حج ابراهیمی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[رسول خدا(ص)]] در سال هشتم هجری، پس از [[فتح مکه]]، کعبه را به همراه [[حضرت علی(ع)]] از بت‌ها پاک کرد <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۸۱۰ ـ ۸۱۵.</ref>. یک سال بعد، آیات نخستین [[سوره برائت]] نازل شد. رسول خدا(ص) پس از آن که نخست این آیات را به ابوبکر سپرد که به مکه برده و در موسم حج بخواند، به علی(ع) مأموریت داد تا آن را در میانه راه از وی گرفته و خود در موسم حج قرائت کند. آن حضرت(ع) نیز در [[منا]]، این آیات را قرائت کرد. این آیات شامل چهار بند است که یکی از آنها ممنوعیت ورود [[مشرکان]] به خانه خدا و حج‌گزاری آنان پس از مهلت چهارماهه است. این اتمام حجت تاثیر گذاشت و موجب از میان‌رفتن بت‌پرستی در [[شبه‌جزیره عربستان]] شد <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۸۸۹ ـ ۸۹۴.</ref>. در سال دهم هجری، پیامبر اکرم(ص) با شرکت در نخستین مراسم حج، احکام و آداب حج را به مسلمانان آموزش داد <ref>ازرقی، أخبار مکه، ۱/۱۷۵ ـ ۱۸۶؛ سبحانی، فروغ ابدیت، ۹۲۳ ـ ۹۲۴.</ref>. محدثان در آثار خود فصل‌هایی را به صورت مستقل به حج اختصاص داده و روایات فراوانی را درباره آن بیان کرده‌اند <ref>← کلینی، کتاب الحج؛ حر عاملی، ابواب الحج؛ نوری، کتاب الحج.</ref>. احکام حج در کتاب‌های فقهی به صورت مفصل و مستقل مطرح شده است <ref>← مفید، کتاب المناسک؛ شریف مرتضی، کتاب الحج؛ طوسی، کتاب الحج؛ حلّی، کتاب الحج.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| مناسک حج}}.

یکی از ابتکارات امام‌خمینی در ادبیات حج، اصطلاح «حج ابراهیمی محمدی» است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۳۳ و ۲۰/۸۹.</ref>. ایشان برای حج، با کارکردهای اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و در سطوح فردی، ملی و بین‌المللی، جایگاه ویژه‌ای قائل بود، به‌ گونه‌ای که باید ایشان را احیاگر حج ابراهیمی نامید. امام‌خمینی در بیان ویژگی‌های حج «ابراهیمی ‌محمدی»، آن را کنگره سراسر سیاسی که به دعوت حضرت ابراهیم(ع) و حضرت محمد(ص) برپا می‌شود، شمرد و معتقد بود این اجتماع با هدف تأمین منافع مردم و دعوت به [[عدالت]] و برابری برپا می‌شود و در ادامه بت‌شکنی‌های ابراهیم(ع) و محمد(ص) و مبارزه با [[طاغوت]] از سوی [[موسی(ع)]] است و باید ندای لبیک حاجیان، ضمن اظهار اطاعت و بندگی در برابر خداوند، دربردارنده [[مقاومت]] و تسلیم‌نشدن در برابر [[شیطان]] بزرگ بت‌ها و طاغوت‌های جهان‌خوار که همه [[مستضعفان]] جهان را به سجده و ستایش در برابر خود فرا می‌خوانند، باشد و به موازات عشق به حق، باید از بت‌های بزرگ و کوچک و طاغوت‌ها و وابستگان آنها [[برائت]] جسته شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۸۹.</ref>. ایشان حج را کانون معارف الهی می‌دانست که باید محتوای سیاست اسلام را برای تمام زوایای زندگی بشر در آن جستجو کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۷۷.</ref>.

حج ازجمله فروعی است که بیشترین احکام قرآنی را دارد. سوره ۲۲ [[قرآن کریم]] به نام «حج» نام‌گذاری شده است. حج از [[شعائر الهی]] و شایسته تعظیم <ref>حج، ۳۲.</ref> و تکلیف اشخاص توانا <ref>آل عمران، ۹۷.</ref> شمرده شده است. برخی از مناسک و احکام فقهی و اخلاقی حج که در قرآن کریم بیان شده، عبارت‌اند از: احیای حج و دعوت مردم به آن در زمان حضرت ابراهیم(ع) <ref>حج، ۲۷.</ref>، زمان معین داشتن حج <ref>بقره، ۱۹۷.</ref>، وجوب طواف خانه خدا <ref>حج، ۲۹.</ref>، [[سعی صفا و مروه|سعی میان صفا و مروه]]<ref>بقره، ۱۵۸.</ref>، وقوف در [[عرفات]] و [[مشعرالحرام]] و برخی از آداب آن <ref>بقره، ۱۹۸ ـ ۱۹۹.</ref>، برخی از احکام قربانی‌کردن و حلق <ref>بقره، ۱۹۶؛ مائده، ۲؛ حج، ۲۸.</ref>، ممنوعیت شکار ([[صید]]) <ref>مائده، ۱ ـ ۲ و ۹۵ ـ ۹۶.</ref>، حرمت [[تراشیدن موی سر]] پیش از قربانی <ref>بقره، ۱۹۶.</ref>، حرمت آمیزش با زنان و [[مجادله]] <ref>بقره، ۱۹۷.</ref> و جواز کسب و تجارت در ایام حج <ref>بقره، ۱۹۸.</ref>.

