سیر و سلوک: تفاوت میان نسخه‌ها

[[قرآن کریم]] انسان را به سیر، مسافرت و عبرت‌آموزی از گذشتگان فرا می‌خوانند.<ref>انعام، ۱۱؛ نمل، ۶۹؛ عنکبوت، ۲۰؛ روم، ۴۲.</ref> عرفا برخی از آیات<ref>سبأ، ۱۹؛ عنکبوت، ۲۰.</ref> را به سیر انسان در وجود خود<ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۳/۲۰۴.</ref> و سیر الی الله و فی الله<ref>ابن‌عربی، تفسیر، ۲/۱۶۴.</ref> تفسیر کرده‌اند. اصطلاحات سیر و سلوک، هجرت، اسفار اربعه، منازل و [[مقامات]] و مانند آن، در آثار [[عرفا]] جایگاه ویژه‌ای دارد.<ref>← ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۸۲؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة، ۱/۱–۱۳؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۹ و ۱۷۴.</ref> این مسائل غالباً در عرفان عملی مطرح می‌شوند و بیشتر به سیر و سلوکِ طریق عرفانی و چگونگی وصول انسان به کمال نهایی می‌پردازند. عارفان در آغاز، تجربه‌های سلوکی خویش را در قالب احوال، منازل، مقامات و مراحل گوناگون آن بیان می‌کردند؛ چنان‌که شقیق بلخی، محاسبی، ذوالنون مصری و خرّاز از مراحل متعدد سلوک و طی طریق به سوی حق با تعبیرهای متفاوت سخن گفته‌اند.<ref>بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۷–۱۷.</ref> این امر با ظهور عارفانی چون سرّاج، کلاباذی و [[قشیری]] ادامه یافت و با منازل السائرین [[خواجه‌عبدالله انصاری]] بسط و ترتیب بیشتری پیدا کرد و با ظهور عرفان نظری در قرن هفتم، زبانی نو در توضیح و تبیین این مقامات گشوده شد<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ۷۱–۷۲.</ref> {{ببینید|مقامات}}. برخی از فیلسوفان نیز به برخی مقامات و چگونگی سیر و سلوک در آثار خود اشاره کرده‌اند.<ref>ابن‌سینا، ۱۴۳–۱۴۹.</ref>

عارفان دربارهٔ سیر و سلوک، کتاب‌ها و رساله‌های فراوانی نگاشته‌اند که ازجمله آنها رساله آداب العبادات شقیق بلخی، مقامات القلوب ابوالحسین نوری، منازل السائرین خواجه‌عبدالله انصاری است.<ref>بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۸–۱۸.</ref> [[ابن‌عربی]] نیز در آثار خود به بحث از اسفار، شناخت و اسرار آن پرداخته است.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۸۲–۳۸۳.</ref> بعدها متأخران در این زمینه رساله‌هایی نگاشته‌اند که ازجمله آنها رساله سیر و سلوک [[محمد بیدآبادی]] و تحفة الملوک فی السیر و السلوک منسوب به [[سید مهدی بحرالعلوم]] است.

[[امام‌خمینی]] برای سیر و سلوک اهمیت والایی قائل بوده و معتقد است اساس و مبنای تحصیلِ همه مقامات معنوی، سیر و سلوک است<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۵.</ref>؛ اگرچه ایشان سیر و سلوک را به قصد رسیدن به مقامات، صحیح نمی‌داند و آن را از تصرفات [[نفس]] و [[شیطان]] برمی‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۶.</ref> ایشان در آثار خود در باب سیر و سلوک عرفانی به تحلیل و بررسی مسائلی مانند رابطه معرفت و عمل، مراحل سیر و سلوک و موانع سیر و سلوک پرداخته است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۴–۱۷۶ و ۲۹۱–۲۹۲؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۵۴؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۳۴.</ref> روش سلوکی امام‌خمینی بر اساس شریعت و آموزه‌های [[اهل بیت(ع)]] است که مبتنی بر مبانی عرفان نظری است. ایشان در سلوک، معرفت را اصل قرار می‌دهد و سلوک را در واقع سلوک در معرفت می‌داند که آثاری عملی و سلوکی در پی دارد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۱–۱۹۲؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۹، ۱۳ و ۳۷.</ref> روش امام‌خمینی در توضیح منازل و [[مقامات عرفانی]] و چگونگی دست‌یافتن به آنها، تنها بیان این مقامات نیست، بلکه به همراه تذکرهایی است که فرد سالک را به اوضاع و شرایط عقلی و قلبی خود آگاهی می‌دهد و به حرکت و عمل وامی‌دارد.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۷–۳۸ و ۴۳؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵–۸۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۰–۱۲.</ref>

