]]، [[محمود نریمان]]، [[سیدحسین فاطمی]]، [[مهدی بازرگان]]، [[مظفر بقایی]]، [[حسین مکی]]، [[خلیل ملکی]] و [[محمد نخشب]] اشاره کرد.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۱۶.</ref> از این جمع مصدق رئیس جبهه ملی، مکی دبیر آن، فاطمی سرپرست کمیسیون تبلیغات و روزنامه باختر امروز شد که متعلق به او بود.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۴۶–۴۷.</ref>{{سخ}}

مهم‌ترین جناح‌های تشکیل‌دهنده جبهه ملی را می‌توان جناح چپ زحمت‌کشان به رهبری مظفر بقایی، حزب ایران، جناح راست محافظه‌کار (شامل بازاریان بزرگ، زمین‌داران و افسران عالی‌رتبه ارتش) و جناح مرکزی (شامل مصدق و یاران نزدیکش) نام برد.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۲۳.</ref> وجود گروه‌های مختلف با افکار ملی مذهبی و غیر مذهبی در کنار هم، به دلیل آنکه اعتقاد و اندیشه یکسانی نداشتند، بر مسائل آینده جبهه ملی تأثیر گذاشت و موجب مشکل شد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۵۲؛ عیوضی، جامعه‌شناسی سیاسی اپوزسیون در ایران، ۶۲.</ref>

اساسنامه جبهه ملی در آبان ۱۳۲۸ تصویب شد. ازجمله مهم‌ترین اهداف و مواضع آن عبارت بودند از:

# اجرای آزادی‌های فردی، اجتماعی، عقیدتی و مبارزه با تجاوز به حقوق افراد و اجتماعات.

# تأکید بر سیاست مستقل خارجی و توجه به منشور ملل متحد و دوستی با همه ملل جهان.

# مخالفت با دخالت [[بیگانگان]] در امور کشور و تلاش در جهت اعتلای [[آزادی]]، [[استقلال]] و [[دموکراسی]].

# تأکید بر حراست از دستاوردها و میراث ملی بومی و فرهنگی [[کشور ایران|کشور]].

# مبارزه با هر نوع سیاست [[استعمار|استعماری]] و موافقت با فرهنگ غربی، تا آنجا که سودمند باشد.

# موافقت با اقتصاد لیبرال و آزاد؛ همچنین موافقت با واگذاری بیشتر بخش‌های [[اقتصاد|اقتصادی]] به مردم، به جز بخش‌های حیاتی ([[نفت]] و انرژی).<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۱۷، ۶۲۳، ۶۶۳ و ۶۶۸؛ کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ۱۳۱.</ref>

فعالیت جبهه ملی در چارچوب [[سلطنت پهلوی]] بود و اعضای آن خواستار تشکیل [[حکومت مشروطه]] سلطنتی بدون دخالت شاه در امور مملکت و حضور وی به صورت تشریفاتی بودند. اعضای جبهه، ضمن مخالفت با [[مبارزه مسلحانه]] و براندازی رژیم پهلوی، بر مبارزه مسالمت‌آمیز برای رسیدن به خواست مردم تأکید می‌کردند.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۶.</ref> مؤسسان آن، همچنین خواستار [[جدایی دین از سیاست]] بودند.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۵۱.</ref> دوران فعالیت پرفراز و نشیب سیاسی جبهه ملی را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد:

== جبهه ملی اول ==

پس از ترور [[عبدالحسین هژیر]]، نخست‌وزیر (عامل اصلی تقلب در انتخابات شانزدهم) به دست [[فداییان اسلام]] در ۱۳ آبان ۱۳۲۸<ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۱۷۹.</ref> و ابطال انتخابات، در انتخابات مجدد در فروردین ۱۳۲۹، محمد مصدق، مظفر بقایی، حسین مکی، محمود نریمان، سیدعلی شایگان، [[عبدالقدیر آزاد]]، الّلهیار صالح و [[سیدابوالقاسم کاشانی]] پیروز شدند و با تشکیل فراکسیون پارلمانی جبهه ملی در مجلس شانزدهم به رهبری مصدق،<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۲؛ آبراهامیان، کودتای ۲۸ مرداد، ۹۶؛ حاج‌یوسفی و کشاورز، زندگی‌نامه و خاطرات سیاسی، ۳۱.</ref> توانستند تحولات سیاسی کشور را تحت [[نفوذ]] خود درآورند و تلاش‌های دربار در جهت کسب [[قدرت]] بیشتر و تصویب بسیاری از لوایح مرتبط با قرارداد الحاقی (گسگلشائیان) را نقش بر آب کنند؛<ref>بیل و راجر لویس، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ۸۵؛ آبراهامیان، کودتای ۲۸ مرداد، ۹۶–۹۷.</ref> سرانجام با پیگیری‌های مداوم و مبارزه جدی برای ملی‌کردن نفت، این خواسته در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹، باوجود روحیه محافظه‌کاریِ مجلس به تصویب رسید.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۵۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|ملی‌شدن صنعت نفت}}{{سخ}}

