زلزله طبس: تفاوت میان نسخه‌ها

[[طبس]] از شهرستان‌های استان خراسان، از شمال به شهرستان‌های کاشمر و [[شاهرود]]، از شرق به شهرستان‌های گناباد و فردوس و بیرجند، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان‌های [[کرمان]] و [[یزد]] و از غرب به شهرستان نایین محدود می‌شود.<ref>اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۶–۱۷.</ref> طبس بر اساس سرشماری سال ۱۳۳۵، ۳۶۱۵۰ نفر جمعیت داشته‌است.<ref>اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۸.</ref> این شهرستان در تقسیم استان خراسان به سه استان، جزء استان خراسان جنوبی قرار گرفته و جمعیت آن در سال ۱۳۹۰ به ۶۹۶۵۸ نفر رسیده‌است.<ref>دفتر آمار، سالنامه آماری استان یزد، ۱۱۲.</ref> شغل بیشتر مردم کشاورزی است و تنها منطقه [[خراسان]] است که در آن خرما و مرکبات به عمل می‌آید.<ref>دفتر آمار، سالنامه آماری استان یزد، ۱۹؛ معین، فرهنگ فارسی، ۵/۱۰۸۲.</ref>

زمین‌لرزه طبس با فاصله‌ای کمتر از ده روز از فاجعه کشتار مردم در ۱۷ شهریور به دست [[رژیم پهلوی]] روی داد که در آن گروهی در میدان شهدا (ژاله) تهران [[شهید]] شدند<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۳۰۵.</ref> {{ببینید|هفده شهریور}} و غمی سنگین بر دل ملت ایران به‌جا ماند و گروه‌های مردمی، به‌ویژه هواداران [[امام‌خمینی]] از سراسر کشور، شبانه برای کمک به زلزله‌زدگان و نجات کسانی که در زیر آوار مانده بودند، به منطقه زلزله‌زده سرازیر شدند.<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۴۱۵.</ref>

جوّ انقلابی باعث بی‌اعتمادی [[روحانیت]] و مردم به رژیم پهلوی شده بود؛ از این‌رو گروه‌های مردمی با [[رهبری]] روحانیت، مستقل از دولت وارد ماجرا شدند و همه توان خود را برای یاری مردم طبس به کار گرفتند. گروه‌های امداد از سوی مساجد، شبانه به طرف کانون اصلی زلزله به راه افتادند<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۴۱۵.</ref> و پیش از سازمان‌های دولتی در محل حاضر شدند.<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۸/۴۸۰.</ref> علمای [[مشهد]] ضمن همدردی با بازماندگان زلزله، از مردم خواستند به زلزله‌زدگان کمک کنند.<ref>جلالی، تقویم تاریخ خراسان از مشروطه تا انقلاب، ۲۷۷؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۵/۲۲۸.</ref> ستادی در بیت [[سیدعبدالله شیرازی]]، از [[مراجع تقلید]] مشهد، جهت گردآوری کمک‌های مردمی تشکیل شد و کمک‌های مردمی همراه با علما و روحانیان و دیگر قشرهای مردم به منطقه اعزام شدند.<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۴۳۲.</ref> همچنین [[سیدحسن طباطبایی قمی]] از مراجع تقلید مشهد، ستادی جهت ارسال کمک‌های اولیه تشکیل داد.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۹۶ و ۱۷۳.</ref> مراجع تقلید [[قم]] نیز مردم را به یاری زلزله‌زدگان فرا خواندند؛ چنان‌که [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] گروهی را به سرپرستی فرزندش، سیدمهدی، برای کمک‌رسانی روانه طبس کرد.<ref>رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، ۴۷۲.</ref> سیدمهدی در بازگشت از طبس در ۱/۷/۱۳۵۷ بر اثر تصادف از دنیا رفت. مردم در مراسم تشییع جنازه و مجالس بزرگداشت وی علیه رژیم پهلوی [[شعار]] دادند.<ref>انصاری قمی، آیت‌الله گلپایگانی، ۱۰۰–۱۰۱؛ امامی، زندگی‌نامه آیت‌الله العظمی گلپایگانی به روایت اسناد، ۲۴۱–۲۴۷.</ref> [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] از مراجع قم نیز از مردم خواستند به یاری بازماندگان این واقعه بشتابند.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۸–۷/۳۳۸.</ref>

