عبدالکریم حائری یزدی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''عبدالکریم حائری یزدی'''، مؤسس [[حوزه علمیه قم]]، استاد [[امام‌خمینی]] و [[مرجعیت|مرجع تقلید]].

عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۲۳۹ در روستای «مِهرجَرد» از توابع میبد یزد به دنیا آمد. پدر او محمدجعفر، کشاورزی متدین بود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۲؛ آقابزرگ، طبقات، ۱۱۵۸.</ref> وی در هفت‌سالگی برای تحصیل به اردکان و سپس به یزد رفت؛<ref>محمدی اشتهاردی، نگاهی به زندگی آیت‌الله العظمی شیخ‌عبدالکریم حائری، ۳۳؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۲۲.</ref> و مقدمات و مبادی [[علم فقه|فقه]] و [[علم اصول|اصول]] را در این دو شهر آموخت. درگذشت پدر سبب وقفه کوتاهی در تحصیل حائری شد؛ اما پس از مدتی به مدرسه محمدتقی‌خان یزد رفت و تحصیلات را نزد سیدحسین وامق و سیدیحیی بزرگ، معروف به مجتهد یزدی ادامه داد.<ref>ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۰–۳۱؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۲.</ref>{{سخ}}

حائری یزدی در هجده‌سالگی، به همراهی مادر خود، به [[کربلا]] عزیمت کرد و برای ادامه تحصیل در کربلا ماندگار شد. وی در مدت دو سال شرح لمعه و قوانین را نزد [[ملاحسین اردکانی]]، معروف به فاضل اردکانی آموخت؛<ref>شعبانی، معمار فضیلت، ۱۱.</ref> همچنین در درس علی یزدی بفروئی شرکت کرد.<ref>ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۱.</ref> سپس با سفارش مکتوب فاضل اردکانی به [[سامرا]] رفت و به دلیل همین سفارش مورد توجه خاص [[میرزامحمدحسن شیرازی|میرزای شیرازی]] قرار گرفت تا آنجا که وی را در خانه خود جای داد. حائری یزدی از این دوران به نیکی یاد کرده و سرداب‌خانه میرزای شیرازی را محل مطالعه و استراحت خود معرفی کرده است.<ref>حائری، مرتضی، خاطرات، ۳۸ و ۶۰۳–۶۰۴.</ref> او طی دوازده سال، سطوح عالی را نزد [[شیخ فضل‌الله نوری|فضل‌الله نوری]] و [[میرزاابراهیم محلاتی شیرازی]] گذرانده<ref>محمدی اشتهاردی، نگاهی به زندگی آیت‌الله العظمی شیخ‌عبدالکریم حائری، ۳۷–۳۸.</ref> و در درس‌های خارج فقه و اصول میرزامحمدحسن شیرازی، [[سیدمحمد فشارکی]] و [[میرزامحمدتقی شیرازی]] شرکت کرد.<ref>ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۱؛ حائری، مرتضی، سرّ دلبران، ۸۸–۸۷ و ۹۳–۹۴؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۱ و ۲۳.</ref>{{سخ}}

حائری هم‌زمان با [[انقلاب مشروطه]] و ناآرامی‌ها در [[ایران]] و به دلیل نارضایتی از وضع [[روحانیت]] اراک،<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۴۱.</ref> در سال ۱۲۸۶، دوباره به نجف بازگشت؛ اما برای دورماندن از نزاع مخالفان و موافقان جریان مشروطه که در میان طرفداران عالمانی چون [[آخوند محمدکاظم خراسانی]] و [[سیدمحمدکاظم طباطبایی]] جریان داشت، به [[کربلا]] رفت<ref>کریمی جهرمی، آیت‌الله مؤسس، ۵۵؛ محقق داماد، سیدمصطفی، مصاحبه، ۴۱–۴۲.</ref> و حدود هشت سال در کربلا اقامت کرد و به تدریس و تربیت شاگرد پرداخت.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۶.</ref> این اقامت موجب شد لقب حائری بگیرد. او در سال ۱۲۹۳ دوباره به اراک بازگشت و علاوه بر تدریس مرجعیتِ دینی مردم را نیز به عهده گرفت.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۳؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۳۲.</ref> حرکت حائری از کربلا حرکت اعتراضی به وضعیت [[حوزه علمیه نجف|حوزه نجف]] و کربلا بود که با روش [[زهد|زاهدانه]] و [[ساده‌زیستی]] حائری در تضاد بود.<ref>محقق داماد، سیدعلی، مصاحبه، ۶.</ref>

