جهان اسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

جهان اسلام مفهومی کاربردی است که یکپارچگی آن (امت) آرمان دیرین مصلحان و جنبش‌های سیاسی ـ اجتماعی مسلمانان بوده است. در تعریف آن شاخص قطعی وجود ندارد و معیارهایی نظیر درصد جمعیت، عضویت در سازمان همکاری اسلامی، شاخص‌های فرهنگی<ref>رجاء، معیارهای تعریف، ۳۱ـ۳۲.</ref> و عوامل سرزمینی<ref>جیهانی، اشکال العالم، ۴۳ـ۲۰۵.</ref> باعث شده تا تعریف جامعی از جهان اسلام ارائه نشود؛ همچنین این اصطلاح در برابر اصطلاحاتی چون جهان مسیحیت و یهودیت به کار می‌رود.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۳۴۹ و ۲۷/۲۳۳.</ref> با این حال، برخی گفته‌اند جهان اسلام به مجموعه کشورهایی گفته می‌شود که بیش از نیمی از جمعیت آنها را مسلمانان تشکیل می‌دهند و اسلام دین رسمی آنان است<ref>لطفی و محمدزاده، فرآیند جهانی‌شدن و بررسی این پدیده، ۵.</ref> و برخی آن را شامل مسلمانان دیگر نقاط نیز دانسته‌اند.<ref>زرقانی، سنجش و رتبه‌بندی قدرت ملی کشورها در جهان اسلام، ۹.</ref>

واژه جهان اسلام گاهی در کنار و در پیوند با مفهوم «امت» به کار برده می‌شود. امت به گروهی از مردم<ref>عمید، فرهنگ فارسی، ۱۹۵.</ref> که برای کاری و هدفی جمع شده‌اند<ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۸۶.</ref> یا به مجموع پیروان یک دین و یک [[پیامبر(ع)]] گفته می‌شود<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱/۵۵۸.</ref>. این واژه در [[قرآن کریم]] نیز به همین معانی به کار رفته است<ref>بقره، ۱۲۸، ۱۳۴ و ۲۱۳؛ آل عمران، ۱۰۴، ۱۱۰ و ۱۱۳؛ نساء، ۴۱؛ مائده، ۴۸ و ۶۶.</ref>. امت، اصطلاحی دینی و قرآنی است که هم‌زمان با [[دین اسلام]] رواج یافت و جایگزینی برای مفهوم ملت به معنای امروزی آن به شمار می‌رود<ref>بابایی زارچ، امت و ملت در‌ اندیشه امام‌خمینی، ۷۵.</ref>.

از دیدگاه اسلام عامل اصلی وحدت امت و جامعه اسلامی [[وحدت]] عقیده است؛ با این حال، وحدت سرزمین و وجود مرزهای جغرافیایی اعم از طبیعی و قراردادی نیز بی‌اعتبار نیست و در [[فقه اسلامی]] «دارالاسلام» با مرزهای خاص تعریف می‌شود و دارای [[احکام شرعی]] خاصی است. این عامل، مرز کشورهای اسلامی و غیر اسلامی را تعیین می‌کند<ref>مصباح یزدی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، ۸۴.</ref>. بر مبنای ملاک جغرافیایی، کشورهای جهان اسلام عمدتاً در سه قاره و پنج منطقه پرجمعیت و عمدتاً برخوردار از غنای تاریخی و اقتصادی، قرار دارند. منطقه اول بر اساس ملاک تقسیم‌بندی جغرافیایی، شامل کشورهای شمال افریقا ازجمله مصر، الجزایر، لیبی، تونس و مغرب است. منطقه دوم ۲۴ کشورِ مناطق دیگر افریقایی مانند سودان، چاد و نیجر را دربر می‌گیرد که با وجود وسعت زیاد و منابع غنی، از لحاظ اقتصادی در [[فقر]] و محرومیت به سر می‌برند. منطقه سوم در بردارنده سیزده کشور در منطقه غرب و جنوب غرب آسیا است که شامل کشورهایی مانند [[ایران]]، افغانستان، پاکستان، کشورهای جنوب خلیج فارس، [[یمن]]، [[عراق]] و ترکیه می‌شود. منطقه چهارم منطقه شرق آسیاست که دو کشور ‌اندونزی و مالزی بیشترِ جمعیت مسلمانانِ این منطقه را در خود جای داده‌اند. منطقه پنجم شامل کشورهای آسیای مرکزی، ‌قفقاز و کشورهای اروپای شرقی مانند قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان، آذربایجان، ترکمنستان، آلبانی و بوسنی است.<ref>صفوی، جغرافیای سیاسی جهان اسلام، ۱۱.</ref> افزون بر مناطق گفته ‌شده که دارای اکثریت مسلمان‌اند، در مناطق هند و چین و دیگر مناطق آسیای جنوبی و شرقی، روسیه، اروپای غربی، امریکای شمالی و جنوبی، قسمت‌های غیر مسلمان‌نشین قاره افریقا و اقیانوسیه، مسلمانان کمی حضور دارند.<ref>کتانی، اقلیت‌های مسلمان در جهان امروز، ۷۸ـ۲۸۰.</ref>