حج در روایات از ارکان [[دین اسلام]] <ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۸ و ۴/۶۲؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱/۱۳ ـ ۲۰ و ۲۶ ـ ۲۸.</ref> و برترین کار و باارزش‌ترین واجب <ref>کلینی، الکافی، ۴/۲۵۲ ـ ۲۶۴.</ref> شمرده شده و ادانکردن یا تأخیر‌انداختن عمدی حج واجب، موجب [[عذاب الهی]] اعلام شده است <ref>نهج البلاغه، ن۴۷، ۴۴۷؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۱/۲۹ ـ ۳۲.</ref>. زمامدار مسلمانان وظیفه دارد اگر مردم حج را ترک کردند، آنان را به انجام حج وادار کند و هزینه آن را در صورت نیاز، از [[بیت‌المال]] بپردازد <ref>کلینی، الکافی، ۴/۲۷۲؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۱/۲۳ ـ ۲۴.</ref>.

درباره حکمت تشریع حج نیز احادیث بسیاری وجود دارد که بخشی از آن چنین است: [[تواضع]] مسلمانان در برابر عظمت و عزت خداوند، آمرزش گناهان، رهایی از [[فقر]] و [[تکبر]]، آزمایش بزرگ برای تحمل سختی‌ها، نزدیکی و همبستگی مسلمانان، فراهم‌شدن اسباب تقرب به خداوند و [[رحمت الهی]] <ref>نهج البلاغه، خ۱، ۱۸؛ خ۱۰۹، ۱۵۵؛ خ۲۳۴، ۳۵۹ ـ ۳۶۰ و ح۲۴۴، ۵۵۵.</ref>. در شماری از احادیث نیز اسرار هر یک از مناسک حج به طور جداگانه ذکر شده است <ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۰/۱۶۶ ـ ۱۷۳.</ref> و سخنان پیامبر اکرم(ص) در سال دهم هجری، از مهم‌ترین سندهای [[احکام حج]] و منبع استنباط آنها در همه مذاهب اسلامی به شمار می‌رود <ref>کلینی، الکافی، ۴/۲۴۵ ـ ۲۴۸؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۵/۴۵۴ ـ ۴۵۷؛ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۲/۱۰۲۲ ـ ۱۰۲۷.</ref>.

حج از مهم‌ترین و عمومی‌ترین اجتماعات مسلمانان است که «کنگره عمومی اسلامی» نام گرفته و بر اساس قرآن کریم بر هر مسلمانی واجب است به شرط توانایی، یک بار در این اجتماع عظیم شرکت کند <ref>آل عمران، ۹۷.</ref>؛ چنان‌که برای این عمل بزرگ و بی‌نظیر اسلامی، زمان و مکان مشخص در نظر گرفته شده است <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۵/۴۴ ـ ۴۵.</ref>. حج علاوه بر عبادی‌بودن و نیاز به [[قصد قربت]]، عملی اجتماعی و نیازمند برخورداری از اخلاق معاشرتی و اجتماعی است <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۵/۵۴ ـ ۵۵.</ref>. خانه کعبه، مکانی امن و متعلق به همه مسلمانان است و می‌تواند مایه احیا و تداوم [[دین]] و [[وحدت]] مسلمانان ‌شود <ref>مائده، ۹۷؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۶/۱۴۲.</ref> و مراسم حج می‌تواند تأمین‌کننده منافع مادی و معنوی مسلمانان باشد <ref>حج، ۲۸؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴/۳۶۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۴/۸۵.</ref>.

