عبدالکریم حائری یزدی: تفاوت میان نسخه‌ها

| اندازه تصویر=  

| توضیح تصویر =  

|لقب=  

|نسب=  

|زادروز= ۱۲۳۹ش

|شهر تولد=روستای «مِهرجَرد» از توابع شهرستان میبد، [[استان یزد]]  

|خویشاوند سرشناس=  

|پیشه=  

|پس از=  

|پیش از=  

|اساتید= [[سیدیحیی بزرگ]] (مجتهد یزدی)، [[ملاحسین اردکانی]] (فاضل اردکانی)، [[‌فضل‌الله نوری]]، [[میرزاابراهیم محلاتی شیرازی]]، [[میرزامحمدحسن شیرازی]]، [[سیدمحمد فشارکی]] و [[میرزامحمدتقی شیرازی]].

|وبگاه رسمی=  

|امضا =  

==زندگینامه==

عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۲۳۹ در روستای «مِهرجَرد» از توابع میبد یزد به دنیا آمد. پدر او محمدجعفر، کشاورزی متدین بود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۲؛ آقابزرگ، طبقات، ۱۱۵۸.</ref> وی در هفت‌سالگی برای تحصیل به اردکان و سپس به یزد رفت؛<ref>محمدی اشتهاردی، نگاهی به زندگی آیت‌الله ‌العظمی شیخ‌عبدالکریم حائری، ۳۳؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۲۲.</ref> و مقدمات و مبادی [[علم فقه|فقه]] و [[علم اصول|اصول]] را در این دو شهر آموخت. درگذشت پدر سبب وقفه کوتاهی در تحصیل حائری شد؛ اما پس از مدتی به [[مدرسه محمدتقی‌خان یزد]] رفت و تحصیلات را نزد [[سیدحسین وامق]] و سیدیحیی بزرگ، معروف به [[مجتهد یزدی]] ادامه داد.<ref>ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۰ـ۳۱؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۲.</ref>{{سخ}}

حائری یزدی در هجده‌سالگی، به همراهی مادر خود، به [[کربلا]] عزیمت کرد و برای ادامه تحصیل در کربلا ماندگار شد. وی در مدت دو سال [[شرح لمعه]] و [[قوانین]] را نزد [[ملاحسین اردکانی]]، معروف به فاضل اردکانی آموخت؛<ref>شعبانی، معمار فضیلت، ۱۱.</ref> همچنین در درس علی یزدی بفروئی شرکت کرد.<ref>ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۱.</ref> سپس با سفارش مکتوب فاضل اردکانی به [[سامرا]] رفت و به دلیل همین سفارش مورد توجه خاص [[میرزای شیرازی]] قرار گرفت تا آنجا که وی را در خانه خود جای داد. حائری یزدی از این دوران به نیکی یاد کرده و سرداب‌خانه میرزای شیرازی را محل مطالعه و استراحت خود معرفی کرده است.<ref>حائری، مرتضی، خاطرات، ۳۸ و ۶۰۳ـ۶۰۴.</ref> او طی دوازده سال، سطوح عالی را نزد ‌[[فضل‌الله نوری]] و [[میرزاابراهیم محلاتی شیرازی]] گذرانده<ref>محمدی اشتهاردی، نگاهی به زندگی آیت‌الله ‌العظمی شیخ‌عبدالکریم حائری، ۳۷ـ۳۸.</ref> و در درس‌های خارج فقه و اصول [[میرزامحمدحسن شیرازی]]، [[سیدمحمد فشارکی]] و [[میرزامحمدتقی شیرازی]] شرکت کرد.<ref>ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۱؛ حائری، مرتضی، سرّ دلبران، ۸۸ـ۸۷ و ۹۳ـ۹۴؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۱ و ۲۳.</ref>{{سخ}}