مهم‌ترین امر در تحلیل حقیقت سیر و سلوک، مسئله حرکت است که به دو قسم صوری و معنوی تقسیم می‌شود.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۷.</ref> آنچه اساس عرفان عملی و سلوک را تشکیل می‌دهد، حرکت و سفر باطنی است. این حرکت که صیرورتی وجودی است، تمام وجود و بنیان انسان را تغییر و تحول می‌بخشد و انسان از مرحله مادیت تا مرحله حضرت [[احدیت و واحدیت|احدیت]] سیر می‌کند و قوس صعود را تا مقام وصول می‌پیماید.<ref>امینی‌نژاد، آموزش پودمانی مبانی عرفان اسلامی، ۳۲۰.</ref> سیر و سلوک یکی از اصول عرفان است که در آن از چگونگی و راهکارهای مجاهده، تصفیه دل و سیر باطنی و قلبی سخن به میان می‌آید و دربارهٔ اینکه سالک چگونه طی مسیر کرده و با گذر از مراحل و منازل مختلف و حرکت و تلاش پیوسته و منظم، به کمالات اصیل انسانی می‌رسد صحبت می‌شود. هدف عارف در این سیر، رهایی از حجاب‌های ظلمانی و نورانی است.<ref>آقانوری، عارفان مسلمان و شریعت اسلام، ۲۴.</ref> برخی حقیقت سیر و سلوک را حرکتی علمی دانسته‌اند که سالک از علم ممکنات به [[علم الهی]] می‌رسد.<ref>سرهندی، المکتوبات، ۱/۱۸۰.</ref> برخی نیز آن را خروج [[روح]] از جسم در حال حیات و دخول آن به سوی عالم روحانی، با از بین‌بردن صفات حیوانیِ نفسانی دانسته‌اند.<ref>حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ۷/۲۵.</ref>

# سلوک محبی که رسیدن سالک، متوقف بر سلوک، [[ریاضت]]، خلوت و داشتن استاد است.

# سیر فی الله که سیر در [[اسما و صفات|صفات خداوند]] است.

# سیر مع الله که در حالت تمکین است و سالک با حق‌تعالی معیت پیدا می‌کند و همچون قطره‌ای در دریا مستهلک می‌گردد.<ref>ابن‌بزاز، صفوة الصفا، ۴۸۲–۴۸۳.</ref>

# سیر فی الله که سیر در اتصاف به صفات الهی و تحقق به [[اسمای الهی]] تا افق اعلی و نهایت حضرت [[احدیت و واحدیت|واحدیت]] است.

# سیر مع الله که ترقی به عین‌الجمع و مقام واحدیت است و مقام قاب قوسین است و در آن، دوگانگی باقی است و وقتی این دوگانگی از بین برود آن مقام «اَوْ ادنی» است که همان [[خلافت و ولایت|مقام ولایت]] است.

امام‌خمینی به سه قسم از سیر اشاره کرده است:

# سیر فی الله که پس از سفر الی الله است و در آن حالت [[فنا]] و جذبه به سالک دست می‌دهد<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۲.</ref> و سالک در این سفر از حق و حضرت احدیت جمعی به سوی حضرت اعیان ثابته سیر می‌کند.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸.</ref>

اهل معرفت، سالک را نیز به اعتبارهای مختلف به اقسام گوناگونی تقسیم کرده‌اند. برخی سالکان را به اعتبار وصول به حق‌تعالی، به هالک و واصل تقسیم کرده‌اند. سالک هالک به کسی گفته می‌شود که از حقیقت بازمانده و چیز مجازی را مطلوب و مقصود خود بداند و سالک واصل به کسی گفته شود که همه اغیار را از صفحه دل پاک کرده، به طوری که هیچ اثری از غیر نماند و فانی در [[توحید (عرفان)|توحید]] گردد.<ref>← گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ۶/۱۹۵.</ref>

[[امام‌خمینی]] در تقسیمی، سالک را به سالک مجذوب و مجذوب سالک تقسیم کرده و معتقد است در مجذوب سالک، سبقت رحمت حق شامل سالک می‌شود و با جذبه الهی او را به سوی خود می‌کشاند و تطهیر می‌کند؛ اما سالک مجذوب با [[ریاضت]] و تصفیه قلب به جذبه می‌رسد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۸.</ref>