پس از آن در اردیبهشت ۱۳۳۰، مصدق به نخست‌وزیری منصوب شد؛ ولی به دلایلی چون تعداد اندک اعضای جبهه ملی در دولت،<ref>سنجابی، خاطرات سیاسی، ۴۴۷–۴۴۸..</ref> انتخاب برخی اعضای دولت قبل در دولت جدید و مشورت‌نکردن مصدق در تصمیمات خود با اعضای جبهه<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۶۴.</ref> برخی از مسئولان جبهه از او انتقاد کردند و این مسئله زمینه‌ساز بروز برخی اختلافات در جبهه ملی<ref>سنجابی، خاطرات سیاسی، ۴۴۷–۴۴۸.</ref> ازجمله جدایی مظفر بقایی شد که او را وارث رهبری جبهه می‌دانستند.<ref>کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ۲۰۰–۲۰۳.</ref>{{سخ}}

سرانجام مصدق با توجه به شرایط و افزایش اختلافات با دربار و مجلس از سمت خود استعفا کرد؛<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۶۴.</ref> ولی پس از قیام ۳۰ تیر، دوباره به نخست‌وزیری رسید.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۵۲.</ref> قیام ۳۰ تیر باوجود آنکه نقطه اوج قدرت جبهه ملی بود، آغاز افول آن نیز به حساب می‌آید؛ زیرا پس از آن، گروه‌ها در صدد کسب منافع بیشتر برای خود برآمدند.<ref>عیوضی، جامعه‌شناسی سیاسی اپوزسیون در ایران، ۶۳.</ref> و جبهه ملی به دو گروه طرفدار و مخالف مصدق تبدیل شد،<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۱۹.</ref> نبود تشکیلات مناسب و نبود اهداف مشترک.<ref>سیاوشی، لیبرال ناسیونالیسم در ایران، ۹۵.</ref>{{سخ}}

همچنین رویگردانی رهبران و حامیان جبهه ملی، همچون بقایی، مکی و کاشانی که در آغاز سازماندهی حمایت از نهضت مؤثر بودند، ضربه سنگینی بر پیکره جبهه ملی وارد کرد.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۱۹..</ref> اعتبار مصدق نزد [[روحانیت]] و [[مردم]] را کاهش داد و پیوند وی با جبهه ملی و جامعه را تضعیف کرد.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۵۶؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۱۱.</ref> و زمینه‌ساز اجرای [[کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲]] گردید.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۱۹.</ref> در نهایت با پیروزی کودتاگران و تسلیم مصدق، دوران ۲۸ ماهه نخست‌وزیری وی به پایان رسید و پرونده نخستین جبهه ملی نیز بسته شد<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۷۸ و ۸۱.</ref> و شایگان، فاطمی، کاظم حسیبی، احمد رضوی، احمد زیرک‌زاده، داریوش فروهر و دیگران که تا پایان با مصدق بودند، بازداشت یا [[تبعید]] شدند<ref>آبراهامیان، کودتای ۲۸ مرداد، ۲۷۱؛ صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۸۶–۸۸.</ref> و فاطمی نیز به دلیل مواضع ضد سلطنتی و ایستادگی بر عقیده‌اش در دادگاه نظامی محکوم به [[اعدام]] شد.<ref>سیاوشی، لیبرال ناسیونالیسم در ایران، ۸۱–۸۲.</ref> مصدق در پاییز ۱۳۳۲ محاکمه و به سه سال [[حبس]] محکوم و پس از گذراندن دوران محکومیت به احمدآباد [[کرج]] تبعید شد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۸۲.</ref>

== جبهه ملی دوم ==

با تغییرات سیاسی و ملایم‌شدن فضای کشور در سال ۱۳۳۹ رهبران سیاسی از فرصت پیش‌آمده استفاده کردند<ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۲۴۴.</ref> و عده‌ای از همکاران مصدق ازجمله نیروهای وابسته به جبهه ملی<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۱۴۵.</ref> همچون [[غلامحسین صدیقی]]، [[باقر کاظمی]]، [[مهدی بازرگان]]، داریوش فروهر، سیدمحمدعلی کشاورز صدر، [[شاپور بختیار]]، [[محمدعلی خنجی]]، [[مسعود حجازی]]، [[یدالله سحابی]]، [[سیدمحمود طالقانی]]<ref>کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ۲۶۸ و ۲۷۹.</ref> [[سیدرضا زنجانی]] و [[سیدضیاءالدین حاج‌سیدجوادی]]<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۷۵.</ref> پس از برگزاری جلساتی، در ۲۳ تیر ۱۳۳۹ تجدید فعالیت جبهه ملی را اعلام کردند.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۱۴۵–۱۴۶.</ref> هرچند مصدق رهبر مورد علاقه ملی‌ها بود، اما به دلیل مراقبت نیروهای امنیتی نمی‌توانست رابطه مستقیم با اعضا داشته باشد؛<ref>منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ۲/۳۸۲.</ref> به همین دلیل رهبری جبهه ملی تا سال ۱۳۴۲ به دست سه نیروی نه‌چندان مطرح، بختیار، خنجی و حجازی افتاد.<ref>کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ۲۷۸–۲۷۹.</ref>{{سخ}}