حائری در سال ۱۲۹۷ برای زیارت [[حرم امام‌رضا(ع)]] عازم [[مشهد]] شد و در مسیر خود چند روزی در [[قم]] ماند. این توقف سبب آگاهی او از مهجوریت و غربت [[حوزه علمیه قم|حوزه قم]] شد و در پایان سال ۱۳۰۰، به دعوت برخی از علمای قم، دوباره به این شهر سفر کرد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۱۵؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.</ref> پیش از استقرار وی در قم، [[محمدتقی بافقی]]، زمزمه تأسیس حوزه را با گروهی از علمای عصر داشت که منجر به دعوت از حائری و رونق‌گرفتن حوزه علمیه شد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۱۳–۱۴.</ref> حائری در این سفر به تقاضای علما، اقامت در این شهر را پذیرفت و مدیریت حوزه علمیه قم را برعهده گرفت و طی پانزده سال اقامت در قم حوزه علمیه را متحول کرد و برای ساماندهی و رونق حوزه چنان تلاش جدی‌ای کرد که گویا آن را تأسیس کرده و به مؤسس حوزه معروف گردید.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۶–۲۷؛ امینی، چالش‌های روحانیت با رضاشاه، ۱۱۶.</ref>{{سخ}}

پس از درگذشت سیدمحمدکاظم طباطبایی، [[ملافتح‌الله غروی اصفهانی]] (معروف به شیخ‌الشریعه) و [[میرزامحمدتقی شیرازی]]، در فاصله سال‌های ۱۲۹۸–۱۳۰۰، مرجعیت حائری مطرح شد. با استقرار او در قم و افزایش شهرت وی بر مقلِدان او افزوده شد و بسیاری از شیعیان در ایران و برخی از کشورهای [[عراق]] و [[لبنان]] مقلّد او شدند. افزون بر شخصیت علمی وی، از عوامل مؤثر در مرجعیت او توجه ویژه [[میرزامحمدتقی شیرازی]] به ایشان و ارجاع مقلدان خود به او در موارد احتیاطی بوده است.<ref>آقابزرگ، طبقات، ۳/۱۱۵۸؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۴؛ حائری، مهدی، خاطرات، ۱۸ و ۷۶.</ref>{{سخ}}

# [[سیدنجم‌الدین هندی]] مؤسس مدرسة الواعظین هند.

# [[عبدالحسین بغدادی]] از شاگردان [[میرزامحمدحسن شیرازی|میرزای بزرگ شیرازی]].

حوادث سیاسی چندی در دوره حضور حائری در قم اتفاق افتاد؛ ازجمله دستور عمال [[انگلیس]] در عراق به تبعید علمای نجف مانند [[سیدابوالحسن اصفهانی]] و [[میرزامحمدحسین نایینی]] به قم در سال ۱۳۰۲ و استقبال گرم [[مردم]] و [[روحانیت]] و در رأس آن، حائری از آنان<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۴، حائری، مهدی، خاطرات، ۱۸.</ref> و مهاجرت [[آقانورالله اصفهانی]]، [[آقامحمدرضا مسجدشاهی اصفهانی]] و گروهی از علمای اصفهان در اعتراض به طرح سربازی اجباری در سال ۱۳۰۶ به قم.<ref>امینی، چالش‌های روحانیت با رضاشاه، ۱۷۷–۱۷۹؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۲۸.</ref>{{سخ}}

سیاست غالب حائری، تربیت [[طلاب]] و اجتناب از برخورد مستقیم با رژیم بود؛ اما در برابر برخی برنامه‌های دولت سکوت را شکست؛ وی در سال ۱۳۱۲ به سکوت [[رضا پهلوی|رضاخان]] در قضیه مهاجرت [[یهودیان]] به سرزمین [[فلسطین]] اعتراض کرد.<ref>محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۶۵–۱۶۶.</ref> و در برابر طرح آزمون گرفتن از طلاب برای جواز پوشش روحانیت که موجب دخالت دولت در حوزه می‌شد، واکنش نشان داد و آن را مدیریت کرد. او با تحت نظارت درآوردن چگونگی امتحان و مکان برگزاری آن، امام‌خمینی و [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] و عده‌ای از فضلای حوزه را ناظر بر این امر کرد.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۷۱–۲۷۳؛ بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه، ۲۵۲.</ref>{{سخ}}

همچنین وی در جریان «[[کشف حجاب]]» با اصرار اطرافیان<ref>منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۳۲۸.</ref> در ۱۱ تیر ۱۳۱۴ طی تلگرامی به رضاشاه آن را مخالف با احکام دین دانست و خواهان توقف آن شد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۵۰–۵۱؛ محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۶۶–۱۶۸.</ref> این تلگرام خشم رضاشاه را برانگیخت. او در دیداری با حائری تهدید کرد اگر اعتراض‌ها ادامه یابد، حوزه قم را ویران خواهد کرد.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۲۵۸–۲۵۹.</ref> پس از آن حائری به‌شدت تحت نظر قرار گرفت.<ref>حائری، مهدی، خاطرات، ۶۵.</ref>