حائری هم‌زمان با [[انقلاب مشروطه]] و ناآرامی‌ها در [[ایران]] و به دلیل نارضایتی از وضع [[روحانیت]] اراک،<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۴۱.</ref> در سال ۱۲۸۶، دوباره به نجف بازگشت؛ اما برای دورماندن از نزاع مخالفان و موافقان جریان مشروطه که در میان طرفداران عالمانی چون [[آخوند محمدکاظم خراسانی]] و [[سیدمحمدکاظم طباطبایی]] جریان داشت، به کربلا رفت<ref>کریمی جهرمی، آیت‌الله مؤسس، ۵۵؛ محقق داماد، سیدمصطفی، مصاحبه، ۴۱ـ۴۲.</ref> و حدود هشت سال در کربلا اقامت کرد و به تدریس و تربیت شاگرد پرداخت.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۶.</ref> این اقامت موجب شد لقب حائری بگیرد. او در سال ۱۲۹۳ دوباره به اراک بازگشت و علاوه بر تدریس مرجعیتِ دینی مردم را نیز به عهده‌ گرفت.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۳؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۲.</ref> حرکت حائری از کربلا حرکت اعتراضی به وضعیت حوزه نجف و کربلا بود که با روش زاهدانه و ساده‌زیستی حائری در تضاد بود.<ref>محقق داماد، سیدعلی، مصاحبه، ۶.</ref>

==تأسیس حوزه علمیه قم==

حائری در سال ۱۲۹۷ برای زیارت [[حرم امام‌رضا(ع)]] عازم [[مشهد]] شد و در مسیر خود چند روزی در قم ماند. این توقف سبب آگاهی او از مهجوریت و غربت حوزه قم شد و در پایان سال ۱۳۰۰، به دعوت برخی از علمای قم، دوباره به این شهر سفر کرد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۱۵؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.</ref> پیش از استقرار وی در قم، [[محمدتقی بافقی]]، زمزمه تأسیس حوزه را با گروهی از علمای عصر داشت که منجر به دعوت از حائری و رونق‌گرفتن حوزه علمیه شد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۱۳ـ۱۴.</ref> حائری در این سفر به تقاضای علما، اقامت در این شهر را ‏پذیرفت و مدیریت حوزه علمیه قم را برعهده گرفت و طی پانزده ‌سال اقامت در قم حوزه علمیه را متحول کرد و برای ساماندهی و رونق حوزه چنان تلاش جدی‌ای کرد که گویا آن را تأسیس کرده و به مؤسس حوزه معروف گردید.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۶ـ۲۷؛ امینی، چالش‌های روحانیت با رضاشاه، ۱۱۶.</ref>{{سخ}}

پس از درگذشت سیدمحمدکاظم طباطبایی، [[ملافتح‌الله غروی اصفهانی]] (معروف به شیخ‌الشریعه) و [[میرزامحمدتقی شیرازی]]، در فاصله سال‌های ۱۲۹۸ـ۱۳۰۰، مرجعیت حائری مطرح شد. با استقرار او در قم و افزایش شهرت وی بر مقلِدان او افزوده شد و بسیاری از شیعیان در ایران و برخی از کشورهای [[عراق]] و [[لبنان]] [[مقلد|مقلّد]] او شدند. افزون بر شخصیت علمی وی، از عوامل مؤثر در مرجعیت او توجه ویژه میرزامحمدتقی شیرازی به ایشان و ارجاع مقلدان خود به او در موارد احتیاطی بوده است.<ref>آقابزرگ، طبقات، ۳/۱۱۵۸؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۴؛ حائری، مهدی، خاطرات، ۱۸ و ۷۶.</ref>{{سخ}}

# [[سیدعبدالحسین شرف‌الدین عاملی]].<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۷۸ـ۸۰.</ref>

==حوادث سیاسی دوران حضور در قم==

حوادث سیاسی چندی در دوره حضور حائری در قم اتفاق افتاد؛ ازجمله دستور عمال [[انگلیس]] در عراق به تبعید علمای نجف مانند [[سیدابوالحسن اصفهانی]] و [[میرزامحمدحسین نایینی]] به قم در سال ۱۳۰۲ و استقبال گرم مردم و روحانیت و در رأس آن، حائری از آنان<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۴، حائری، مهدی، خاطرات، ۱۸.</ref> و مهاجرت [[آقانورالله اصفهانی]]، [[آقامحمدرضا مسجد‌شاهی اصفهانی]] و گروهی از علمای اصفهان در اعتراض به طرح سربازی اجباری در سال ۱۳۰۶ به قم.<ref>امینی، چالش‌های روحانیت با رضاشاه، ۱۷۷ـ۱۷۹؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۸.</ref>{{سخ}}