پس از روی کارآمدن دولت [[علی امینی]] در اردیبهشت ۱۳۴۰ که در دولت اول مصدق وزیر اقتصاد بود،<ref>بازرگان، خاطرات بازرگان، ۱/۳۵۵؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۱۷۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|علی امینی}} شرایط مطلوبی برای جبهه ملی ایجاد شد.<ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۲۴۴.</ref> وی با درخواست جبهه ملی برای گردهمایی در میدان جلالیه (پارک لاله) موافقت کرد که نقطه اوج فعالیت‌های جبهه ملی پس از کودتای ۲۸ مرداد به‌شمار می‌رفت.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۱۷۷؛ باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۸۹.</ref> هرچند این امر دوباره نشانه‌هایی از ضعف تشکیلاتی و راهبرد جبهه ملی را به نمایش گذاشت.<ref>بازرگان، خاطرات بازرگان، ۱/۳۵۵.</ref>{{سخ}}

تفاوت دیدگاه دو جریان جبهه دوم در موضوعات مختلف، ازجمله [[جدایی دین از سیاست]]<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۱۸..</ref> سبب جدایی چند تن از اعضا و شکل‌گیری (نهضت آزادی ایران) در اردیبهشت ۱۳۴۰ شد.<ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۲۴۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|نهضت آزادی ایران}} اعضای جبهه ملی در زمان نخست‌وزیری امینی در سال ۱۳۴۰، به دلیل اشتباه‌های سیاسی<ref>بازرگان، خاطرات بازرگان، ۱/۳۵۱.</ref> اختلاف‌های داخلی و نبود راهبردی منسجم، نتوانستند از این فرصت در جهت بهبود شرایط خود استفاده کنند؛ همچنین آنان حاضر به همکاری با امینی نشدند،<ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۲۴۴.</ref> که سبب تضعیف وی و جبهه ملی، همچنین زمینه‌ساز برکناری امینی شد<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۱۹۴–۱۹۲.</ref> و فرصتی برای [[محمدرضا پهلوی]] ایجاد کرد تا به قدرت بیشتری دست یابد.<ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۲۴۵.</ref>{{سخ}}

نخستین کنگره جبهه ملی دوم در دی ۱۳۴۱ به ریاست اللهیار صالح<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۱۱.</ref> نیز که یکی از بزرگ‌ترین اجتماعات سیاسی مردم پس از کودتا بود، بدون نتیجه مشخصی به پایان رسید.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۱۰۲.</ref> جبهه ملی که در انتخابات مجلس بیستم و جانشینی امینی نیز ناموفق بود،<ref>کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ۲۸۰–۲۸۱.</ref> پس از اعتراض به نبود آزادی و مخالفت با [[انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۲۱.</ref> در بهمن ۱۳۴۱، با بازداشت بسیاری از اعضای شورای رهبری خود روبه‌رو شد<ref>بازرگان، خاطرات بازرگان، ۱/۴۰۵.</ref> این افزایش فشار بر مخالفان حکومت<ref>زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۲۴۵.</ref> باعث شد پس از [[قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲]] به رهبری [[امام‌خمینی]]، جبهه ملی نتواند نقش چندانی ایفا کند؛<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۲۱.</ref> حتی رهبران جبهه ملی در محکوم‌کردن یا نکردن سرکوب قیام ۱۵ خرداد نیز اختلاف‌نظر داشتند.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۲۴۳.</ref>{{سخ}}

با این حال، براساس اسناد [[ساواک]]، در آغاز سال ۱۳۴۲ و پس از [[حادثه فیضیه]]، اعضای جبهه ملی با هماهنگی برای [[اعتصاب]]، برقراری ارتباط با [[قم]] و دیدار با امام‌خمینی، این حادثه را محکوم کردند؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۲۷۸–۲۸۰، ۲۸۳ و ۲۹۰.</ref> همچنین پس از [[دستگیری امام‌خمینی]]، برای تصمیم‌گیری دربارهٔ محکوم‌ساختن دستگیری، تشکیل جلسه داده و اعلامیه صادر کردند. برخی از این اسناد نشان‌دهنده برخی اظهارنظرها دربارهٔ استفاده جبهه ملی از موقعیت روحانیت در شرایط پیشگامی آنها در مبارزه نیز هست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۲۹۶–۲۹۹ و ۳۰۰–۳۲۹.</ref>{{سخ}}

پس از آزادی امام‌خمینی در فروردین ۱۳۴۳ نیز، اعضای جبهه ملی در سفر به قم، با ایشان دیدار کردند و در جشن [[مدرسه فیضیه]] حضور داشتند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۱۰۵؛ ۱۲/۳۴۸–۳۵۲ و ۳۵۵.</ref> البته همراهی جبهه ملی با امام‌خمینی، کامل نبود و با وجود مخالفت با برخی دیدگاه‌های امام‌خمینی در اعلامیه‌ها، همراهی با روحانیت در آن مقطع را به [[مصلحت]] می‌دانستند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۳۶۴–۳۶۵.</ref> سرانجام اختلافات داخلی، مقدمه انحلال جبهه ملی دوم را فراهم کرد.<ref>منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ۲/۶۱–۶۲؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۸۳.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی در اظهارنظری دربارهٔ جبهه ملی این دوره (۱۳۴۲)، ضمن اعلام مخالفت با مواضع سیاسی این جبهه، معتقد بود ریشه بسیاری از مشکلات و نابسامانی‌های کشور، جبهه ملی است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۳۵۲.</ref> ایشان همچنین در اظهارنظر دیگری دربارهٔ مواضع سیاسی جبهه ملی و حزب زحمتکشان، که گاه در ظاهر با همراهی ایشان بود، بر دوری خود از این جریانات، تأکید کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۳۵–۱۳۶.</ref> سرانجام با درخواست مصدق برای انحلال جبهه دوم و استعفای شورای رهبری<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۵..</ref> این جبهه در سال ۱۳۴۳ رسماً از فعالیت بازایستاد<ref>مهدوی، سرنوشت یاران مصدق، ۲۸.</ref>