از لحاظ تاریخی نقطه نخستین و مرکزیِ جهان اسلام سرزمین [[حجاز]] بوده است.<ref>زرقانی، سنجش و رتبه‌بندی قدرت ملی کشورها در جهان اسلام، ۹.</ref> [[پیامبر اسلام(ص)]] در دوران [[بعثت]] و پس از [[هجرت به مدینه]] با همراهی دو [[قبیله اوس]] و [[قبیله خزرج|خزرج]] و مهاجران [[مکه]]، زیربنا و هسته مرکزی امت اسلامی را شکل داد. در این دوران کارهای مهمی مانند برقراری پیوند میان قبیله‌های مسلمان و [[انصار]] و [[مهاجرین]]، نبردهای متعدد با قریش و طایفه‌های پیمان‌شکن و اعلام جهانی رسالت اسلام صورت گرفت.<ref>نصیری، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۲۶ـ۱۵۰.</ref>

تا زمان رحلت پیامبر اکرم(ص) تنها قلمرو مسلمانان شبه‌جزیره حجاز و عربستان بود؛ اما پس از ایشان، قلمرو اسلام گسترش زیادی پیدا کرد. از سال ۱۲ تا ۱۷ق مناطق کلده (عراق عرب)، انطاکیه، [[بیت‌المقدس]] و سراسر [[شام]] به تصرف مسلمانان درآمد. همچنین اسلام در دو مرحله وارد ایران شد: نخست در [[جنگ قادسیه]] در سال ۱۴ق<ref>مرکز تحقیقات، حکومت اسلامی در بستر تاریخ، ۱۸ـ۱۹.</ref> و سپس در سال ۱۹ (به روایتی اواخر سال ۲۰ق) در [[جنگ نهاوند]] که آخرین مقاومت منظم ایرانیان در برابر مسلمانان بود. ایرانیان با وجود آنکه نیروی فراوانی برای مقابله گرد آورده بودند، شکست هولناکی از سپاه اسلام خوردند. با فتح نهاوند و همدان به دست مسلمانان در سال ۲۱ق، شرایطِ مناسب برای در دست‌گرفتن تمام ایران فراهم شد. مسلمانان در سال‌های ۲۲ تا ۳۲ق افریقای شرقی، منطقه سیسیل و شمال افریقا را تصرف کردند. در زمان امویان نیز همه منطقه شمال افریقا، اسپانیا، قسمتی از فرانسه، آناتولی شرقی، خوارزم، ماوراءالنهر و قسمتی از هند به جغرافیای دولت اسلامی پیوست.<ref>مرکز تحقیقات، حکومت اسلامی در بستر تاریخ، ۱۹ـ۲۰.</ref> اسلام در سده هفتم میلادی برابر با سال‌های نخست هجری و پس از چیرگی مسلمانان بر امپراتوری ساسانی، به منطقه قفقاز و آسیای میانه<ref>هانتر و دیگران، اسلام در روسیه، ۳۳.</ref> و در پایان سده ۱۳م به جنوب شرقی آسیا راه یافت. رواج اسلام در این منطقه برخلاف مناطق دیگر که به دست عالمان و مبلغان دینی صورت می‌گرفت، حاصل تماس بازرگانان مسلمانی بود که از ایران و سرزمین‌های جنوب هند برای تجارت راهی این سرزمین‌ها می‌شدند.<ref>هوکر، اسلام در جنوب شرقی آسیا، ۷.</ref>