[[رضاخان پهلوی]] از سال ۱۳۰۷ هجوم شدید به مذهب و روحانیت را آغاز کرد. در برابر این هجمه، حفظ و گسترش حوزه علمیه قم مهم‌ترین واکنش مدبرانه حائری به شمار می‌رود.<ref>مخبر، سلسله پهلوی، ۲۸۶.</ref> سکوت حائری در برابر جریان‌های هرچند ناگوار،<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۳۵ـ۳۶؛ امینی، چالش‌های روحانیت با رضاشاه، ۱۶۳ـ۱۶۴؛ محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۶۲ـ۱۶۳.</ref> تدبیر هوشمندانه‌ای بود که زمینه‌ساز بیداری حوزه و مردم گردید و سال‌ها بعد، همین حوزه با مدیریت امام‌خمینی [[انقلاب اسلامی]] را سامان داد.<ref>محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۶۷ـ۱۶۸.</ref> بزرگ‌ترین آثار و ثمرات حضور علمی حائری در حوزه علمیه قم تربیت شاگردانی بود که غالب آنان در حد [[اجتهاد]] بودند.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۸۶.</ref>

==رویکرد حائری در حوادث سیاسی==

سیاست غالب حائری، تربیت طلاب و اجتناب از برخورد مستقیم با رژیم بود‌؛ اما در برابر برخی برنامه‌های دولت سکوت را شکست؛ وی در سال ۱۳۱۲ به سکوت رضاخان در قضیه مهاجرت [[یهودیان]] به سرزمین [[فلسطین]] اعتراض کرد.<ref>محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۶۵ـ۱۶۶.</ref> و در برابر طرح آزمون گرفتن از طلاب برای جواز پوشش روحانیت که موجب دخالت دولت در حوزه می‌شد، واکنش نشان ‌داد و آن را مدیریت کرد. او با تحت نظارت درآوردن چگونگی امتحان و مکان برگزاری آن، امام‌خمینی و [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] و عده‏ای از فضلای حوزه را ناظر بر این امر کرد.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۷۱ـ۲۷۳؛ بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه، ۲۵۲.</ref>{{سخ}}

همچنین وی در جریان «[[کشف حجاب]]» با اصرار اطرافیان<ref>منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۳۲۸.</ref> در ۱۱ تیر ۱۳۱۴ طی تلگرامی به رضاشاه آن را مخالف با [[احکام دین]] دانست و خواهان توقف آن شد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۵۰ـ۵۱؛ محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۶۶ـ۱۶۸.</ref> این تلگرام خشم رضاشاه را برانگیخت. او در دیداری با حائری تهدید کرد اگر اعتراض‌ها ادامه یابد، حوزه قم را ویران خواهد کرد.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۵۸ـ۲۵۹.</ref> پس از آن حائری به‌شدت تحت ‌نظر قرار گرفت.<ref>حائری، مهدی، خاطرات، ۶۵.</ref>

==فعالیت‌های علمی ـ فرهنگی==

حائری در طول مدیریت حوزه قم خدمات بسیاری کرد. تعمیر مدارس دینی، تغییر روش آموزش دروس حوزوی و ایجاد برنامه‌ای برای امتحان از [[طلاب]] و طرح تخصصی‌کردن رشته‌های فقه، تعمیر [[مدرسه فیضیه]] و [[مدرسه دارالشفا]] ازجمله اقدامات او در حوزه قم است.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۳۲ـ۳۳؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۴۴۰.</ref>. وی در حوزه مسائل اجتماعی نیز کارهایی به سرانجام رساند؛ ازجمله در سیل مهیب قم در سال ۱۳۱۳ با جذب کمک‌های مردمی و دولتی و حضور در جریان بازسازی‌ خرابی‌ها بسیار مؤثر بود؛<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۴۴ـ۴۲.</ref> همچنین تأسیس بیمارستان سهامیه، تأسیس دارالاطعام و تأسیس [[کتابخانه فیضیه|کتابخانه بزرگِ فیضیه]] و تأسیس [[مسجد حضرت معصومه(س)]] در نزدیکی میدان بار قم، ازجمله خدمات وی محسوب می‌‏شود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۱ـ۶۳؛ محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۵۷ـ۱۵۸.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی از آغاز فعالیت علمی حائری به وی پیوست. اشتهار علمی حوزه اراک، به دلیل حضور حائری موجب شد، امام‌خمینی رهسپار اراک گردد. امام‌خمینی که میزان دانش و توانایی حائری را دریافته بود، ‌اندکی پس از هجرت حائری به قم رهسپار این حوزه شد. ایشان چنان‌که خود نوشته است عمده دروس خارج فقه و اصول را از حائری بهره برده.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.</ref> و در تحکیم موقعیت حوزه قم مشارکتی فعّال داشت.<ref>انصاری، حدیث بیداری، ۱۶ـ۱۷ و ۲۴.</ref> حائری به امام‌خمینی و [[سیدمحمد محقق داماد]] سفارش کرده بود که درس‌های سطوح عالی حوزه را تدریس کنند؛ این در حالی بود که امام‌خمینی اشتهار به [[فلسفه]] و [[عرفان]] داشت.<ref>شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱/۵۹۰.</ref>