== جبهه ملی سوم ==

[[مصدق]] که مخالف حضور افراد قدرت‌طلب بود، در صدد برطرف‌کردن نقاط ضعف جبهه ملی دوم برآمد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۳۲.</ref> وی در نامه‌ای به باقر کاظمی از اعضای شورای رهبری جبهه ملی دوم، وی را مأمور تشکیل جبهه ملی سوم کرد. هرچند به دلیل اعمال محدودیت‌های رژیم، پس از [[واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲]] و همچنین [[ترور]] [[حسنعلی منصور]] در تیر ۱۳۴۳ به دست اعضای [[مؤتلفه اسلامی]]، شرایط فعالیت علنی و قانونی در فضای امنیتی کشور بسیار سخت بود؛<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۵..</ref> اما جبهه ملی سوم، یک ماه پس از پایان جبهه ملی دوم، در تیر ۱۳۴۳ فعالیت خود را با صدور اعلامیه، به صورت رسمی آغاز کرد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۳۳.</ref>

به فاصله کوتاهی از اعلام فعالیت، برخی اعضای جبهه ملی سوم ازجمله [[مهدی بازرگان|بازرگان]]، ملکی و فروهر در شرایطی که مصمم به رفع نواقص گذشته و تحرک دوباره بودند، بازداشت شدند. این مسئله باعث از هم پاشیدن جبهه ملی سوم در زمانی بسیار کوتاه شد؛ هرچند این جبهه در این مدت کوتاه نیز اقداماتی مانند نامه به دبیرکل [[سازمان ملل متحد|سازمان ملل]] در خصوص نبود آزادی سیاسی در ایران و چند اعلامیه دیگر در فعالیت خود ثبت کرد.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۱۱۹–۱۲۰.</ref> مصدق هم نتوانست آرزوهای خود در جبهه سوم را تحقق بخشد و در ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ در احمدآباد درگذشت.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|محمد مصدق}}

 

== جبهه ملی چهارم ==

سنگ بنای جبهه چهارم نامه معروف سه نفره بختیار، سنجابی و فروهر در خرداد ۱۳۵۶ به [[محمدرضا پهلوی]] بود که ضمن تأکید بر شکست اصلاحات مد نظر وی، به [[استبداد]] و نقض قوانین اشاره کردند و خواستار اجرای کامل قانون اساسی و مفاد اعلامیه [[حقوق بشر]] شدند.<ref>باقی، بررسی انقلاب ایران، ۲۱۵؛ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۱۹؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۶۰۴.</ref> مرداد ۱۳۵۶ با آغاز دولت [[جمشید آموزگار]]<ref>مرداد ۱۳۵۶ـشهریور ۱۳۵۷.</ref> فضای سیاسی کشور نسبت به پیش بازتر شد و پس از آزادی اعضای جبهه ملی، دور جدید مبارزات آنان<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۶.</ref> به رهبری سنجابی با نام (اتحادیه نیروهای جبهه ملی) آغاز گردید.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۴۶؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۶۰۵.</ref>{{سخ}}

براساس گزارش [[ساواک]]، جبهه ملی در سال ۱۳۵۷، توسط یک شورای ۲۴ نفره اداره می‌شد که در آن احزاب ایران، جامعه سوسیالیست‌ها و ملت ایران و بعضی اشخاص مستقل عضویت داشتند و داریوش فروهر، [[شاپور بختیار]] و [[کریم سنجابی]] از اعضای هیئت اجرایی پنج‌نفره آن بودند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۶۰۱.</ref> جبهه ملی چهارم، در زمان [[تحریم]] [[جشن نیمه شعبان]] از سوی [[امام‌خمینی]] در سال ۱۳۵۷، با ایشان همراهی کرده و ضمن تحریم جشن، در اعتراض به اقدامات رژیم [[تظاهرات]] برگزار کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۵۶۶–۵۷۲.</ref>{{سخ}}