ایران در میان کشورهای اسلامی به دلیل خدمات فراوانی که به [[تمدن اسلامی]] کرده، جایگاه ویژه‌ای دارد. خدمات ایرانیان به اسلام در حوزه‌های گوناگون نظامی، علمی، صنعتی، فرهنگی و نشر و تبلیغ و دعوت ملت‌های دیگر به اسلام بوده است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۳۳۰.</ref> از لحاظ علمی‌فرهنگی بیشتر دانشمندان مسلمان ایرانی بودند.<ref>الویری، رابطه اسلام و ایران، ۱۳.</ref> در حوزه گسترش اسلام مناطق آسیای جنوب شرقی، افریقای شرقی، هند و چین به دست ایرانیان اسلام آوردند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۳۴۳ و ۳۴۹ـ۳۵۰.</ref> در حوزه نظامی قیام نهضت‌های ایرانیان علیه امویان و لشکرکشی به مناطق آسیای صغیر و حضور فرماندهان ایرانی در جنگ‌های صلیبی<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۳۸۰ـ۳۸۱.</ref> و اقدامات دیگر نظیر پزشکی و معماری<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۳۳۱.</ref>، ازجمله خدمات ایرانیان به اسلام بوده است.

در طول تاریخ شکل‌گیری و گسترش اسلام، حکومت‌های فراوانی نظیر [[امویان]]، [[عباسیان]]، [[سلجوقیان]] و [[امپراتوری عثمانی]] و [[صفویه]] بر مناطق اسلامی حکومت کرده‌اند<ref>معاونت اندیشه اسلامی، ۱۸ـ۲۰۴.</ref>. در عصر امویان، اگرچه فتوحات مسلمانان زیاد بود، اما جهان اسلام از فضیلت و [[تقوا]] فاصله گرفت؛ زیرا امویان حکومت را موروثی و سلطنتی کردند و بسیاری از آداب و رسوم جاهلی را دوباره رواج دادند. در زمان عباسیان نیز ناسازگاری‌های عقیدتی، مسلکی و مکتبی و جنگ‌های فرقه‌ای، قبیله‌ای و قومی اتحاد اسلامی جهان اسلام را خدشه‌دار کرد<ref>گلی ‌زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۱۲.</ref>. دولت سلجوقی نیز اگرچه برای وحدت جهان اسلام کوشش‌هایی کرد، اما بنیاد این امپراتوری بر اساس استبداد، ستم طبقاتی، کشتار و بهره‌کشی آنان از مردم، جلوگیری از علم، نوآوری و ابتکار پایه‌ریزی شده بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹۹.</ref>.

امپراتوری عثمانی در حدود سال ۱۳۰۰م برابر با قرن هفت هجری بنا شد<ref>روحانی، تاریخ امپراتوری عثمانی، ۶۸۸.</ref> و قرن‌ها بر جوامع اسلامی در مناطقی از غرب آسیا، شمال افریقا و شرق اروپا تسلط داشت؛ اما [[جنگ جهانی اول]] زمینه فروپاشی آن را فراهم کرد. پس از امضای معاهده «سور» در سال ۱۹۲۰م/ ۱۲۹۹ش، مقدمات رسمی تجزیه این امپراتوری آغاز شد؛<ref>نقیب‌زاده، تاریخ دیپلماسی و روابط بین‌الملل، ۱۸۲.</ref> بنابراین اگرچه عثمانی در قرن شانزدهم در دوران سلیمان باشکوه، به اوج عظمت خود رسید<ref>کین راس، ظهور و سقوط امپراتوری عثمانی، ۹.</ref>، اما تفرقه و غفلت، راه را برای دستیابی استعمارگران به جهان اسلام هموار کرد؛ علاوه بر اینکه دولت عثمانی در عصر تحول علمی و فکری، به روش سنتی خود ادامه داد و عقب‌ماندگی در فناوری و واپس‌ماندگی تدریجی فکری، سیاسی و فرهنگی را تشدید کرد<ref>گلی ‌زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۲۳.</ref>. در سال ۱۹۲۴م/ ۱۳۰۳ این امپراتوری از میان رفت و زمینه شکل‌گیری جوامع جدید اسلامی در غرب و جنوب غرب آسیا و منطقه بالکان به وجود آمد<ref>احمدی، ریشه‌های بحران در خاور میانه، ۱۶۵ و ۱۷۲.</ref>. تجزیه کشورهای شوروی و یوگسلاوی در سال‌های پایانی قرن بیستم میلادی نیز بر شکل‌گیری جغرافیای فعلی جهان اسلام<ref>پدیدآمدن کشورهای جدید و با اکثریت مسلمان.</ref> تأثیر گذاشت<ref>رجاء، تجزیه جهان اسلام، ۲۶.</ref>. امروز ۵۷ کشوری که دارای بیشترین جمعیت مسلمان‌اند، در سازمان همکاری کنفرانس اسلامی عضویت دارند {{ببینید|متن=ببینید|سازمان کنفرانس اسلامی}}