امام‌خمینی بر مبنای آموزه‌های قرآنی <ref>آل عمران، ۹۶.</ref>، بیت‌الله الحرام را نخستین خانه‌ای که برای مردم بنا شده و خانه‌ای همگانی که دولت‌مرد و صحرانشین در آن یکسان‌اند، دانسته است و هدف از تأسیس آن را تأمین منافع مردم برشمرده و بالاترین نفع مردم را نیز کوتاه‌کردن دست ستمگران جهان از سلطه بر کشورهای مظلوم به شمار آورده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۴.</ref>. ایشان با توجه به اینکه ابراهیم(ع)، بنیانگذار حج، را بت‌شکن تاریخ می‌دانست و معتقد بود که زائر خانه خدا، پا جای پای ابراهیم(ع) می‌گذارد، مناسک حج را در یک منطق توحیدی بر مدار بیعت با حق و نفی شرک و طاغوت تفسیر می‌کرد و بر رویکرد سیاسی حج، در عین عبادی‌بودن آن تأکید داشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۸۷ ـ ۸۸ و ۲۰/۳۱۶ ـ ۳۱۷؛ محمدی و فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، ۹۵.</ref>. علاوه بر بعد عبادی حج، مهم‌ترین ابعاد دیگر آن در اندیشه امام‌خمینی را می‌توان ابعاد معنوی، عرفانی، سیاسی و اجتماعی دانست:

عارفان به این بعد حج توجه کرده‌اند و در این زمینه آثار ارزشمندی نیز نگاشته شده است <ref>← ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۶۷۲ ـ ۶۷۳؛ سبزواری، شرح الاسماء الحسنی، ۳۰۸ ـ ۳۱۸.</ref>. امام‌خمینی همه عبادت‌های اسلامی، ازجمله حج را آمیخته با عرفان می‌دانست و آن را از معجزات پیامبران(ع)، به‌ویژه دین اسلام به شمار می‌آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۵۳.</ref>. ایشان در بیان جنبه معنوی حج، به مسئله حضور در محضر حق و مشاهده جمال محبوب اشاره کرده، حج را سفری از خود به سوی خدا دانسته و معتقد بود با محقق‌شدن جنبه معنوی حج، انسان به افق توحید و تنزیه نزدیک می‌شود <ref>شیرازی، استراتژی وحدت از منظر امام‌خمینی، ۲/۱۵۴.</ref>. ایشان مناسک حج را شگفت‌انگیز و یکایک اعمال آن را از احرام و تلبیه تا آخر، دربردارنده اشاره‌های عرفانی و روحانی می‌دانست؛ چنان‌که لبیک‌های پیاپی در حج، پاسخ به دعوت حق شمرده می‌شود و احرام راهی برای رسیدن به آستان حق‌تعالی است و حاجیان باید با لبیک خود، همه مراتب [[شرک]] را از حضرت حق نفی کنند و از «خود» که بزرگ‌ترین منشأ شرک است، به سوی «او» هجرت کنند و در پی عمل به این جهات معنوی است که از بند خویش و هواهای نفسانی رها خواهند شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۲ ـ ۲۳ و ۲۵ ـ ۲۶.</ref>.

از نظر امام‌خمینی، مراتب معنوی حج، تنها در صورت عملِ شایسته به دستورهای عبادی حج، حاصل خواهد شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۵.</ref>. حج‌گزار باید دریابد به کجا و با دعوت چه کسی رفته و مهمان چه کسی است و توجه داشته باشد که هر نوع [[خودخواهی]] و خودبینی، با خداخواهی و با هجرت به سوی «الله» مخالف است و موجب کم‌شدن معنویت حج می‌شود. به باور ایشان دریافت بعد معنوی‌عرفانی حج، و متحقق‌شدن لبیک راستین به ندای حق‌تعالی در انسان، به‌تنهایی می‌تواند موجب پیروزی فرد در همه میدان‌های سیاسی‌اجتماعی، فرهنگی و حتی نظامی باشد و برای چنین شخصی، شکست مفهومی ندارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۳۷.</ref>. ایشان با توجه و اشاره به جنبه‌های بسیار عمیق عرفانی حج، مهم‌ترین ویژگی بُعد عرفانی حج را درهم‌تنیدگی آن با ابعاد سیاسی می‌دانست و از ابعاد عرفانی حج نیز تحلیلی سیاسی‌اجتماعی و در راستای قیام علیه [[استکبار]] ارائه می‌کرد <ref>محمدی و فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، ۹۴.</ref>. ایشان که معتقد بود «حج ابراهیمی محمدی» سال‌هاست در تمام ابعاد حج، غریب و مهجور مانده، همه حاجیان را در رفع این مهجوریت موظف می‌دانست و ضمن وانهادن اسرار عرفانی و معنوی حج بر عهده عرفای غیر محجوب، خود به تبیین ابعاد سیاسی‌اجتماعی حج می‌پرداخت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۸۹.</ref>.