جبهه ملی، در اول شهریور ۱۳۵۷، مصاحبه‌ای مطبوعاتی در خانه کریم سنجابی و با شرکت خبرنگاران داخلی و خارجی برگزار کرد و سنجابی به نمایندگی از جبهه ملی، نخست متنی دربارهٔ [[دیکتاتوری]] رژیم، تشریح شرایط کشور و حوادث اخیر، همچنین اهداف جبهه ملی خواند و سپس به پرسش‌های خبرنگاران پاسخ داد؛ از جمله در پاسخ به پرسشی دربارهٔ نظر جبهه ملی دربارهٔ [[حکومت اسلامی]] و همراهی با [[روحانیت]]، تأکید کرد میان جبهه ملی و روحانیت ارتباط و همکاری برقرار است. او با رد ادعای کهنه‌پرستی روحانیان، کسانی مانند امام‌خمینی و [[سیدکاظم شریعتمداری]] را موافق اصلاحات در کشور معرفی کرد؛ همچنین تأکید کرد در صورتی که حکومتی منطبق با [[دموکراسی]] و قانون اساسی به وجود آید، خواست جبهه ملی دربارهٔ حکومت اسلامی که مورد نظر روحانیت است، نیز تأمین خواهد شد. سنجابی در این مصاحبه، با تکذیب هر گونه خرابکاری از سوی جبهه ملی، مبارزه جبهه ملی را قانونی و اصولی خواند و تأکید کرد هیچ ایرانی یا [[مسلمان|مسلمانی]] دست به [[سینما رکس|فاجعه سینما رکس آبادان]] نمی‌زند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۶۰۵–۶۰۹.</ref> جبهه ملی در مرداد ۱۳۵۷، پس از فاجعه سینما رکس، در حمایت از نیروهای مذهبی، ادعای [[رژیم پهلوی]] دربارهٔ دخالت نیروهای مذهبی در این حادثه را رد کرد.<ref>دفتر ادبیات، روزشمار انقلاب اسلامی، ۵/۲۳؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۵۹۴–۵۹۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|سینما رکس}}{{سخ}}

با گسترش مبارزات، جبهه ملی چهارم در شرایطی که همچنان بر مبارزه در چارچوب [[قانون]] تأکید می‌کرد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۴۸؛ شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۶..</ref> با واکنش‌های مختلف به وقایع آن سال‌ها، ازجمله دربارهٔ [[مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات علیه امام‌خمینی]]، [[حادثه ۱۹ دی قم]]، حوادث [[تبریز]] و دیگر وقایع و کشتار مردم به دست محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۵۷، فعالیت سیاسی خود را افزایش داد و با صدور اعلامیه‌هایی، آنها را محکوم کرد.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۲۳–۶۲۹.</ref> اعضای جبهه ملی هرچند به‌طور کلی بیشتر وارد مسائل غیرمذهبی می‌شدند، با گروه‌های مذهبی نیز در ارتباط بودند؛<ref>استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۷۷–۷۸.</ref> اما امام‌خمینی که به طورکلی نگاه مثبتی به ملی‌گرایی نداشت و مصداق نژادپرستی می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۳۳۴.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|ملی‌گرایی}} در نامه‌ای از [[نجف اشرف]] به برادر خود [[سیدمرتضی پسندیده]]، به وی خاطرنشان کرد که نمی‌تواند از افراد جبهه ملی، ازجمله بزرگ آنان (محمد مصدق) نام ببرد و از آنان ترویج کند و راه آنان از ایشان و یاران ایشان متفاوت است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۳۹.</ref>{{سخ}}

با بودن [[رهبری امام‌خمینی]]، جبهه ملی با وجود گسترش فعالیت‌هایش، نفوذ چندانی در میان مردم نداشت؛<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۶.</ref> به همین دلیل پس از وقایع شهریور ۱۳۵۷، به‌ناچار مواضع تندتری در پیش گرفت و ضمن اینکه خواستار از میان‌رفتن کامل [[استبداد]] بود، با تأکید بر تحقق خواسته‌های خود در چارچوب [[قانون]] به مواضع مردم و امام‌خمینی نزدیک‌تر شد<ref>مرکز بررسی اسناد، جبهه ملی به روایت اسناد ساواک، ۱/۱۴.</ref> و پس از [[محاصره]] خانه امام‌خمینی در [[عراق]]، با صدور اعلامیه به اقدامات دولت عراق اعتراض کرد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/ ۶۱۷–۶۱۸.</ref> با این حال، این جبهه به دلیل نبود طرز تفکر یکسان و نداشتن تشکیلاتی نظام‌مند و ضعف مدیریتی نتوانست کاری از پیش ببرد.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۱۵۲.</ref>{{سخ}}

با مطرح‌شدن تشکیل [[شورای سلطنت]]، سنجابی و بازرگان برای اطلاع و هماهنگی با امام‌خمینی رهبر جریان اسلامی به [[فرانسه]] مسافرت کردند تا از دیدگاه‌های ایشان مطلع شوند. نخست، فروهر و بازرگان و سپس سنجابی در [[نوفل لوشاتو]] به حضور امام‌خمینی رفتند.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۶–۶۲۷.</ref> پس از این دیدار، سنجابی با طرح یک اعلامیه‌ای سه‌ماده‌ای مواضع جبهه ملی و [[نهضت اسلامی]] را اعلام کرد. این اعلامیه عبارت بود از:

# سلطنت کنونی، با نقض مداوم قوانین اساسی و [[ظلم|ظلم و ستم]] و ترویج [[فساد]] و تسلیم در برابر سیاست‌های بیگانه، فاقد پایگاه قانونی و [[شرع|شرعی]] است.