امروزه جهان اسلام با برخورداری از حدود ۲۳ درصد جمعیت جهان (...global)، ۲۲ درصد مساحت زمین، ۵/۲۷ درصد از کشورهای عضو [[سازمان ملل متحد]]، هفتاد درصد از منابع نفت و سی درصد از منابع گاز و دراختیارداشتن نقاط راهبردی جهان<ref>حافظ‌نیا و دیگران، تحلیل ژئوپلیتیکی عوامل هم‌گرایی، ۶۵.</ref> و ذخایر بزرگ معدنی، نظیر آلومینیوم، قلع، اورانیوم، آهن، ذغال سنگ؛ مس و سرب، از توانمندی‌های متعددی در حوزه‌های مختلف برخوردار است؛ اما با این حال، به دلیل نفوذ بیگانگان و اختلافات درونی، مشارکت و همگرایی لازم را ندارد<ref>گلی ‌زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۷۰ـ۱۷۱.</ref>. مسلمانان در گذشته تاریخ پرافتخاری داشتند، به طوری که چندین قرن در علوم، صنایع، فلسفه، هنر، اخلاق و نظام‌های عالى اجتماعى برتر از همه جهانیان بودند<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۳۴۸.</ref>.

از نگاه امام‌خمینی نیز جهان اسلام، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های فراوانی دارد که مهم‌ترین آن جمعیت است. ایشان با اشاره به این ظرفیت بزرگ، معتقد بود مسلمانان در صورت وحدت و همدلی و آمیختگی آن به ایمان به قدرتی دست خواهند یافت که کسی توانایی مقابله با آنان را نداشته باشد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۶۶، ۷۰ و ۱۲۴.</ref> برای مثال در قضیه [[فلسطین]] به صورت نمادین خاطرنشان کرد اگر هر مسلمان یک سطل آب بر روی [[اسرائیل]] بریزد، این رژیم نابود می‌شود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۷۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|فلسطین}} ایشان در حوزه توانمندی سیاسی نیز ضمن بیان ضرورت وحدت دولت‌ها و سران کشورهای اسلامی، این امر را سبب شکست استعمارگران در مقابل آنان می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۳.</ref> و تلاش‌هایی نظیر تأسیس [[سازمان همکاری کنفرانس اسلامی]] با توجه به عملکرد ضعیف آن، با انتقاد ایشان روبه‌رو بوده است {{ببینید|متن=ببینید|سازمان کنفرانس اسلامی}}