==حائری از نگاه امام‌خمینی==

امام‌خمینی توجه ویژه‌ای به شخصیت حائری داشت و او را که ‌به رغم مرجعیت عامّ شیعیان با کمال سادگی می‌زیسته، ستایش<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۷.</ref> و در آثار علمی خود، به‌خصوص در حوزه فقه و اصول، بارها به دیدگاه‌های وی استناد و از وی با عنوان «شیخنا العلامه» یادکرده است.<ref>امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۱۱۲، ۱۵۱ و ۱۶۲؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۷۲ و ۳۲۸؛ امام‌خمینی، البیع، ۴/۵۴۴.</ref> امام‌خمینی در بیشتر موارد، از نظر وی در تبیین مطالب و تأیید مدعای خود بهره برده است که در آثاری مانند [[الاجتهاد و التقلید]]، [[کتاب البیع]]، [[الاستصحاب]]، [[انوار الهدای]]ه، [[التعادل و الترجیح]] و تقریرات درس ایشان مانند [[تنقیح الاصول]]، [[جواهر الاصول]] و [[تهذیب الاصول]] به‌راحتی و فراوانی قابل دسترسی است و تأثیرپذیری علمی ایشان از حائری را می‌رساند؛ همچنین ایشان از زهد، تقوا، تواضع و همرنگی وی در همنشینی با طلاب ستایش و او را تکیه‌گاه علوم نقلی خود معرفی کرده است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۶۰.</ref>{{سخ}}

==ویژگی‌های شخصیتی==

افزون بر ساده‌زیستی، [[اخلاص]] در عمل، توجه به نیازمندان و عشق و ارادت به خاندان [[اهل‌بیت(ع)]] از ویژگی‏های شخصیتی حائری بود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۵۴ـ۵۶ و ۶۰؛ منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۳۱۷.</ref> او در اواخر عمر خود از برخوردهای خشن رژیم پهلوی با مذهب، ترویج بی‌حجابی و حمله به مراکز مذهبی به‌شدّت آزرده بود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۶ـ۶۵.</ref> وی چند روز پیش از وفات، امور علمی حوزه علمیه را به [[سیدمحمدحجت کوه‌کمری]] و [[سیدصدرالدین صدر]] [[وصیت]] کرد و یکی از بازاریان به نام [[محمدحسین یزدی]] را برای امور مالی حوزه برگزید.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۸۹.</ref>

==وفات==

سرانجام ‌عبدالکریم حائری یزدی در بهمن سال ۱۳۱۵ برابر با ذیقعده ۱۳۵۵ق در ۷۶سالگی درگذشت.<ref>حائری، مرتضی، خاطرات، ۶۰۱.</ref> رژیم پهلوی خبر درگذشت حائری یزدی را منتشر کرد و دستور داد در هر شهر تنها یک [[مجلس ترحیم]] برگزار و از تعطیلی بازار خودداری شود. آنان حتی به مجلس ترحیم وی در قم حمله کردند و وسایل ترحیم را با خود بردند.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۷۰ـ۷۱ و ۹۰؛ نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۳۸۸.</ref>{{سخ}}