امام‌خمینی مبدأ سلوک را خروج از نفسانیت و [[انانیت]] می‌داند<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱۸؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۵.</ref> که سالک لازم است در آغاز موانع و ناپاکی‌های نفس را از خود دور کند و آن را از لوث معاصی، [[اخلاق]] فاسده و [[حب نفس]] پاک کند تا بتواند به عالم نور و محبت وارد شود<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶–۵۸.</ref>؛ اما غایت سلوک، تخلیه نفس از غیر حق و آراستن آن به تجلیات اسمائی و ذاتی است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۳.</ref> به باور ایشان تا نفس صفای باطنی پیدا نکند، محل تجلیات اسما و صفات و معرفت حقیقی واقع نمی‌شود و به کمال معرفت نمی‌رسد؛ چنان‌که معرفت الهی نیز خود مقدمه حقیقت توحید و تفرید {{ببینید|مقامات}} است که نهایت سیر سالکان است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۷–۵۸.</ref>

امام‌خمینی در آثار خود برخلاف [[خواجه‌عبدالله انصاری]] و دیگر عارفان، از ترتیب منازل و مقامات، به‌تفصیل سخن نگفته است؛ اگرچه به صورت کلی آن را پذیرفته است. به باور ایشان این مقامات به فراخور حالات قلبی اهل سلوک، مختلف است<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۹.</ref> و با عبور از منازل حواس، تخیلات و تعقلات آغاز می‌شود و با رسیدن به عالم اسما و صفات و مقام [[احدیت و واحدیت|احدیت]] جمع و استهلاک تعینات علمی و عینی در مرتبه احدیت، همراه است.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۴.</ref> در [[قرب نوافل]]، سالک با قدم [[عبودیت]] از دار طبیعت و تعینات نفسانی عبور می‌کند، جذبه محبت الهی و تجلیات فعلی حق او را فرا می‌گیرد و از مرحله شهود به مرحله تحقق می‌رسد و حق‌تعالی سمع و بصر او می‌گردد<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۹–۴۰ و ۲۸۱.</ref>؛ اما در قرب فرایض که پس از قرب نوافل صورت می‌گیرد، فنای کلی ذاتی و صفاتی رخ می‌دهد و بنده سمع و بصر حق می‌گردد<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۱۲–۱۱۴؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۹–۵۹۲.</ref> {{ببینید|قرب نوافل و فرایض}}.

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان<ref>قیصری، شرح فصوص، ۱۴۷؛ گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۱/۳۶؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۲۰۹–۲۱۴.</ref> به اعتبار مراحل سیر سالک، سیر را چهار قسم کرده است که از آن به اسفار اربعه نیز تعبیر می‌شود. به باور ایشان سفر اول، سفر از خلق، به حقِ مقیّد است که با رفع حجاب‌های خلقی میسر می‌شود و سالک در آن، جمال حق را در مظاهر خلقی مشاهده می‌کند.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۷–۸۸.</ref> سفر دوم سیر سالک از حقِّ مقید به سوی حق مطلق است که در آن، مقام وحدانیت برای سالک متجلی می‌شود و قیامت کبری برپا شده و فنا محقق می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸.</ref> در سفر سوم، سالک از حق به سوی حق و بالحق سیر می‌کند و مبدأ این سفر حضرت احدیت جمعی است و پایان آن حضرت اعیان ثابته (خلق حقی) می‌باشد که سبب روشن‌شدن حقایق اشیا برای سالک می‌شود<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸–۸۹.</ref> و سفر چهارم، از اعیان ثابته به خلق است. در این سفر سالک به مرتبه بقای بعد از [[فنا]] می‌رسد و جمال حق را در همه موجودات مشاهده می‌کند.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۹؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۵۰.</ref> {{ببینید|اسفار اربعه}}.

