دیوان امام: تفاوت میان نسخه‌ها

{{ببینید|شعر}}

امام‌خمینی از نوجوانی به سروده‌های شعرای معاصر، مانند ملک‌الشّعرای بهار، سیداشرف‌الدین قزوینی (نسیم شمال) و محمدباقر صحبت لاری علاقه نشان می‌داد و بعضی از آن اشعار را یادداشت می‌کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ویک.</ref> ذوق شعری ایشان که از همان دوران نوجوانی بروز یافته بود، در آثار وی بازتاب یافته‌است؛ برای مثال غزل «در هوای دوست» را در آغاز جوانی سروده‌است:<ref>استادی، کتاب‌ها و آثار علمی امام‌خمینی، ۱۵۹.</ref>

*'''دوران جوانی:''' بخشی از سروده‌های امام‌خمینی که در دیوان آمده، مربوط به دوره جوانی اوست. در این دوره با وجود سرایش و گردآوری و تکمیل مکرر اشعار در دفترهای مختلف، هیچ‌یک از آنها به صورت دیوان، چاپ نشده و به دلایل نامعلوم، مفقود شده‌است؛<ref>ادامه مقاله.</ref> با این حال، قطعاتی از اشعار ایشان در بعضی از کتاب‌ها، مثل آثار الحجه و آینه دانشوران به چشم می‌خورد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۱؛ مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ویک.</ref> در مجموع حدود ۲۸ سروده از اشعار موجود در دیوان، مانند «آب زندگانی»،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۹۹.</ref> «استخاره» <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۳۰۵.</ref> «خضر راه»،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۹۲.</ref> «در توصیف بهاران»،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۷۱.</ref> «در مدح ولی‌عصر(ع)» <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۶۳.</ref> و «مدیحه نورَین نیّرَین»<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۵۳.</ref> را ایشان پیش از انقلاب و در دوره جوانی سروده‌است. تخلّص شعری امام‌خمینی در غزلیات دوران جوانی، «هندی» بوده‌است؛ ولی ایشان بعدها این تخلص را رها کرده، غزلیاتی بدون تخلص سروده‌است:

از میان سبک‌های چهارگانه مشهور ادیبان ایرانی، امام‌خمینی به سبک عراقی نظر داشته و بیشترِ ویژگی‌های غزل عرفانی مربوط به این سبک را رعایت کرده‌است. با اینکه تنوع در وزن اشعار ایشان مشاهده می‌شود، ولی غلبه با «بحر رمل» به‌ویژه «مثمّن مَخبون» است؛<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ودو.</ref> نسبت لفظ و معنا همچون دو کفه ترازو، برابر بوده و هیچ‌یک فدای دیگری نشده‌است و در عین حال، از الفاظ و اصطلاحات رایج در میان شعرای عارف، مانند «زلف»، «یار»، «خال»، «رخ»، «عشق»، «بت»، «بتکده»، «خرقه»، «پیر»، «می»، «میخانه»، «شراب»، «مستی»، «می‌فروش» و «سالک» استفاده شده که بی‌شک همه در معانی استعاری یا در اصطلاح عرفا به کار رفته‌است.<ref>فاضلی، شرح و تفسیر و موضوع بندی دیوان اشعار امام‌خمینی، ۴۲۵ ـ ۴۴۵.</ref>

بیشتر غزلیات امام‌خمینی حامل معانی [[عرفانی]] و [[اخلاقی]] و گاهی مناجاتی است و حالات شخصی و تجربه‌های عرفانی ایشان را بازتاب می‌دهند. رباعیات که عمدتاً در دوران پایانی عمرشان سروده شده، خلاصه برداشت ایشان از هستی و سلوک و اخلاق و گاه سیاست است؛ از این‌رو موضوعات مطرح‌شده در دیوان امام‌خمینی را می‌توان بیشتر عرفانی ـ اخلاقی دانست؛ مانند عشق الهی، [[وحدت وجود]]، توجه به [[مقام فنا]] و [[اخلاص]] و [[ریا]]. همچنین در بیشتر موضوعات، به گونه‌ای کاملاً آشکار و مشحون، از مضامین قرآنی و روایی در سه شیوه استفاده شده‌است:

*'''اقتباس و حلّ:''' در این روش، عین عبارت قرآن با اندکی تغییر، در لابه‌لای اشعار اقتباس می‌شود:

*'''اثرپذیری تلمیحی:''' در این شیوه، بی‌آنکه ذکری مستقیم از آیه‌ای به میان آید، به مضمون آن اشاره می‌شود: هر طرف رو کنم تویی قبله // قبله، قبله‌نما نمی‌خواهد <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۱۶۰.</ref> که به آیه «فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» اشاره است<ref>بقره، ۱۱۵.</ref> و یا با اشاره به [[حدیث نبوی(ص)]] «الفقر فخری» <ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۱۷۳.</ref> چنین می‌سراید: «فقر، فخر است اگر فارغ از عالم باشد»

<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۸۶.</ref>

*'''اثرپذیری واژگانی:''' در این روش کاربرد واژگانِ قرآنی و روایی به شکل مفرداتی همچون اوصاف و [[اسمای الهی]]، نام [[پیامبران]]، اوصاف [[بهشت]] و [[دوزخ]] می‌آید:

بُن‌مایه‌های شعر عرفانی امام‌خمینی نشانگر نظر داشتن ایشان به اشعار شاعرانی چون [[عطار]]، مولوی، عراقی و بیش از همه حافظ و سعدی است؛<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ودو؛ بابایی، شعر، ۳۹۱.</ref> برای مثال، اهمیت‌بخشی به شعر سعدی در این سروده ایشان به‌روشنی بیان شده‌است:

دفاتر سروده‌های امام‌خمینی در گذار زمان با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بوده‌است. ایشان در جوانی سروده‌های خود را در دفترهایی جمع‌آوری می‌کرد، اما با وجود نظمی که داشت، به دلایل نامعلومی ـ که ایشان را هم شگفت‌زده کرده بود ـ این دفاتر هر بار مفقود می‌شد.<ref>طباطبایی، یک ساغر از هزار، ۵۳۶ ـ ۵۳۷.</ref> برخی علت مفقودشدن این دفاتر را سفرهای پیاپی، تغییر مکرر محل سکونت و هجوم مأموران [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) دانسته‌اند؛<ref>شیرازی، کتابشناسی توصیفی سیری در آثار ارزشمند امام‌خمینی، ۱۰۶.</ref> با این حال، پیش از [[تبعید]] به نجف، همسرشان، شماری از آن سروده‌ها را استنساخ و در دفترچه‌ای گردآوری کرده بود؛<ref>طباطبایی، یک ساغر از هزار، ۵۳۶ ـ ۵۳۷.</ref> اما این دفتر نیز مفقود شد <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۱.</ref> به همین سبب، ایشان پس از تبعید به نجف، از گردآوری سروده‌ها و تنظیم دیوانی به نام خود، منصرف شد.<ref>طباطبایی، یک ساغر از هزار، ۵۳۷.</ref>

هیچ‌یک از سروده‌های امام‌خمینی تا وقتی ایشان در قید حیات بوده، به صورت مستقل چاپ و منتشر نشد. برخی از آنها پس از ارتحال ایشان و پیش از شکل‌گیری و تدوین دیوان، در چند دفتر با عنوان‌های «سبوی عشق»، «باده عشق»، «نقطه عطف» و «محرم راز» گردآوری و منتشر شد؛ هر چند با انتشار غزل «چشم بیمار» با مطلعِ: من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم // چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۱۴۲.</ref> بُعد شعری امام‌خمینی به جامعه معرفی شد تا این‌که [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] در سال ۱۳۷۲ توانست با همکاری [[خدیجه ثقفی]] همسر ایشان و استفاده از کتاب‌هایی چون آثار الحجه و آینه دانشوران، همچنین استفاده از دست‌نوشته‌های پراکنده‌ای از ایشان که نزد برخی از نزدیکان و دوستان ایشان چونان امانتی ارزشمند نگهداری می‌شد و گردآوری و تدوین سروده‌های دهه شصت توسط عروس ایشان، «دیوان امام» را تنظیم و منتشر سازد.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۱؛ مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ودو.</ref> از آن به بعد، «دیوان امام» تا به امروز در قطع‌های گوناگون و در اشکال مختلفی، به چاپ رسیده‌است.