# نظام حکومت ملی ایران، باید براساس موازین اسلام و [[دموکراسی]] و استقلال و مراجعه به اخذ آرای عمومی تعیین شود؛<ref>بازرگان، خاطرات بازرگان، ۲/۲۵۸–۲۶۴؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۶۴۲.</ref> اما بازرگان پس از دیدار با امام‌خمینی و روبه‌روشدن با مواضع قاطع و روشن ایشان، صدور اعلامیه را به بازگشت به ایران و [[مشورت]] با دوستان و اعضای نهضت آزادی واگذاشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲۵۹ و ۲۶۴.</ref>{{ببینید|متن=ببینید| مهدی بازرگان}}

سنجابی و بازرگان پس از دیدار با امام‌خمینی و مذاکره دربارهٔ اوضاع ایران و وضعیت [[اعتصاب|اعتصاب‌ها]]، با توجه به تأکید و عزم امام‌خمینی بر کناررفتن محمدرضا پهلوی، تصمیم به همراهی با ایشان گرفتند.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۶–۶۲۷؛ صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۵۲–۱۵۴.</ref> دیدار امام‌خمینی با برخی اعضای جبهه ملی در محافل مختلفِ خبری، بازتاب گسترده‌ای داشت.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۵۴.</ref> امام‌خمینی مصاحبه‌هایی را با شبکه‌های مختلف دراین‌باره انجام داد و در زمینه نزدیک‌شدن به جبهه ملی اعلام کرد، هر کس در محکوم‌کردن سلطنتِ ظالم، [[استقامت]] داشته و با ملت هماهنگ باشد، ملت او را فراموش نخواهد کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۶۳.</ref> و هر کس با استقلال مملکت، آزادی همه‌جانبه و [[جمهوری اسلامی]] مخالفت کند، هیچ ارتباطی با آنها نخواهد داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۵۰۱.</ref> ایشان دیدار با سنجابی را تنها یک گفتگو برای طرح مسائل خواند و با توجه به اینکه جبهه ملی، امام‌خمینی را رهبر خود معرفی کرده بود، ایشان خود را تنها رهبر مذهبی شمرد که مورد پذیرش مردم است و رهبری جبهه را تکذیب<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۷۱.</ref> و اعلام کرد هر کس بتواند با خواسته‌های نهضت اسلامیِ مردم هماهنگ شود، می‌تواند با انقلاب همراه باشد؛ در غیر این صورت میان مردم جایی نخواهد داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۷۵.</ref> ایشان همچنین تأکید کرد نظر مثبتی دربارهٔ جبهه ملی ندارد؛ هرچند آن را نفی هم نمی‌کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۹۸.</ref>

گسترش اعتراض‌ها و وخامت اوضاع، محمدرضا پهلوی را به رغم میل باطنی وادار به مذاکره و توافق با رهبران جبهه ملی و واگذاری بخشی از قدرت به نیروهای محافظه‌کار کرد.<ref>سیاوشی، لیبرال ناسیونالیسم در ایران، ۱۵۵.</ref> وی به ترتیبِ اولویت، پیشنهاد نخست‌وزیری را نخست به امینی و سپس به صدیقی و سنجابی داد که آنان نپذیرفتند؛<ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۵۹۰–۵۹۱.</ref> اما در نهایت پس از دیدار بختیار با پهلوی و تعهد پهلوی به اینکه از ایران خارج شود و حکومت را به منتخبان مردم واگذارد، بختیار در حالی‌که پذیرش پیشنهاد پهلوی را نخست مشروط به نظر شورای رهبری جبهه ملی اعلام کرده بود، پیش از اعلام نظر شورا پیشنهاد او را پذیرفت و نخست‌وزیر شد.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۷.</ref>{{سخ}}

پذیرش نخست‌وزیری از سوی او واکنش تند جبهه ملی را در پی داشت و آنان ضمن محکوم‌کردن اقدام وی، او را از جبهه ملی اخراج کردند.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۶۳.</ref> [[امام‌خمینی]] هم معتقد بود بختیار توفیقی کسب نخواهد کرد و با وی مخالفت کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۹۸.</ref> جبهه ملی در دوران نخست‌وزیری بختیار به مخالفت با او پرداخت و با برگزاری تظاهرات در ۴ بهمن ۱۳۵۷ عملکرد دولت او را محکوم و دربارهٔ بروز مشکل در ورود امام‌خمینی به کشور، به او هشدار داد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۶۴.</ref>{{ببینید|متن=ببینید| شاپور بختیار}}{{سخ}}

امام‌خمینی پس از [[بازگشت امام‌خمینی|بازگشت به کشور]]، با پیشنهاد شورای انقلاب که به دستور ایشان در دی ۱۳۵۷ تشکیل شده بود<ref>باقی، بررسی انقلاب ایران، ۳۲۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|شورای انقلاب اسلامی}} بازرگان را نخست‌وزیر دولت موقت کرد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۵۴.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|دولت موقت}} با تأکید بر اینکه نخست‌وزیر و اعضای شورای انقلاب نباید وابستگی به حزب یا گروه خاصی داشته باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۵۴.</ref>

== جبهه ملی پس از پیروزی انقلاب ==

تجربه برخی اعضای جبهه ملی در دولت مصدق و گرایش مهدی بازرگان به سمت جبهه ملی، همچنین نپذیرفتن هیچ سمتی از جانب برخی انقلابیان، باعث شد بسیاری از مناصب مهم دولتی در دولت موقت به اعضای نهضت آزادی و جبهه ملی واگذار شود.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۶۹.</ref> ازجمله آنان می‌توان به سنجابی (وزارت امور خارجه)، [[سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی]] (وزارت کشور)، [[سیداحمد مدنی]] (وزارت دفاع ملی)، [[علی اردلان]] (وزارت اقتصاد و دارایی)، [[اسدالله مبشری]] (وزارت دادگستری)، داریوش فروهر (وزارت کار و امور اجتماعی) و [[حسن نزیه]] (وزارت نفت) اشاره کرد.<ref>اسماعیلی، دولت موقت، ۵۷–۶۰.</ref>{{سخ}}