در سیر و سلوک، حالات و مقاماتی برای سالک پدید می‌آید. حال نزد عارفان تأثر [[قلب]] از وارداتی است که از ناحیه محبوب می‌آید و مقامْ صفاتی است که برای سالک ملکه می‌شود.<ref>ترمذی، ختم الاولیاء(ع)، ۴۷۶؛ شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۱۱۸.</ref> از این‌رو حالْ صفتی غیر دائم و مقامْ صفتی دائم است.<ref>سهروردی، حکمة الاشراق، ۲/۵۲۳.</ref> برخی حال را موهبتی از جانب خداوند و مقام را امری کسبی و نتیجه مجاهده و [[ریاضت]] سالک می‌دانند.<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۲۲۵.</ref> ازجمله حالات و مقامات سالک قبض و بسط، [[محبت و عشق|محبت]]، شوق، [[خوف]]، رجا، انس و هیبت است<ref>سرّاج، اللمع فی التصوف، ۳۸۷؛ سلّمی، تسعة کتب فی اصول التصوف و الزهد، ۱۶۴؛ خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۶۷، ۶۹ و ۵۵؛ سکندری، اللطائف الالهیة، ۱۳۹.</ref> {{ببینید|مقامات}}. یکی از حالاتی که گاهی بر سالک عارض می‌شود، شَطْح است. شطح به سخنانی گفته می‌شود که در حالت وجد و بی‌خودی و به هنگام غلبه حق، در حال شدت وجد بیان شود، به گونه‌ای که در آن هنگام جز حق نبیند.<ref>سرّاج، اللمع فی التصوف، ۴۰۳–۴۰۴.</ref>

امام‌خمینی نیز در آثار خود به بعضی از احوال سالک مانند قبض، بسط، وجد و فنا اشاره کرده است.{{ببینید|مقامات}}. به باور ایشان صدور شطحیات از سالک، دلیل نقص اوست که ناشی از بقایای انانیت و کوتاهی سالک و سلوک اوست و در برخی موارد نیز از [[وسوسه شیطان]] است.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۷–۸۸؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۳۸؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۸۱.</ref> ایشان بر این باور است که سالک باید در ایام سلوک، بر اساس اقتضای احوال نفس خود رفتار و با آن مدارا کند و در آغاز، [[نفس]] را به کلی از بهره‌های مادی محروم نکند که سبب انزجار و تنفر نفس می‌شود و اقبال و نشاط و ادبار و رویگردانیِ آن را مراعات کند و اگر نفس، قدرت [[عبادت]] و ریاضت قوی دارد، در عبادت کوشش و جدیت کند که در این امر، قدرت و ضعفِ نفس میزان است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵–۲۸.</ref>

# ترک اخلاق رذیله

# صلح با بندگان

# تبعیت از استاد و مرشد کامل.<ref>جندی، شرح فصوص الحکم، ۹۹؛ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، ۱۶۶؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۷۷.</ref>

[[امام‌خمینی]] نیز در آثار خود شرایطی برای سیر الی الله ذکر کرده است؛ ازجمله:

# عزم بر سلوک: زیرا بدون عزم نمی‌توان راه پیمود و به کمال رسید<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۲.</ref> و آن نیز متوقف بر این است که انسان بداند مقصدی وجود دارد و باید به طرف آن حرکت کرد و رسیدن به مقصد نیز ممکن است<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷۴–۱۷۵.</ref>

# مشارطه، [[مراقبه]] و [[محاسبه]]: [[مشارطه]] آن است که در آغاز روز با خود شرط کند بر خلاف فرموده خداوند رفتار نکند. پس از آن باید مراقب و متوجه عمل خود باشد که بر خلاف شرط رفتار نکند و در انتهای روز از نفس خود حساب بکشد که آیا به شرطی که با خدای خود کرده وفا کرده است یا نه<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹.</ref>

عارفان هدف از سیر و سلوک را وصال و لقای حق‌تعالی می‌دانند که با تعبیرهای گوناگونی مانند لقای خداوند، [[فنا|فنای فی الله]] و معراج روحانی بیان شده است.<ref>ابن‌عربی، تفسیر، ۱/۲۲۲؛ قونوی، النصوص، ۱۸.</ref>

[[امام‌خمینی]] یکی از اهداف سلوک را رسیدن به مقام اِنبا (خبردادن از اسما و صفات حق‌تعالی) و مقام ولایت می‌داند<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۲.</ref> و خاطرنشان کرده اساس سیر الی الله توجه به خدا و [[عبادت]] اوست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۵۱.</ref> سالک در منتهای سلوک، به مشاهده جمال مطلق و به لذات دایم سرمدی می‌رسد و از عالم و هرچه در آن هست رها شده، به [[فنا|فنای بالله]] و بقای بالله می‌رسد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۲.</ref> ایشان در جای دیگر غایت سالکان را رسیدن به انس، خلوت، تذکر حق، عبودیت و ذلت در پیشگاه عظمتِ کامل مطلق می‌داند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۶۱.</ref> از نظر امام‌خمینی غایت آمال عارفان و منتهای سلوک سالکان، [[شهود]] آیه شریفه «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ»<ref>حدید، ۳.</ref> است که بهترین تعبیر از حقیقت توحید ذاتی و اسمائی است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۷.</ref>