[[امام‌خمینی]] با اطلاع از زلزله ویرانگر طبس، به ملت درگیر [[مبارزه]] و مصیبت‌دیده ایران تسلیت گفت و از آنان خواست هر چه بهتر به یاری بازماندگان زلزله بشتابند و با وجود نیاز به دارو برای زخمی‌شدگان راه [[انقلاب]]، درمان مجروحان زلزله را از یاد نبرند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۷۴.</ref> نمایندگان امام‌خمینی با شنیدن خبر زمین‌لرزه به‌سرعت راهی طبس شدند. گروه امداد [[محمد صدوقی]] از نخستین گروه‌هایی بود که از [[یزد]] به طبس رسید و با استقرار در باغ گلشن، ستادی به نام «امداد صدوقی» و سپس با تغییر نام به «امداد امام» دایر کرد و وسایل ضروری و فراوانی برای امدادرسانی به منطقه برد.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۹۶.</ref> بسیاری از کمک‌های مردمی نیز به آنجا می‌آمد و در میان مردم به نام امام‌خمینی توزیع می‌شد.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۳۳.</ref> از مشهد [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد]]، [[سیدرضا کامیاب]]، [[سیدعباس موسوی قوچانی]] و دیگر علمای مبارز نیز به منطقه آمدند و به خدمت‌رسانی به مردم مشغول شدند.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۳۳.</ref> [[دانشجویان]]، بازاریان و دیگر قشرهای مردم برای کمک بسیج شدند. گروهی از [[سازمان مجاهدین خلق]] نیز در میان دانشجویان حضور داشتند و همین موجب تنش و اختلاف دانشجویان شده بود و هاشمی‌نژاد برای حل اختلاف آمده بود. [[علی‌اکبر ناطق نوری]] نیز به دستور [[سیدمحمد حسینی بهشتی]] از تهران برای رفع اختلاف و کمک به هاشمی‌نژاد به طبس اعزام شد. مدیریت ستاد امام‌خمینی را ناطق نوری، [[محمدعلی صدوقی]] (فرزند محمد صدوقی) و تقی اتابکی از بازاریان تهران زیر نظر هاشمی‌نژاد به عهده گرفتند.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۳۲–۱۳۳.</ref>

در میان گروه‌های خدمت‌رسانی، گروه اعزامی امام‌خمینی از همه فعال‌تر بود و نیازهای اولیه از قبیل خواربار، پوشاک و چادر را تدارک دیده بود. افزون بر آن چند گروه پزشکی و نیروهای انسانی فراوان از قشرهای گوناگون دانشجویی، روحانی و بازاری در خدمت زلزله‌زدگان بودند.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۹۹–۱۰۰.</ref> ساخت چند حمام، تعدادی سالن و نانوایی و مانند آن نیز از اقدامات گروه امداد امام‌خمینی بود.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۲۱.</ref> این گروه در ابتکاری برای ایجاد اشتغال و رونق کسب و کار، به ساختن بازار و شمار بسیاری مغازه اقدام کرد.<ref>حجازی، خاطرات تلخ زلزله شهریور ۱۳۵۷، ۱۰.</ref> روحانیان بومی و اعزامی، به‌ویژه افراد ستاد امام‌خمینی در [[طبس]]، بسی گسترده و منظم عمل می‌کردند و فعالیت‌های دولت وقت در برابر آن کمرنگ می‌نمود.<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۴۷۹–۴۸۰؛ ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۳۴.</ref> فرمانده لشکری که برای یاری زلزله‌زدگان به منطقه آمده بود، خطاب به ناطق نوری گفته بود آنان یک لشکر به منطقه آورده‌اند؛ ولی به اندازه اردوگاه روحانیون نتوانسته‌اند به مردم کمک کنند.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۳۴.</ref> کمک‌های گسترده مردمی به [[رهبری]] روحانیت توجه جهانیان را به خود جلب کرد و [[محمدرضا پهلوی]] و کارگزاران او را به وحشت انداخت و گویا زلزله طبس اوج قدرت‌نمایی [[روحانیت]] در برابر رژیم پهلوی بود.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۹۶.</ref>