بعد سیاسی حج از دیرباز مورد توجه حاکمان بوده و دخالت آنان در امر حج که با انتخاب امیران حج انجام می‌گرفت، دلیل اهمیت حج در سیاست جوامع اسلامی است. در صدر اسلام، به‌‌ویژه هنگامی که توده‌های مسلمان از حکومت اموی به ستوه آمده بودند، رهبران سیاسی جامعه برای بسیج توده‌ها از مراسم حج بهره می‌گرفتند و شماری از قیام‌های صدر اسلام از مکه آغاز شد که گویای اهمیت حج در زندگی مسلمانان صدر اسلام است <ref>سلطانی، تجلی توحید، ۹۵.</ref>؛ چنان‌که حج فرصتی استثنایی برای آشنایی ملت‌های مسلمان با یکدیگر و مشاوره و تبادل نظر آنان با یکدیگر در امور علمی و فرهنگی و تبدیل‌شدن آنان به امت واحد است و می‌تواند عامل مهمی برای کسب شخصیت و هویت اسلامی و کانون تلاش مسلمانان برای حاکمیت صلح جهانی باشد <ref>شلتوت، اسلام آئین زندگی، ۲۰۶ ـ ۲۰۷.</ref>.

امام‌خمینی با اعتقاد به اینکه بسیاری از احکام عبادی اسلام، منشأ خدمات اجتماعی و سیاسی است، عبادت‌های اسلامی را اصولاً توأم با سیاست و تدبیر جامعه دانسته و [[نماز جماعت]] و [[نماز جمعه|جمعه]] و حج و دیگر اجتماعات اسلامی را در عین برخورداری از آثار معنوی، اخلاقی و اعتقادی، دارای آثار و اهمیت سیاسی شمرده و معتقد است هدف اسلام از فراهم‌کردن این‌گونه اجتماعات، تقویت عواطف برادری و همکاری مسلمانان و رشد فکری آنان برای یافتن راه حل مشکلات سیاسی‌اجتماعی جوامع مسلمان و [[جهاد]] و کوشش دسته‌جمعی آنان است؛ از این‌رو باید از این اجتماعات، برای تعلیمات و تبلیغات دینی و توسعه نهضت اعتقادی و سیاسی اسلام استفاده شود <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۱ ـ ۱۳۲.</ref>. ایشان حج را عبادتی اجتماعی ‌سیاسی و بعد سیاسی حج را مهم‌ترین بخش فلسفه آن و حتی غالب بر بعد معنوی و عبادتی مستقل، که هرگز نباید از آن غفلت کرد، به شمار می‌آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۲۳ ـ ۳۲۴ و ۱۸/۵۱.</ref> و البته تحقق بعد سیاسی‌اجتماعی حج را وابسته به تحقق بعد معنوی و الهی آن می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۲۳ ـ ۳۲۴ و ۱۹/۲۵؛ شیرازی، استراتژی وحدت از منظر امام‌خمینی، ۲/۱۵۴.</ref>.

حج از نگاه سیاسی اجتماعی دارای آثار فراوانی مانند محکم‌شدن پیوندها و نزدیکی دل‌ها و تفاهم و وحدت بیشتر میان مسلمانان و برداشتن موانع و برقراری پیمان‌ها و مبادلات معنوی و مادی است و مورد توجه اندیشمندان اسلامی بوده <ref>← مطهری، مجموعه آثار، ۲۵/۳۹ و ۴۶.</ref> و در اینجا به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:

روایات رسیده از [[رسول خدا(ص)]] و ائمه معصوم(ع)، درباره بعد تبلیغی حج، زیاد است. برخی از روایات، مهم‌ترین هدف این مراسم را شناخت آثار و اخبار رسول خدا(ص) و ائمه معصوم(ع) ذکر کرده‌اند؛ چنان‌که [[امیرالمؤمنین(ع)]] به ‌طور مطلق حج را موجب تحکیم و تقویت دین و همبستگی مسلمانان معرفی کرده‌ است <ref>نهج البلاغه، ح۲۴۴، ۵۵۵.</ref> و [[امام‌صادق(ع)]] به این نکته توجه داده است که اجتماع در حج از شرق و غرب، افزون بر شناخت متقابل افراد نسبت به هم و منافع اقتصادی برای مسلمین، سبب شناخت آثار و شناخت و احیای اخبار و گفتار پیامبر(ص) و فراموش‌نشدن آنها می‌شود <ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۱/۱۴.</ref>. همچنین بعضی از روایات، حج مقبول را حجی می‌دانند که مسلمان ضمن انجام آن، ولایت و دوستی خود را نیز بر امام حق عرضه و از دشمنان دین اعلام برائت کند <ref>کلینی، الکافی، ۱/۳۹۳.</ref>. تأکید امام‌خمینی بر اجرای مراسم «[[برائت از مشرکین]]» نیز از همین جایگاه می‌باشد.