مخالفت جبهه ملی در همه‌پرسی ۱۲ فروردین با قید (اسلامی) به دلیل اعتقاد به شخصی‌بودن [[دین]]<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۲۳۴.</ref> و تأکید بر جمهوری دموکراتیک، با مخالفت امام‌خمینی روبه‌رو شد؛<ref>اسماعیلی، دولت موقت، ۱۱۰–۱۱۱.</ref> همچنین همکاری‌نکردن جبهه ملی با انقلابیان و قدرت‌طلبی برخی اعضای آن، باعث جدایی حزب ملت ایران به رهبری فروهر از جبهه ملی شد و این مسئله موجب شکاف شد.<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۲۹.</ref> هدایت‌الله متین‌دفتری (نوه مصدق) نیز به دلیل آنکه اقدامات جبهه چهارم را بی‌فایده می‌دانست، از جبهه ملی جدا شد و با حمایت [[سازمان مجاهدین خلق]] و بسیاری نویسندگان، حقوقدانان و نیروهای جوانی که اجازه حضور در جبهه ملی را نیافته و از آن ناخشنود بودند، (جبهه دموکراتیک ملی) را در ۲۹ اسفند ۱۳۵۷ (سالروز [[ملی‌شدن صنعت نفت]]) ایجاد کرد. این اقدام او با وجود آنکه نتوانست حمایت اکثریت شهروندان و روستاییان را به خود جلب کند، جبهه ملی را با مشکلات جدی روبه‌رو کرد.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۲۲۱؛ استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۲۸۷.</ref>{{سخ}}

نخبه‌گرایی جبهه ملی و تأکید آنان بر مواضع سیاسی، فرهنگی و اقتصادی خود و همسو نبودن این مواضع با برخی از جریان‌های اسلامی، باعث شکاف آنان با مردم شد؛<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۳۸–۶۸۸.</ref> برای مثال آنان اقدامات نیروهای انقلاب را موجب هرج و مرج می‌دانستند<ref>شادلو، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۶۴۳–۶۴۴ و ۶۶۹.</ref> و به همراه دیگر اعضای دولت موقت، به عملکرد کمیته‌های انقلابی و دادگاه‌های انقلاب، اعتراض داشتند و آن را ابزار دست روحانیان ارزیابی می‌کردند.<ref>اسماعیلی، دولت موقت، ۹۶ و ۲۳۳.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی مهر ۱۳۵۸ در واکنش به اعتراض‌های ملی‌گرایان با اشاره به برخی اقدامات روحانیان، [[روحانیت]] را عامل نجات آنان از استبداد و حصر دانست و با بیان اینکه اگر روحانیت نبود، کسی جرئت بیان کلمه‌ای را در رژیم گذشته نداشت، اعلام کرد با توجه به این شرایط، به جای اعتراض به روحانیان باید قدردان آنان بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۱۴۰–۱۴۱.</ref> اختلافات عقیدتی و روشی میان هواداران دولت موقت و اعضای نهادهای انقلابی وجود داشت. در واقع با سرنگونی رژیم پهلوی، دشمن مشترک آنان، دورنمای همکاری میان لیبرال‌ها و مبارزان نیز از میان رفته بود.<ref>سیاوشی، لیبرال ناسیونالیسم در ایران، ۱۶۰.</ref>{{سخ}}

اختلافات عقیدتی واضحی میان هواداران [[دولت موقت]] و نیروهای انقلابی وجود داشت. اختلاف میان جبهه ملی و [[خبرگان]] در تدوین قانون اساسی و مخالفت آنان با تصویب حکومت اسلامی و [[ولایت فقیه]] در پیش‌نویس، ازجمله مهم‌ترین اختلافات جبهه ملی و انقلابیان بود. امام‌خمینی دلیل مخالفت آنان را ناآگاهی و مخالفت با قوانین اسلام دانست و ضرر آن به [[اسلام]] را بیش از گلوله‌های دشمن در میدان جنگ شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۳۰۷–۳۰۸.</ref> ایشان با بیان این نکته که فقیهی که زورگویی کند، دیگر ولایت ندارد، ولایت فقیه را ضد [[دیکتاتوری]] دانست و حضور و[[لی فقیه]] را برای [[نظارت]] بر دستگاه‌های کشور برای جلوگیری از تخلف آنان در اجرای قوانین شمرد و مخالفت با طرح ولایت فقیه را توطئه خواند و بر تصویب قانون اساسی اسلامی تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۳۱۰–۳۱۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|ولایت فقیه}}

این نظرها و دلیل‌های امام‌خمینی موجب انفعال و گوشه‌گیری جبهه ملی شد و آنان در نامه [[انتقاد|انتقادی]] به ایشان، در آبان ۱۳۵۸ ضمن تخصصی دانستن تنظیم قانون اساسی، قوانین تصویب‌شده را مبهم و فاقد اصول و مشخصات لازم برای اداره کشور و همچنین باعث بروز تفرقه اعلام کردند و خواستار دستور ایشان برای توقف فرایند همه‌پرسی شدند که ایشان پاسخی به نامه آنان نداد. همه‌پرسی در ۱۱ و ۱۲ آذر ۱۳۵۸ برگزار و قانون اساسی با [[رأی]] قاطع مردم تصویب شد. پس از آن جبهه ملی، مخالفت‌های خود را علنی‌تر کرد.<ref>باوریان، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران، ۲۳۹–۲۴۸.</ref>{{سخ}}