با وجود این محدودیت‌ها، پیکر او به صورت باشکوهی تشییع و در [[حرم مطهر فاطمه معصومه(س)]] و در مسجد بالاسر به خاک سپرده شد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۷ـ۶۶ و ۷۰؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۳۸۱.</ref> امام‌خمینی مظلومیت حائری و مهجوریت حوزه علمیه را در اواخر عمر ایشان یادآوری کرده و حقانیت راه او را باعث رشد چشمگیر میراث او و پرباری حوزه علمیه پس از وی دانسته است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۰۷.</ref>{{سخ}}

پنج فرزند (دو پسر و سه دختر) از حائری بر جای ماند. پسر ارشد او، [[مرتضی حائری]] بود که امام‌خمینی در پیامی به مناسبت درگذشت او، در اسفند ۱۳۶۴، وی را در علم و عمل جانشین صالح پدر دانست و این نسبت را مایه شرافت و نیکبختی او برشمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۰.</ref> او پدر همسر [[سیدمصطفی خمینی]] پسرِ ارشد امام‌خمینی بود {{ببینید|متن=ببینید|مرتضی حائری یزدی}} پسر دیگر، مهدی حائری بود که علاوه بر تحصیلات حوزوی، دکترای فلسفه غرب را از دانشگاه میشیگان و تورنتو دریافت کرده و شاگرد امام‌خمینی در فلسفه بود. دختران حائری به ترتیب سن با ‌[[محمد تویسرکانی]]، ‌[[احمد همدانی]] و [[سیدمحمد محقق یزدی]] ازدواج کردند؛<ref>محمدی اشتهاردی، نگاهی به زندگی آیت‌الله ‌العظمی شیخ‌عبدالکریم حائری، ۶۶ـ۶۷.</ref> و همین امر سبب اشتهار محقق یزدی و فرزندان وی به محقق داماد شد.

==آثار علمی==

آثار علمی چندی از حائری یزدی بر جای مانده است که عبارت‌اند از: [[اربعین حدیث]]؛<ref>اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی، ۱/۳۶۵.</ref> درر الفوائد مشهور به «[[درر الاصول]]» با موضوع اصول فقه در دو جلد؛ کتاب الصلاة ـ که [[سیدحسین بروجردی]] کتاب الصلاة ایشان را در قلت لفظ و کثرت معنا بی‌نظیر شمرده است.<ref>صافی گلپایگانی، مصاحبه، ۱۳۲.</ref> المواریث، النکاح؛ الرضاع در فقه<ref>کریمی جهرمی، آیت‌الله مؤسس، ۱۰۰ـ۱۰۱.</ref> همچنین رساله‌های عملیه و فتاوای او با عناوین [[ذخیرة المعاد]]، [[مجمع الاحکام]]، [[مجمع المسائل]]، [[منتخب الرسائل]]، [[وسیلة النجاة]] و [[مناسک حج]] به چاپ رسیده است. حاشیه بر کتاب‌های فقهی همچون [[عروة الوثقی]] [[سیدمحمدکاظم یزدی]] و [[انیس التجار]] [[محمدمهدی نراقی]] از دیگر آثار اوست.<ref>آقابزرگ، الذریعه، ۲/۴۵۳، ۲۰/۱۵، ۲۲/۴۰۵ و ۲۵/۸۷.</ref>{{سخ}}

==منابع==

{{ منابع }}

* بصیرت‌منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه، نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سال‌های ۱۳۰۵ـ۱۳۲۰ش، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۶ش.

* صافی گلپایگانی، لطف‌الله، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م‌ و چ‍راغ‌ م‍رج‍عیت‌، ب‍ه ‌ک‍وش‍ش‌ م‍ج‍ت‍بی‌ اح‍م‍دی‌ و دیگ‍ران‌، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* محمدی اشتهاردی، محمد، نگاهی به زندگی آیت‌الله ‌العظمی شیخ‌عبدالکریم حائری، چاپ‌شده در مؤسس حوزه، یادنامه آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری، به کوشش سیدمحمد کاظم شمس و دیگران، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.

* منظورالاجداد، محمدحسین، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ـ۱۳۳۹ش، تهران، شیرازه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

==پیوند به بیرون==

* حسین صالحی، [https://books.khomeini.ir/books/10004/243/ «عبدالکریم حائری یزدی»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۴، ص۲۴۳-۲۴۸.