حج بزرگ‌ترین تجمع مسلمانانِ سراسر جهان است که در هر سال تکرار می‌شود و نیروی انسانی بزرگی را با هدف اطلاع‌رسانی و روشنگری درباره مسائل مختلف مسلمانان، در اختیار جهان اسلام قرار می‌دهد <ref>محمدی و فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، ۸۶ ـ ۸۷.</ref>. سیل عظیم جمعیتی که هر ساله در [[مکه مکرمه]] جمع می‌شوند و با خود، افزون بر فرهنگ دینی مشترک، خرده‌فرهنگ‌های محلی را نیز به همراه می‌آورند، سرمایه‌ای است که در هیچ کجای جهان پیدا نمی‌شود <ref>سلطانی، تجلی توحید، ۱۳۸.</ref>. از نظر امام‌خمینی یکی از وظایف مسلمانان، پی‌بردن به این واقعیت است که حج چیست و چرا باید برای همیشه بخشی از امکانات مادی و معنوی مسلمانان به آن اختصاص یابد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۷۷.</ref>. ایشان با آگاهی از نقش اطلاعات در قدرت‌یابی مسلمانان و [[ایمان]] به نقش حج در تولید اطلاعات، همواره این امر مهم را به مسلمانان گوشزد می‌کرد <ref>سلطانی، تجلی توحید، ۱۲۳ ـ ۱۲۴.</ref>.

امام‌خمینی کنگره عظیم حج را مهم‌ترین مکان برای تبادل نظر مسلمانان برای حل مشکلات جامعه اسلامی و بهترین فرصت برای شناساندن و ارائه ابعاد مختلف اسلام به مسلمانان و ملت‌های زیر ستم دانسته و آن را مکانی برای یاری‌خواستن مسلمانان از یکدیگر برای بهبود وضعیت جامعه اسلامی شمرده است؛ بر همین اساس هر گونه رفتار اختلاف‌انگیز در این مراسم را بر ضد اهداف صاحب [[وحی]] در مرکز وحی دانسته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۳؛ ۱۰/۳۴۰ و ۱۹/۲۰ ـ ۲۱.</ref>. ایشان همچنین به بهره‌برداری از مراسم حج برای ارتقای فرهنگی مسلمانان توجه ویژه داشت و مسئولیت آن را بر عهده علما و دانشمندان می‌دانست و بر آن بود که با وجود قرآن کریم و احکام نورانی اسلام، اجرای احکام و مقررات کفر در کشورهای اسلامی، به‌ویژه برای علمای این کشورها شرم‌آور است و علما مسئولیت دارند برای خروج از سیطره فرهنگ‌های مبتذل شرق و غرب، با یکدیگر تبادل نظر کنند و به مردم کشورهای خود آگاهی بخشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۳ و ۲۰/۳۳۷.</ref>.

پراکندگی جغرافیایی و فرهنگی جهان اسلام می‌تواند مانعی در مسیر هویت‌یابی مشترک و همبستگی جهان اسلام باشد و حج جایگاهی است که در عین حضور حداکثری ملت‌ها و فرهنگ اسلامی، نهایت یکدلی و [[وحدت]] در آن وجود دارد. به این ترتیب مسلمانان در حج می‌آموزند که ملیت‌ها را در سایه [[ایمان به خدا]] و [[تقوا]] کنار بگذارند و اسلام را مایه و محور وحدت و همگرایی خود قرار دهند <ref>محمدی و فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، ۹۲ ـ ۹۳.</ref>؛ چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) هدف از حج را تقویت دین و نزدیکی دینداران شمرده است <ref>نهج البلاغه، ح۲۴۴، ۵۵۵.</ref>. تقویت دین در صورت افزوده‌شدن بر ایمان و عدد پیروان دین و مطابقت عمل آنان با دین شکل می‌گیرد. قوت اسلام به نیرومندی مسلمانان بستگی دارد و قدرت مسلمانان، وابسته به استحکام پیوند و اتحاد میان آنان است؛ بنابراین فرصت حج، فرصتی برای نشر حقایق اسلامی و تقویت پیوند مسلمانان است و یکی از فلسفه‌های فریضه حج، محکم‌شدن پیوندها و تفاهم بیشتر میان مسلمانان است <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۵/۳۹ و ۸۹ ـ ۹۰.</ref>.

از نگاه امام‌خمینی مکه معظمه و مشاهد مشرفه، آینه حوادث بزرگ نهضت پیامبران(ع) و اسلام و [[رسالت]] پیامبر(ص) هستند و جای‌جای این سرزمین، محل نزول پیامبران(ع) و [[جبرئیل امین]] و یادآور رنج‌ها و مصیبت‌های چندین‌ساله پیامبر اکرم(ص) به شمار می‌رود و حضور در این زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس باید مسلمانان را به مسئولیت و حفظ دستاوردهای این نهضت و رسالت الهی آشناتر کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۵.</ref>.