بیشتر کشورهای اسلامی علاوه بر موقعیت جغرافیایی قابل توجه و راهبردی، از منابع اقتصادی و ذخایر سرشار طبیعی برخوردارند؛ اما اختلاف طبقاتی، توزیع ناعادلانه امکانات، قانون‌شکنی و ارتکاب جرایم، موجب ضعف مسلمانان در این زمینه شده است.<ref>ساعدی، نقش وحدت، ۲۰۵.</ref> [[امام‌خمینی]] با توجه به وضع مناسب اقتصادی جهان اسلام و برخورداری از منابع سرشار طبیعی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴ و ۱۳/۲۷۹.</ref> راه برون‌رفت از مشکلات اقتصادیِ را ارائه طرح‌های اقتصادی مناسب با مقتضیات جهان اسلام می‌دید و معتقد بود ضعف مدیریتی و وابستگی، دلیل اصلی وجود مشکلات اقتصادی در میان مسلمانان است و کارشناسان و علمای اسلامی وظیفه دارند در جهت جایگزین‌کردن نظام اقتصادی صحیح اسلامی و ارائه طرح‌هایی به نفع محرومان و رفع فقر و تنگناهای اقتصادی بکوشند. ایشان اعتقاد داشت ارائه طرح‌های اقتصادی اسلامی و اجرای آن، برای جلوگیری از وابستگی به مکتب‌های اقتصادی شرق و غرب بدون حاکمیت همه‌جانبه اسلام شدنی نیست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۰.</ref> از آنجا که پراکندگی و نفاق در امت اسلام، سبب تداوم سیطره استعمارگران و غارت منابع مسلمانان می‌شود، ایشان راه حل مشکلات اقتصادی دولت‌های اسلامی را در وحدت می‌دانست و آنان را به وحدت دعوت می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۳۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|وحدت}}

[[فرهنگ اسلامی]] از دیگر توانمندی‌های جهان اسلام است که امام‌خمینی آن را تمدن‌ساز و هدایتگر می‌دانست؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۸۵؛ ۱۲/۳۲۰ و ۱۹/۳۴۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|فرهنگ}} همچنین استفاده از ظرفیت‌های مراسم [[حج]] از نظر ایشان برای بهره‌برداری به نفع اسلام و مسلمانان و طرح مسائل اساسی مسلمانان و مسائل اختصاصی کشورهای مسلمان و رفع گرفتاری‌های آنان، ضرورت دارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۳ـ۳۲۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|حج ابراهیمی}}

مسلمانان که در سده‌های متمادی در عرصه‌های مختلف در جهان پیشتاز بودند، بنا به دلایلی مانند برداشت‌های غلط از اسلام، عملکرد نادرست و عوامل خارجی و استعماری، این پیشتازی را از دست دادند و تمدن اسلامی رو به فروپاشی نهاد<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۳۴۹ـ۳۵۶.</ref>. امام‌خمینی در نگاهی گسترده‌تر، عوامل عقب‌ماندگی مسلمانان را در چند محور اساسی می‌دانست:

# بی‌توجهی به آموزه‌های واقعى و حیات‌بخش اسلام و قرآن و تکیه‌کردن دولت‌های اسلامی به شرق و غرب<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۷۷ و ۴۳۸.</ref>، نفوذ روزافزون فرهنگ استعماری و غربی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|غرب‌زدگی}} و تهدید علیه جوانان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۶ و ۱۵/۲۴۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|جوان}} خودخواهی و قیام‌نکردن مسلمانان در راه خدا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲.</ref> از دیگر عوامل عقب‌ماندگی و مغلوب‌شدن کشورهای اسلامی است {{ببینید|متن=ببینید|عقب‌ماندگی}}

# اختلافات سران اسلامی میراث عصر ملوک‌الطوایفی و توحش است که با دست بیگانگان و با هدف عقب نگه‌داشتن ملت‌ها ایجاد شده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۵۳.</ref> و غفلت حکومت‌ها و سران کشورهای اسلامی از اصول و مقاصد اسلام، اطلاع‌نداشتن از مسائل اسلام<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۳ و ۳۹۳.</ref>، رشدنکردن سران حکومت‌های اسلامی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۷۲.</ref>، مواضع انفعالی حکومت‌ها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۹۸.</ref>، برقرارنبودن نظم اسلامی<ref>ولایت فقیه، ۷۴.</ref>، ضعف مدیریت‌ها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۰.</ref>، شعاردادن به جای عمل<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۶۱.</ref>، عمل برخلاف [[سنت رسول خدا(ص)]] و مصالح ملت‌ها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۳۸.</ref> و دوری از قرآن، سبب به‌وجودآمدن وضعیت سیاه و نکبت‌بار برای ملت‌های اسلامی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۳۸.</ref> شده است.