در جریان [[تسخیر سفارت آمریکا]] در [[۱۳ آبان ۱۳۵۸]] نیز جبهه ملی در حالی‌که نخست خواستار یکدلی برای غلبه بر نقشه شوم دشمنان شده بود، پس از منتشرشدن اسنادی به دست [[دانشجویان پیرو خط امام]] دربارهٔ ارتباط مستقیم و غیر مستقیم برخی افراد آن با محل تدارک کودتای ۲۸ مرداد، این جبهه به انتقاد از دانشجویان پرداخت و در اطلاعیه‌ای تسخیر سفارت را خیانت به [[انقلاب]] و آرمان آن اعلام کرد و آن را وسیله حکومت برای رسیدن به مقاصد خود خواند و در بهمن ۱۳۵۹ نیز با ابراز تأسف از این اقدام، انقلابیان را متهم به خیمه‌شب‌بازی برای تثبیت خود و ماجراجویی کرد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۷۵–۱۷۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تسخیر لانه جاسوسی امریکا}} امام‌خمینی نیز در ۱۹ بهمن، جبهه ملی را به سوء استفاده از اسلام برای رسیدن به قدرت متهم و خواستار مقابله مردم با آنان شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۶۸–۶۹.</ref> پس از استعفای [[دولت موقت]]، موقعیت جبهه ملی نیز در عرصه سیاسی کشور کم‌رنگ‌تر شد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۷۰.</ref> و برخی از اعضای آن به خارج از کشور رفتند، برخی دیگر نیز بازداشت شدند و فعالیت جبهه ملی نیز به حداقل خود رسید.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۸۱.</ref>{{سخ}}

از سوی دیگر، جبهه ملی در ۲۵ خرداد ۱۳۶۰ ضمن مخالفت با تصویب لایحه قرآنی [[قصاص]] در [[مجلس شورای اسلامی|مجلس]]، با صدور بیانیه‌ای آن را ضد انسانی و مخالف [[حقوق بشر]] و مغایر تکامل اجتماعی و احکام اسلامی و به سود جناح ضدانقلاب خواند و با اتحاد با [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]]، رئیس‌جمهور وقت از مردم خواست علیه این لایحه [[تظاهرات]] کنند.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۸۲.</ref> امام‌خمینی نیز در همان روز با واکنش تند و قاطع و تفصیلی خود، دعوت به راهپیمایی جبهه ملی را به منزله مقابله با نص [[قرآن کریم]] دانست و بیان کرد مسئله اسلام از نخست هم برای جبهه ملی مطرح نبوده‌است. ایشان جبهه ملی را محکوم به [[ارتداد]] دانست، مگر آنکه اعلام کنند اعلامیه از آنان نبوده‌است. ایشان راه [[توبه]] را باز گذاشت و با تأکید بر این نکته که جبهه ملی سبّ اسلام کرده، آرزو کرد آنان به آغوش اسلام بازگردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۵۰–۴۶۳.</ref> ایشان در ادامه نیز در یک تیر ۱۳۶۰ به تفصیل دربارهٔ اقدام‌ها و مخالفت‌های افراد و جریان‌های مخالف سخن گفت، بر ارتداد آن دسته از افراد جبهه ملی که متن اعلامیه با اطلاع آنها صادر شده‌است تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۹۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|قصاص}}{{سخ}}

پس از سخنان امام‌خمینی و اعلام ارتداد جبهه ملی، مردم به محل تظاهرات آمدند و مانع تظاهرات طرفداران آنان در [[میدان فردوسی]] شدند و با غیرقانونی‌شدن فعالیت جبهه ملی، بیشتر اعضای آن از کشور رفتند و دفاتر آنان مصادره شد؛ به این ترتیب جبهه ملی از صحنه سیاسی کشور حذف و جایگاه و نفوذ خود را در کشور از دست داد.<ref>صمدی‌پور، جبهه ملی ایران، ۱۸۳–۱۸۴؛ منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ۲/۳۸۹.</ref>

 

== منابع ==

* استمپل، جان. دی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

* بازرگان، مهدی، خاطرات بازرگان، شصت سال خدمت و مقاومت، تدوین غلامرضا نجاتی، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* باوریان، فریده، تعامل جبهه ملی با جنبش اسلامی ایران (۱۳۶۰–۱۳۴۰)، تهران، امیر کبیر، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

* جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش.

* راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروتدمشق، دارالقلمدارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

* زارع‌شاهی، احمدعلی، علل تشکیل و انحلال جبهه ملی (۱۳۳۲–۱۳۲۸)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* زیباکلام، صادق، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، تهران، روزنه، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.

* شادلو، عباس، اطلاعاتی دربارهٔ احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، تهران، نشر عباس شادلو، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، تهران، رسا، چاپ ششم، ۱۳۷۹ش.

* هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

 

[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]

[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]]

[[رده:مقاله‌های جلد چهارم دانشنامه امام‌خمینی]]

[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]]

[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]]

[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]