امام‌خمینی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مسلمانان را نداشتن اتحاد و مطرح‌کردن اختلافات مذهبی می‌دانست که برخی از سران کشورهای مسلمان و عالمان درباری به آن دامن می‌زدند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۶۸ ـ ۱۷۰.</ref>. ایشان معتقد بود اگر در کنگره عظیم حج که همه ملت‌های مسلمان از هر رنگ و نژاد و مسلک، با یک روش و یک لباس اجتماع می‌کنند، مسائل اساسی اسلام حل نشود، از اجتماعات کوچک منطقه‌ای و محلی کاری برنخواهد آمد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۳ ـ ۲۴.</ref>. ایشان حج را نماد وحدت مسلمانان دانسته و ایجاد تفاهم و تحکیم برادری میان مسلمانان را از مهم‌ترین فلسفه‌های حج معرفی کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۶۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| وحدت}}؛ از این‌رو ضمن توصیه به شیعیان ایرانی و غیر ایرانی برای انجام متعارف مراسم حج و دوری مطلق از اموری که موجب تفرقه در صف‌های مسلمانان و وهن مذهب می‌گردد، بر چند چیز تأکید می‌کرد؛ ازجمله شرکت در نماز جماعت [[اهل سنت]] و تبعیت از حکم قاضیان مکه درباره زمان [[عید قربان]] <ref>امام‌خمینی، مناسک حج، ۳۳۰.</ref> و وقوف، حتی اگر به نادرست‌بودن این حکم، یقین داشته باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۶۲.</ref>؛ همچنان‌که خارج‌شدن از [[مسجد پیامبر(ص)]] و [[مسجدالحرام]] به هنگام نماز را جایز نمی‌دانست، از برگزاری نماز جماعت در خانه‌ها، مسافرخانه‌ها و هتل‌ها به جای شرکت در جماعت نهی می‌کرد <ref>امام‌خمینی، مناسک حج، ۳۲۲.</ref>، سجده‌کردن بر فرش‌های مسجد پیامبر(ص) را جایز می‌دانست و استفاده از مهر را در آنجا جایز نمی‌دانست <ref>امام‌خمینی، مناسک حج، ۳۲۶.</ref>.

مسلمانان در دنیای امروز به طور جدی به مرکزی برای تصمیم‌گیری‌های مهم و کلان برای پرهیز از تشتت و پراکندگی و وابستگی به گروه‌بندی‌های خارج جهان اسلام نیازمند هستند که این نیاز می‌تواند در حج تأمین شود. توجه‌نکردن یا ناآشنایی رهبران کشورهای اسلامی با این ظرفیت حج، به رنجورشدن جهان اسلام از تفرقه و جدایی منجر شده است <ref>سلطانی، تجلی توحید، ۱۰۷.</ref>. امام‌خمینی اجتماع بزرگ حج را محلی برای بررسی مشکلات عمومی مسلمانان و تلاش برای رفع آن مشکلات با مشورت همگانی می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۶۹.</ref> و معتقد بود بررسی روابط ملت‌های مسلمان با یکدیگر و با حکومت‌ها و نیز روابط حکومت‌ها و دولت‌های اسلامی با قدرت‌های بزرگ دنیا، ازجمله وظایف مسلمانان در حج است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۵۱.</ref>. افزون بر این، ایشان با اشاره به برخی آیات [[قرآن کریم]] که در آن خداوند به مسلمانان دستور داده است به حج بروند و در آنجا شاهد منافع خود باشند <ref>حج، ۲۷ ـ ۲۸.</ref>، «شهود منافع» را منافع جامعه اعم از منافع سیاسی اجتماعی و اقتصادی تعریف می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۹۱.</ref> و معتقد بود مسلمانان می‌توانند از طریق فرصت اجتماع حج که بدون هزینه برای هیچ‌یک از کشورهای اسلامی و تنها به خواست خدای تعالی ایجاد شده است، استفاده کنند و برای حل مشکلات جهان اسلام تصمیم‌گیری <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۷۵.</ref> و منافع [[مستضعفان جهان]] را تأمین کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۹۱.</ref>.

===گسترش بیداری در جهان اسلام===

از ویژگی‌های بارز حج، تجمع هر ساله نمایندگانی از سراسر جهان در کنار خانه خداست که پس از بازگشت به کشورهای خود، حامل پیام حج‌اند و از این طریق می‌توانند دستاوردهای سیاسی‌اجتماعی و حتی معنوی و اخلاقی حج را در سراسر [[جهان اسلام]] گسترش دهند <ref>محمدی و فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، ۹۶.</ref>؛ چنان‌که [[امام‌خمینی]] ضمن تبیین ابعاد سیاسی حج، صدور [[بیداری اسلامی]] را از کارکردهای سیاسی حج برشمرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۳.</ref>. ایشان که انقلاب اسلامی ایران را نمونه بارز بیداری اسلامی می‌خواند و صدور انقلاب را همان صدور بیداری اسلامی می‌دانست، یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین رسالت‌های زائران ایرانی را صدور انقلاب و ترسیم تصویری صحیح از آن در ذهن حاجیان دیگر کشورها بیان می‌کرد و تخلف از آن را گناهی بزرگ به حساب می‌آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۸۱؛ ۱۶/۵۱۲ و ۱۹/۲۶ ـ ۲۷؛ محمدی و فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، ۹۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| صدور انقلاب}}.