امام‌خمینی با تأکید بر اینکه اسلام سبب عقب‌افتادگی نیست<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۴.</ref>، برای خلاصی جهان اسلام از مشکلات و عقب‌ماندگی‌ها با دعوت از مسلمانان به بیداری و اطلاع از اسلام و اوضاع جاری جهان اسلام، آنان را به وحدت و کنارگذاشتن اختلافات فرا می‌خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲ـ۳۵.</ref>. ایشان راه برون‌رفت از غفلت و جهل جوامع اسلامی را در اراده خود ملت‌ها می‌دید و تأکید می‌کرد که آنان باید برای رهایی از این بحران، به پا خیزند و برای تحقق [[آزادی]] و [[استقلال]]، چشم امید به بیرون نداشته باشند. ایشان برای جلوگیری از عقب‌ماندگی مسلمانان، دولت‌ها و علمای اسلامی را به وحدت، تفاهم با امت اسلامی، پرهیز از نژادگرایی و قوم‌پرستی و وابسته‌نبودن به ابرقدرت‌ها سفارش می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۲۷ـ۴۲۸.</ref>.

کشورهای اسلامی در حوزه‌های گوناگون سیاسی‌اجتماعی، دارای مؤلفه‌های همگرا و واگرا هستند. از مهم‌ترین عوامل همگرا می‌توان به احساس تهدید مشترک، ارزش‌ها و منافع مشترک و متقابل و تجانس ساختاری اشاره کرد؛ چنان‌که از مهم‌ترین عوامل واگرا تجربیات تاریخی متفاوت، پراکندگی جغرافیایی، ساختارهای متفاوت قومی، فرهنگی و زبانی، تفاوت در وضعیت اقتصادی، اجرای نظریه‌های متمایز، برداشت‌های متفاوت از مسائل دینی و عقیدتی و بهره‌برداری [[استعمار]] از این تمایزات است<ref>حافظ‌نیا و دیگران، تحلیل ژئوپلیتیکی عوامل هم‌گرایی، ۵۸.</ref>. در آثار علمی و سیره عملی امام‌خمینی که یکی از منادیان بزرگ وحدت در جهان اسلام بود، تأکید فراوانی بر اتحاد ملت‌ها و طایفه‌های اسلامی و جلوگیری از تفرقه در صفوف [[امت اسلامی]] مشاهده می‌شود<ref>فوزی، راهبرد ایجاد وحدت در جهان اسلام، ۸۲.</ref>. ایشان برای غلبه بر قدرت‌های جهانی مسلمانان را به آیه شریف «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»<ref>آل عمران، ۱۰۳.</ref> دعوت می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳۳ـ۵۳۴.</ref> و بر مبنای آیه «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ»<ref>منافقون، ۸.</ref>، سیادت و آقایی مسلمانان بر جهان را مشروط به وحدت و معرفی صحیح اسلام می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۵.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|وحدت}}

امام‌خمینی معتقد بود با ظهور امت واحد اسلامی مشکلات جهان اسلام حل می‌شود و این کشورها به ابرقدرت تبدیل می‌شوند و امت واحد اسلامی نیز تنها از طریق ارتباط قوی میان کشورهای مسلمان ذیل اصول و علایق مشترک اسلامی مانند قرآن و پیامبر(ص) امکان‌پذیر است؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۹.</ref> بنابراین از نظر ایشان، روابط کشورهای اسلامی با یکدیگر و روابط ایران با آنان، ناشی از ویژگی‌های خاص اسلامی است و تلاش استعمار همواره در جدایی و ایجاد اختلاف میان مسلمانان است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۳۷.</ref>. ایشان بنابر آموزه‌های قرآنی، [[جمهوری اسلامی ایران]] را برادر ایمانی تمام دولت‌ها و ملت‌های اسلامی فارغ از هر مذهبی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۷۴ و ۱۶/۴۷.</ref> و دفاع از دولت‌های اسلامی در برابر تجاوز را از سیاست‌های دولت ایران می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۹۶.</ref>. ایشان مسئله فلسطین را یکی از مسائل مهم جهان اسلام به شمار می‌آورد و رژیم اسرائیل را حاصل تبانی و همفکری قدرت‌های استعماری شرق و غرب برای استعمار ملت‌های اسلامی معرفی می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۳۸.</ref>؛ بر همین اساس، اولویت اول امت اسلامی را حل مسئله فلسطین می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۸۷ـ۳۸۸ و ۲/۴۶۰ـ۴۶۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|فلسطین|رژیم اشغالگر قدس}}