«واحد ادبیات» مؤسسه به ویژگی‌های فنی هر شعر، از نظرگاه عروض و قافیه و بدیع و معانی و بیان و سبک‌شناسی نیز پرداخته، آنها را ذیل عنوان «شناسنامه سروده‌ها» در پایان دیوان افزوده‌است و با دقت و اختصار، مطالبی درباره نام شعر، مطلع شعر، وزن شعر، قالب، تعداد ابیات، سبک، تاریخ سرایش شعر، قافیه، ردیف هنر شعری و بلاغی ارائه کرده‌است؛ همچنین اصطلاحات خاصی که در اشعار امام‌خمینی به‌کار رفته، به‌اختصار و اجمال شرح داده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۰ ـ ۳۱.</ref>

دیوان امام‌خمینی با دو گونه متفاوت، یکی مجموعه اشعار و شرح اصطلاحات و دیگری مجموعه اشعار، شرح اصطلاحات و شناسنامه سروده‌ها، به چاپ رسیده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۱۵.</ref> «فرهنگ دیوان امام» نیز در ۵۰۵ صفحه، پس از بیان «انواع اشعار» و «هنرهای شعری و بلاغی»، «اصطلاحات و استعارات» دیوان امام‌خمینی را توضیح داده‌است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۷۲ از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است. اشعار دیوان امام را «جلیل رسولی» به خط نستعلیق، خوشنویسی کرده، مؤسسه یادشده آن را منتشر ساخته‌است.

غزل‌های عرفانی امام‌خمینی پس از انتشار، مورد توجه شاعران معاصر قرار گرفته، برخی غزلیات دیوان، به‌ویژه غزل «چشم بیمار» مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌است.<ref>اسدی، بررسی بُعد ادبی آثار امام‌خمینی، ۲۴۶.</ref> برخی نیز بر این غزل، شرح نوشته‌اند، مانند علی‌اکبر رشاد در «میخانه عشق» (شرح و تفسیر غزل چشم بیمار)، چاپ انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی یا عبدالله فاطمی‌نیا در «فرجام عشق» (شرح عرفانی بر غزل امام‌خمینی)، چاپ مؤسسه فرهنگی انتشاراتی رسایل و مرکز تنظیم و نشر آثار استاد فاطمی‌نیا. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی کتاب فرجام عشق را در سال ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۸م با عنوان نهایة العشق به زبان عربی ترجمه و منتشر ساخته‌است. شماری نیز غزل یادشده را با اثر دیگر امام‌خمینی و یا با مشرب عرفانی شعرای دیگر بررسی کرده‌اند؛ مانند «لطیمه و نکهتی از دیوان و اربعین حدیث امام» نوشته عسکری یحیی‌زاده خطیر؛<ref>نشر امیربهادر، ۱۳۷۷.</ref> «مشرب عرفانی امام‌خمینی و حافظ»، نوشته احمد فرشبافیان؛<ref>مؤسسه تنظیم، ۱۳۷۸.</ref> «حدیث خال لب در غزلیات امام» نوشته حیدر حاجیان.<ref>نشر موعود اسلام، ۱۳۸۵.</ref> همچنین برخی از شرح‌ها و تفسیرها، مربوط به کل دیوان امام‌خمینی است؛ مانند: «زمزم زمزمه‌ها: شرح و تفسیر دیوان امام‌خمینی» یا «شرح و تفسیر و موضوع‌بندی دیوان اشعار امام» نوشته قادر فاضلی.<ref>نشر فضیلت علم، ۱۳۷۱.</ref>

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]