امام‌خمینی نیز آدابی برای سالک ذکر کرده است؛ ازجمله:

# توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت: یکی از وظایف باطنیه سالکِ طریق آخرت، توجه به عز ربوبیت و ذل عبودیت است که قوت سلوک هر شخصی، به مقدار قوت این نظر است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷.</ref> سالک لازم است در عبادات خود به قلب و قوای خود، قرب حضور حق را بفهماند و آداب صوری و معنوی را رعایت کند<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۲.</ref> و هنگامی که سالک الی الله با قدم حق و با ریاضت و [[تقوا|تقوای کامل]] سیر کرد،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵.</ref> نخستین تجلی حق‌تعالی بر [[قلب]] او، تجلی به الوهیت و مقام ظهور [[اسما و صفات|اسما و صفات الهی]] خواهد بود<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۵.</ref>؛

# منزوی‌نبودن: انزوای از مردم از شرایط سلوک نیست؛ همان‌گونه که اولیا و انبیا(ع) انزوا اختیار نکرده و با مردم بودند و کارهای اجتماعی انجام می‌دادند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۱۶.</ref> ایشان خاطرنشان کرده در سیر الی الله لازم نیست انسان در گوشه‌ای بنشیند، بلکه همان سیر [[پیامبران]] و اولیای الهی است. آنان در عین حال که حکومت می‌کردند در جنگ وارد می‌شدند و سیر و سلوک نیز داشتند و بر همین اساس [[پیامبر اکرم(ص)]] یک ضربه [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] در روز [[جنگ خندق]] را از عبادت انس و جن برتر شمرده است<ref>برسی، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین(ع)، ۳۱۳.</ref> زیرا سیر الی الله بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۷۵–۱۷۶.</ref>؛

# برخورداری از شرح صدر: یکی از امور مهم در سیر و سلوک برای رسیدن به عالم ملکوت و گذشتن از عالم ظلمت، شرح صدر است که سالک با آن از درکات نقص به درجات کمال می‌رسد.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۷.</ref>

# توجه‌نکردن به غیر خداوند: سالک الی الله و طالب وصول برای رسیدن به لقای خداوند باید هر چه غیر حق است کنار بزند و با ریاضت شرعی آن را از میان ببرد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۰۱.</ref>

[[امام‌خمینی]] معتقد است سالک الی الله لازم است موانع و حجاب‌ها را بشناسد و آنها را از مسیر سیر خود برطرف کند تا اتصاف به طهارت برای او میسر شود و این طهارت باید طهارت از تمام آلودگی‌های ظاهری و باطنی باشد تا سالک بتواند بهره‌ای از محضر و حضور حق‌تعالی ببرد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶.</ref> یکی از موانع سلوک و رسیدن به مقامات معنوی، انکار این مقامات معنوی است که سبب توقف و خمودی است و روح شوق و [[عشق]] را در انسان خاموش می‌کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۰۷.</ref> به باور ایشان، حجاب‌ها به دو گونه ظلمانی و نورانی‌اند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۹.</ref> رذایل اخلاقی مانند [[معاصی]]،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۱.</ref> [[حب دنیا]] و مقام،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۴.</ref> [[عجب|عُجب]] و [[خودبینی]]، [[خودخواهی]]، [[انانیت]]، تعلقات نفسانی، عالم طبیعت و کثرات، از مصادیق حجاب ظلمانی و اسما و صفات الهی<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۶۸–۶۹.</ref> و حجاب‌های عقلی و روحی، ازجمله حجاب‌های نورانی‌اند<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۸–۲۹ و ۸۷؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵، ۴۵۴ و ۵۸۹–۵۹۰.</ref> {{ببینید|حجب}}.

* برسی، رجب‌بن‌محمد، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین(ع)، تحقیق علی عاشور، بیروت، اعلمی، چاپ امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* ترمذی، محمدبن‌علی، ختم الاولیاء(ع)، تحقیق عثمان یحیی، بیروت، مهدالآداب الشرقیه، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.

* حسین شهسواری، [https://books.khomeini.ir/books/10006/284/ سیر و سلوک]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۶، ص۲۸۴–۲۹۳.

[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]

[[رده:مقاله‌های جدید]]