رژیم پهلوی که از واقعه ۱۷ شهریور ضربه سختی در داخل و خارج کشور خورده بود و به‌شدت در میان ملت منفور شده بود، برای منصرف‌کردن اذهان عمومی از این کشتار هولناک، برای زلزله طبس عزای ملی اعلام کرد و محمدرضا پهلوی و [[جعفر شریف‌امامی]] نخست‌وزیر و چند نفر از وزرا و وکلای مجلس به طبس سفر کردند.<ref>کیهان، ۲۹/۶/۱۳۵۷.</ref> همچنین روزنامه‌های محلی به درج کمک‌ها و بازدید پهلوی از طبس اقدام کردند. روزنامه خراسان سهل‌انگاری‌های مقامات دولتی و مجاهدت مردم و روحانیت را به‌تفصیل آورد.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۳۹.</ref> مردم از نرسیدن کمک‌های دولتی و حیف‌ومیل آنها به پهلوی شکایت کردند؛ حتی برخی از آنان گفتند اگر کمک‌های جامعه روحانیت نبود، همه از میان می‌رفتند.<ref>کیهان، ۳۰/۶/۱۳۵۷؛ زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۳۴–۱۳۵.</ref> روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها از سیل کمک‌های دولتی می‌نوشتند و می‌گفتند؛ ولی روشن نبود آن کمک‌ها به کجا رفته‌است. مردم طبس معتقد بودند همانند سرمایه‌های ملی به جیب گروهی از جیره‌خواران و مزدوران پهلوی واریز شده‌است.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۳۵–۱۳۶.</ref>

رژیم پهلوی با هیاهو دربارهٔ امدادرسانی به هموطنان زلزله‌زده و نمایش فیلم آن در [[تلویزیون]] کوشید از شدت فاجعه کشتار جمعه بکاهد.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۸–۷/۳۳۷.</ref> دولت توان تبلیغاتی خود را به کار انداخت تا ذهن‌ها را به سمت مسائل دیگری، مثل ناتوانی دستگاه‌های مسئول در کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان و حرکت ارتش برای امداد جلب کند. خبرگزاری‌های خارجی نیز با رژیم هماهنگ بودند و با وجود گزارش‌های متعدد دربارهٔ زلزله، گزارش‌های آنان دربارهٔ وقایع سیاسی کشور از انگشتان دست تجاوز نمی‌کرد.<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۴۳۱؛ زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۴۸.</ref> خبرنگار [[روزنامه اطلاعات]] در مصاحبه با مردم نارضایتی آنان را از کم‌کاری و بی‌توجهی مأموران دولتی گزارش کرد. بسیاری از آنان به جای آنکه در پی بیرون‌کشیدن اجساد از زیر آوار باشند، به دنبال اشیای قیمتی بودند یا در حاشیه خیابان‌ها با لباس‌های مرتّب قدم می‌زدند<ref>اطلاعات، ۲۹/۶/۱۳۵۷، ۳؛ زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۳۱–۱۳۲ و ۱۴۸.</ref>؛ البته برخی مأموران دولتی، به‌ویژه جوان‌ها با دلسوزی خدمت می‌کردند و زلزله‌زدگان را یاری می‌دادند.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۴۸–۱۴۹.</ref>

اهالی طبس بر این باور بودند که آمارها و گزارش‌های دولتی در کمک به زلزله‌زدگان فرمایشی است و صحت ندارد.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۴۲.</ref> برخی روزنامه‌ها گزارش کردند دولت امکانات لازم، ازجمله دستگاه‌های زنده‌یاب را که در نقاط مختلف جهان کارایی خود را به اثبات رسانده و هزاران زلزله‌زده را از مرگ نجات داده،<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۳۲–۱۳۳.</ref> به منطقه نیاورده و حتی در اختیار مأموران خودشان قرار نداده‌است. جو بی‌اعتمادی به گونه‌ای بود که مردم گمان می‌کردند رژیم عمداً قصد زنده‌به‌گورکردن بازماندگان زلزله طبس را داشته‌است.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۳۳–۱۳۴.</ref> [[امام‌خمینی]] کوشش‌های [[محمدرضا پهلوی]] و دولت در اعلام عزای ملی را تظاهر و مردم‌فریبی خواند و ضمن همدردی با زلزله‌زدگان، به مردم هشدار داد سیل و زلزله آنان را از مبارزه منحرف نسازد و تا برچیدن دستگاه استبداد از قیام خود دست نکشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۷۵.</ref>