==تحولات حج پس از پیروزی انقلاب اسلامی==

امام‌خمینی که همه عبادت‌های اسلامی و از همه مهم‌تر حج را کاملاً سیاسی‌عبادی می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۱.</ref>، پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی ایران]]، در زمینه این فریضه بزرگ الهی، اقدامات تحول‌آفرینی صورت داد که برخی از آن عبارت‌اند از:

# احیای سنت فراموش‌شده تعیین امیر حاجیان یا نماینده برای سرپرستی حاجیان <ref>سلطانی، تجلی توحید، ۲۰۲.</ref> و شکل‌گیری بعثه حج امام‌خمینی {{ببینید|متن=ببینید| بعثه حج}}؛

# تأکید بر انجام مراسم راهپیمایی و [[برائت از مشرکین]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۹۴.</ref>.

امام‌خمینی در ادبیات نوشتاری و گفتاری حج نیز مفاهیم و واژه‌هایی را وارد کرد که پیش از آن یا وجود نداشت یا کاملاً فراموش شده بود و از مهم‌ترین آنها مفهوم «برائت از مشرکان» بود و پیش از آن در ادبیات رایج حج وجود نداشت. تعبیر «برائت از مشرکان»، از واقعه قرائت [[سوره توبه]] در روزهای حج (سال نهم هجری) توسط [[امیرالمؤمنین(ع)]] گرفته شده است <ref>سلطانی، تجلی توحید، ۲۲۱، ۲۲۳ و ۲۲۵.</ref>.

از نگاه امام‌خمینی حج کانون مبارزه با [[استکبار]] و بت‌زدگی است: مبارزه با [[شرک]]، استکبار و بت در هر شکل و نوع آن با اصل حج عجین شده و از آغازِ بنیان‌گذاری آن وجود داشته است. پاره‌ای از اعمال حج این دیدگاه را تأیید می‌کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۸۹ ـ ۹۰؛ سلطانی، تجلی توحید، ۱۴۳.</ref> و در بسیاری از آداب و سننی که [[حضرت ابراهیم(ع)]]، پایه‌گذاری کرده، روح بت‌شکنی و بت‌ستیزی وجود دارد. پیامبر اکرم(ص) نیز همواره تلاش می‌کرد روح و حقیقت این آیین‌ها را زنده کند. نزول سوره «برائت»، حقیقت حج را برای همیشه جاودانه کرد و محتوای این سوره و شکل اعلام عمومی آن، موضوع مبارزه با استکبار و بت‌زدگی و بت‌پرستی و شرک را جزو بخش‌های جدایی‌ناپذیر حج قرار داد <ref>سلطانی، تجلی توحید، ۱۴۴.</ref>.

امام‌خمینی فریاد برائت از مشرکان را که فریادی سیاسی‌عبادی و امر رسول خدا(ص) بوده، مخصوص زمانی خاص نمی‌داند و آن را دستوری جاویدان می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۹۱ ـ ۹۲ و ۲۰/۹۴.</ref>. ایشان معتقد است برائت از مشرکان، از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است و کهنه‌شدنی نیست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۴ ـ ۳۱۵.</ref>؛ زیرا یکی از عوامل مهم عقب‌ماندن مسلمانان، دشمنان اسلام‌اند که با ایجاد اختلاف و تفرقه‌افکنی در میان مسلمانان، سرمایه‌ها و منافع کشورهای اسلامی را به یغما می‌برند؛ بنابراین افشاکردن ستم‌های آنان وظیفه زائران خانه خداست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۲ ـ ۳۴۴.</ref>. ایشان اعلام برائت را مرحله اول مبارزه می‌داند و ادامه مبارزه با شرک را که در هر عصر و زمانی، جلوه‌ها و شیوه‌های خود را می‌طلبد، وظیفه مسلمانان به شمار می‌آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| استکبار}}.

از ابتکارات امام‌خمینی در حج، صدور پیام برای حاجیان در هر سال بود و از بررسی این پیام‌ها می‌توان به مهم‌ترین دغدغه‌های ایشان درباره حج، دست یافت. ایشان در این پیام‌ها با تفکری که حج را منحصر در ابعاد فردی و اخلاقی آن می‌دانست، به‌شدت مقابله کرده و با تأکید بر عواملی مانند برائت از مشرکان، حج را مبنای مبارزه با طاغوت و بیداری مسلمانان قرار داده است <ref>محمدی و فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، ۹۷.</ref>.