امام‌خمینی راه اصلی بیداری ملت‌های مسلمان را شناخت اسلام واقعی و دوری مسلمانان از اسلام ساختگی که همان اسلام اموی و عباسی است، می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۸۶ـ۴۸۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|اسلام ناب محمدی}} و معتقد بود مسلمانان جهان باید مردم ایران را که با دست خالی در برابر مستکبران به پیروزی رسیدند، الگو قرار دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۳۹.</ref> ایشان حمایت از مسلمانان و جنبش‌های آزادی‌بخش برای احیای هویت اسلامی و دستیابی به قدرت را از اصول [[سیاست خارجی]] جمهوری اسلامی ایران بر می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|نهضت‌های اسلامی|انقلاب اسلامی ایران}}

بر اساس آموزه‌های اسلامی همه مسلمانان امت واحدند. هرچند اسلام مرزهای جغرافیایی و ملی که امروزه مسلمانان را تقسیم کرده، به صورت حکم ثانویه می‌پذیرد، اما مسلمانان باید به‌تدریج در قالب یک امت یکپارچه متشکل و متحد درآیند.<ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۶۷.</ref> در [[قرآن کریم]] نیز در آیاتی به تشکیل یک جامعه و حکومت واحد اسلامی اشاره شده است.<ref>قصص، ۵؛ انبیاء، ۱۰۵.</ref> این هدف به طور عینی و آشکار در [[قانون اساسی]] جمهوری اسلامی ایران در اصل یازدهم تصریح و بر آن تأکید شده و دولت موظف شده است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملت‌های اسلامی قرار دهد و در آن کوشش پیگیر داشته باشد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد.

امت اسلامی از مفاهیم کلیدی اندیشه سیاسی امام‌خمینی است. ایشان شکل آرمانی جهان اسلام را در مفهوم امت اسلامی می‌دید و برای تحقق آن، در ابعاد نظری و عملی می‌کوشید<ref>بابایی زارچ، امت و ملت در‌ اندیشه امام‌خمینی، ۱۸۷.</ref> و زمینه‌سازی برای تشکیل امت اسلامی را در کنارگذاشتن تشخص‌ها و رنگ‌ها و ملیت‌ها، جلوگیری از ظلم، وحدت عقیده، اتحاد در امور مهم، کوشش برای رسیدن به یک مقصد بزرگ الهی و مودت و برادری می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۴؛ چهل حدیث، ۳۰۹ـ۳۱۰.</ref> و خواهان روابط قوی کشورهای اسلامی با یکدیگر بود تا در پی اصول و علایق مشترکی مانند قرآن و پیامبر اکرم(ص) و با ظهور امت واحد اسلامی، مشکلات جهان اسلام را حل کنند و خود را در جمع ابرقدرت‌ها، قرار دهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۹.</ref>؛ زیرا شکل‌گیری یک بلوک قدرت اسلامی متشکل از کشورهای مسلمان زمینه‌ساز تشکیل یک جامعه واحد جهانی اسلام خواهد بود.<ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۳۵۲.</ref>

امام‌خمینی وجود دولت‌های مستقل اسلامی را با تشکیل امت اسلامی در تقابل نمی‌دانست؛ ولی معتقد بود این دولت‌ها باید اسلامی شوند و در جهت منافع اسلام حرکت کنند.<ref>بابایی زارچ، امت و ملت در‌ اندیشه امام‌خمینی، ۲۹۴.</ref> ایشان بیداری حکومت‌ها و ملت‌های اسلامی و هوشیاری آنان در برابر برنامه‌های استعمارگران، شناخت مشکلات و زمینه‌های عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی را وابسته به شناخت درست و کامل آموزه‌های دینی و قرآنی می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۹۲ـ۳۹۳.</ref>

حسن حسنی، [https://books.khomeini.ir/books/10004/215/ «جهان اسلام»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۴، ص۲۱۵-۲۲۱.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]

[[رده:مقاله‌های جلد چهارم دانشنامه]]