شریف‌امامی و وزیر اطلاعات پس از کشتار ۱۷ شهریور، تظاهرکنندگان را [[مارکسیست]] خواندند<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۴۱۵.</ref> {{ببینید|هفده شهریور}}. امام‌خمینی در بیانیه مربوط به زلزله طبس در پاسخ به آن دو، تأکید کرد کسانی که امروز برای قربانیان زمین‌لرزه اشک تمساح می‌ریزند، دیروز مردم مسلمان ایران را [[کمونیست]] خواندند و آنان را با مسلسل قتل‌عام کردند و برای این مقصد از سربازان اسرائیلی کمک گرفتند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۷۴.</ref>

طبس در سال ۱۳۵۵ شهر باستانی اعلام شده بود و هیچ‌کس حق نداشت خانه خود را مرمت کند؛ حتی تعویض یک پنجره و در چوبی یا تغییر یک مسیر آب جرم بود.<ref>حجازی، خاطرات تلخ زلزله شهریور ۱۳۵۷، ۱۰؛ کیهان، ۲۵/۶/۱۳۹۱، ۱۱.</ref> روزنامه اطلاعات در مقاله‌ای با عنوان «چه کسی در زلزله طبس مسئول است؟» با اشاره به خانه‌های خشت و گلی طبس و منع ساخت‌وساز و زلزله‌خیزبودن منطقه و وعده‌های دولت پس از زلزله کاخک گناباد برای مقاوم‌سازی مناطق زلزله‌خیز، رژیم را مسئول جان هزاران انسانی دانست که در این زلزله کشته شدند.<ref>اطلاعات، ۳۰/۶/۱۳۵۷، ۶؛ زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۳۷.</ref> گروهی از طبسی‌ها نیز باستانی اعلام‌شدن شهر طبس را به دستور [[فرح دیبا]]؛ همسر [[محمدرضا پهلوی]]، با توجه به موقعیت جغرافیایی آن، جنایتی دانستند که سبب کشته‌شدن بسیاری از مردم شد.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۷۸.</ref> [[امام‌خمینی]] در ۳۰ شهریور ۱۳۵۷، با اشاره به این نکته افزود محمدرضا پهلوی که با حکومت نظامی و سرنیزه به حیات غیرقانونی خود ادامه می‌دهد و هر از چندگاه دست به قتل‌عامی تازه می‌زند، برای اغفال مردم، تظاهر به دلسوزی برای زلزله‌زدگان محرومی می‌کند که اقدامی برای حفظ جانشان در محیط زلزله‌خیز نکرده‌است و در شهر از گل ساخته‌شده طبس، بر اثر بی‌توجهی به امور خانه‌سازی، خانه‌های آنان را بر سرشان خراب کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۷۸.</ref> [[هاشمی‌نژاد]] نیز در چهلمین روز عزای کشتگان، نخست تسلیت امام‌خمینی و دیگر مراجع و جامعه [[روحانیت]] و قشرهای گوناگون مردم را به عزاداران ابلاغ کرد و از جنایات رژیم پهلوی و سهل‌انگاری‌های عمدی این رژیم سخن گفت و از مردم خواست به صفوف مبارزان بپیوندند<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۱۹–۱۲۰.</ref> و در نتیجه بازماندگان از زلزله، نخستین بار، پس از زلزله علیه رژیم پهلوی به راهپیمایی پرداختند. ازجمله شعارهای آنان این بود: «مسجد کرمان را، ژاله تهران را، کویر ایران را، شاه به آتش کشید». نیز روزهای بعد، راهپیمایی‌ها و تظاهرات ادامه یافت و طبسی‌ها همراه با سراسر کشور، خط روشن مبارزه را دنبال کردند.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۲۱.</ref>