صدور پیام‌های امام‌خمینی خطاب به حاجیان، از سال ۱۳۴۹ آغاز شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۲.</ref>. نخستین پیام ایشان به دو زبان فارسی و عربی تهیه و در آن به موضوع فلسطین، جشن‌های دوهزاروپانصدساله رژیم پهلوی و وضع نظام شاهنشاهی پرداخته شد. این پیام از [[نجف اشرف]] به [[مکه مکرمه]] فرستاده و به کمک چند تن از یاران امام‌خمینی، ازجمله [[سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور]] و [[محمدرضا ناصری]] میان حاجیان توزیع شد و ناصری به علت پخش علنی اعلامیه، به دست نیروهای [[عربستان سعودی]] بازداشت و به مدت دو سال زندانی شد <ref>محتشمی‌پور، از ایران به ایران، ۱/۲۲۹ ـ ۲۳۰.</ref>. پیش از آن نیز برخی اعلامیه‌های ایشان در زمان حج، در میان حجاج ایرانی و خارجی توزیع می‌شد که پی‌گیری‌های سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) را در پی داشت <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۰/۵۰ ـ ۵۱.</ref>.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نخستین پیام امام‌خمینی برای حاجیان بیت‌الله الحرام در سال ۱۳۵۸ صادر شد. مفاد اصلی این پیام دعوت مسلمانان به [[وحدت]]، دفاع از حیثیت اسلامی و ملی در برابر [[امریکا]] و صهیونیسم بین‌الملل و بهره‌برداری از ظرفیت عظیم حج برای نجات کشورهای اسلامی از چنگال جهانخواران بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۵۸.</ref>. ایشان در همان سال، پیام دیگری برای همه مسلمانان و حاجیان به مناسبت [[روز عرفه]] فرستاد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۳۸.</ref>. صدور این پیام‌ها که نمایندگان ایشان در امور حج آن را قرائت کردند، تا سال ۱۳۶۶ هر سال ادامه داشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۰۷؛ ۱۵/۱۶۸؛ ۱۶/۵۱۰؛ ۱۸/۸۶؛ ۱۹/۲۰، ۳۳۳ و ۲۰/۳۱۱.</ref>. پس از فاجعه کشتار حاجیان در سال ۱۳۶۶ در حرم امن الهی {{ببینید|متن=ببینید| کشتار حجاج ایرانی}}، امام‌خمینی در سالگرد این فاجعه که هم‌زمان با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ [[جنگ تحمیلی]] عراق علیه ایران بود {{ببینید|متن=ببینید| قطعنامه ۵۹۸}}، پیام مفصلی صادر کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۷۴.</ref>.

# تلاش و همفکری مسلمانان برای غلبه بر [[استعمار]] و رسیدن به استقلال <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۲.</ref>؛

# توجه به موضوع [[فلسطین]] که در همه پیام‌های امام‌خمینی بود و هرگز از آن غفلت نشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۲ ـ ۳۲۳؛ ۱۵/۱۷۱ و۲۰/۹۸، ۳۲۰.</ref>؛

# لزوم پرهیز مسلمانان از تفرقه و پراکندگی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۶۰ و ۱۳/۲۰۸.</ref>؛

# اهتمام به امور مسلمانان در سراسر جهان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۳ و ۱۳/۲۷۵.</ref>؛

# تبیین و تشریح [[انقلاب اسلامی ایران]] در میان مسلمانان دیگر نقاط دنیا <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱۳؛ ۱۶/۵۱۲ ـ ۵۱۳ و ۱۹/۲۷.</ref>؛

# توجه‌دادن حاجیان به امور معنوی و عرفانی حج <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲۵ ـ ۲۶؛ ۲۰/۸۹ و ۲۱/۷۷.</ref>؛

# لزوم مراعات نظم و ترتیب و آداب و اخلاق اسلامی، به‌خصوص برای زائران ایرانی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۵۱۴؛ ۱۹/۲۷، ۲۹ و ۲۰/۳۴۴.</ref>.

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، مناسک حج، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هشتم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، چاپ بیست‌ و یکم، ۱۳۸۵ش.

* پژوهشی پیرامون حج در نگاه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

* شیرازی، جلال‌الدین، استراتژی وحدت از منظر امام‌خمینی، چاپ‌شده در مجموعه مقالات همایش ‌اندیشه سیاسی و اجتماعی امام‌خمینی، قم، جامعۀ المصطفی(ص)، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* محمدی، محسن و محمدهادی فلاح‌زاده، ظرفیت‌های حج در تحقق بیداری اسلامی در ‌‌اندیشه امام‌خمینی، مجله مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۳۳، ۱۳۹۲ش.

سیدمحمود طاهری، پروین‌سادات قوامی، «[https://books.khomeini.ir/books/10004/267/ حج ابراهیمی]»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۲۶۷.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]