امام‌خمینی در پیام یاد شده خود از مردم و روحانیان و سیاست‌مداران و دانشگاهیان خواست نگذارند رژیم پهلوی از حادثه طبس بهره‌برداری کند و هوشیارانه مردم را آگاه سازند. ایشان همچنین تهدید کرد مردم انتقام کارهای ریاکارانه را از شاه و دولت خواهند گرفت و از مردم خواست به جاروجنجال دولت بسنده نکنند و به صندوق اعانه دولتیان که در پی زراندوزی بوده‌اند، کمک نکنند و خود به یاری زلزله‌زدگان بشتابند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۷۵.</ref> اعلامیه افشاگرانه امام‌خمینی مردم را هوشیار کرد و همگان فهمیدند ضمن شرکت در کمک‌رسانی به خسارت‌دیدگان، هرگز نباید از نهضت غافل بمانند. مردم نیز همراه با خدمات انسانی خود به مردم طبس، [[مبارزه سیاسی|مبارزات سیاسی]] را پی گرفتند.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۵۰.</ref>

وقوع زلزله طبس در بحبوحه [[انقلاب]] می‌توانست وقفه‌ای در مبارزات مردم علیه رژیم پهلوی دراندازد. بنابر برخی گزارش‌ها، کشور پس از زلزله آرام‌ترین روزهای خود را می‌گذراند. رژیم می‌کوشید با استفاده از حادثه طبس، ذهن‌های مردم را از [[مبارزه]] منحرف سازد که [[امام‌خمینی|رهبر انقلاب]] با تدبیری حکیمانه ابتکار عمل را از رژیم گرفت و روشن ساخت کمبودهای مردم زلزله‌زده ناشی از ناکارآمدی حکومت پهلوی است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۷/۴۶.</ref> در حالی‌که رسانه‌های عمومی با بوق و کرنا از فعالیت‌های محمدرضا پهلوی و همسرش سخن می‌گفتند،<ref>حوزه هنری، روزشمار انقلاب، ۵/۴۳۲.</ref> مردم، محمدرضا پهلوی و دولت را در این واقعه مقصر می‌شمردند<ref>خلیلی، گام‌به‌گام با انقلاب، ۱/۳۷.</ref> و مردم [[طبس]] آشکارا از نرسیدن امکانات کافی به منطقه شکوه می‌کردند.<ref>گروه تحقیق، تقویم تاریخ انقلاب، ۱۴۸.</ref>

با وقوع این زلزله، در میان مردم شایع شد پهلوی به دولت [[آمریکا]] اجازه داده‌است فضولات اتمی را در کویر طبس دفن کند و این ویرانی پیامد آن است<ref>عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ۵۱۴؛ خلیلی، گام‌به‌گام با انقلاب، ۱/۳۷.</ref>؛ ولی این تصور تا حدی تحت تأثیر فضای انقلابی بود<ref>زارع، درس‌هایی، ۱.</ref> و پس از انقلاب روشن شد این مطلب صحت نداشته‌است.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۸۱–۱۸۲.</ref> [[مراجع تقلید]] و [[روحانیت]] و گروه‌های مردمی، افزون بر امدادهای اولیه و کمک‌های نقدی، در بازسازی مناطق زلزله‌زده نیز اقدامات بسیار خوبی انجام دادند.<ref>زجاجی، طبس قربانی پیشگام انقلاب، ۱۷۲–۱۷۴.</ref> گروه امداد امام‌خمینی در طبس، با تجربه‌ای که از امداد به مردم و کارهای تشکیلاتی یافت، در شکل‌گیری و [[پیروزی انقلاب اسلامی]] نقش ارزشمندی ایفا کرد و این تجربه موفق در ایجاد نهادهای مردمی و انقلابی پس از پیروزی نیز به کار گرفته شد.<ref>معاونت امور فرهنگی، انقلاب نور، ۱/۷۰؛ حجازی، خاطرات تلخ زلزله شهریور ۱۳۵۷، ۱۰.</ref> از نخستین اقدامات [[جمهوری اسلامی ایران|دولت جمهوری اسلامی]]، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازسازی ویرانه‌های طبس بود. از فروردین ۱۳۵۸ بازسازی روستاهای آسیب‌دیده از زلزله طبس آغاز و با کمک وزارت مسکن تا سال ۱۳۶۲ شش‌هزار واحد مسکونی در این منطقه احداث شد<ref>اطلاعات، ۲۵/۱/۱۳۶۹، ۵.</ref> و این شهر تاریخی هویت خود را بازیافت.

* محمدصادق مزینانی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/113/ زلزله طبس]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۱۱۳–۱۲۰.