حائری در طول مدیریت حوزه قم خدمات بسیاری کرد. تعمیر مدارس دینی، تغییر روش آموزش دروس حوزوی و ایجاد برنامه‌ای برای امتحان از [[طلاب]] و طرح تخصصی‌کردن رشته‌های فقه، تعمیر [[مدرسه فیضیه]] و [[مدرسه دارالشفا]] ازجمله اقدامات او در [[حوزه علمیه قم|حوزه قم]] است.<ref>نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۳۲–۳۳؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۴۴۰.</ref> وی در حوزه مسائل اجتماعی نیز کارهایی به سرانجام رساند؛ ازجمله در سیل مهیب قم در سال ۱۳۱۳ با جذب کمک‌های مردمی و دولتی و حضور در جریان بازسازی خرابی‌ها بسیار مؤثر بود؛<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۴۴–۴۲.</ref> همچنین تأسیس بیمارستان سهامیه، تأسیس دارالاطعام و تأسیس کتابخانه بزرگِ فیضیه و تأسیس مسجد حضرت معصومه(س) در نزدیکی میدان بار قم، ازجمله خدمات وی محسوب می‌شود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۱–۶۳؛ محمدی، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، ۱۵۷–۱۵۸.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی توجه ویژه‌ای به شخصیت حائری داشت و او را که به رغم مرجعیت عامّ شیعیان با کمال سادگی می‌زیسته، ستایش<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۷.</ref> و در آثار علمی خود، به‌خصوص در حوزه فقه و اصول، بارها به دیدگاه‌های وی استناد و از وی با عنوان «شیخنا العلامه» یادکرده است.<ref>امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۱۱۲، ۱۵۱ و ۱۶۲؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۲۷۲ و ۳۲۸؛ امام‌خمینی، البیع، ۴/۵۴۴.</ref> امام‌خمینی در بیشتر موارد، از نظر وی در تبیین مطالب و تأیید مدعای خود بهره برده است که در آثاری مانند [[الاجتهاد و التقلید]]، [[کتاب البیع]]، [[الاستصحاب]]، [[انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه (کتاب)|انوار الهدایه]]، [[التعادل و الترجیح]] و تقریرات درس ایشان مانند [[تنقیح الاصول]]، [[جواهر الاصول]] و [[تهذیب الاصول]] به‌راحتی و فراوانی قابل دسترسی است و تأثیرپذیری علمی ایشان از حائری را می‌رساند؛ همچنین ایشان از [[زهد]]، [[تقوا]]، [[تواضع]] و همرنگی وی در همنشینی با طلاب ستایش و او را تکیه‌گاه علوم نقلی خود معرفی کرده است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۱۶۰.</ref>{{سخ}}

ایشان سیره و منش حائری در تواضع و [[صداقت]] را همانند [[سنت|سیره رسول‌الله(ص)]] دانسته<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۷.</ref> و اشعاری را با تعابیر بلند در مدح حائری و خدمات او سروده است؛<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، ۲۴۲.</ref> همچنین در پاسخ به سخن دسته‌ای از عوامل رژیم در قم روحانیان را مفت‌خور خطاب کرده بودند، به عنوان نمونه، حائری را نماد روحانی [[ساده‌زیستی]] معرفی کرد که فرزندان او در شب پس از درگذشت وی حتی غذایی برای خوردن نداشتند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۴.</ref>

افزون بر ساده‌زیستی، [[اخلاص]] در عمل، توجه به نیازمندان و عشق و ارادت به خاندان [[اهل‌بیت(ع)]] از ویژگی‌های شخصیتی حائری بود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۵۴–۵۶ و ۶۰؛ منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۳۱۷.</ref> او در اواخر عمر خود از برخوردهای خشن [[رژیم پهلوی]] با مذهب، ترویج بی‌حجابی و حمله به مراکز مذهبی به‌شدّت آزرده بود.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۶–۶۵.</ref> وی چند روز پیش از وفات، امور علمی حوزه علمیه را به [[سیدمحمدحجت کوه‌کمری]] و [[سیدصدرالدین صدر]] وصیت کرد و یکی از بازاریان به نام [[محمدحسین یزدی]] را برای امور مالی حوزه برگزید.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۸۹.</ref>

سرانجام عبدالکریم حائری یزدی در بهمن سال ۱۳۱۵ برابر با ذیقعده ۱۳۵۵ق در ۷۶سالگی درگذشت.<ref>حائری، مرتضی، خاطرات، ۶۰۱.</ref> [[رژیم پهلوی]] خبر درگذشت حائری یزدی را منتشر کرد و دستور داد در هر شهر تنها یک مجلس ترحیم برگزار و از تعطیلی بازار خودداری شود. آنان حتی به مجلس ترحیم وی در قم حمله کردند و وسایل ترحیم را با خود بردند.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۷۰–۷۱ و ۹۰؛ نیکوبرش، بررسی عملکرد سیاسی، ۳۸۸.</ref>{{سخ}}

با وجود این محدودیت‌ها، پیکر او به صورت باشکوهی تشییع و در [[حرم فاطمه معصومه(س)|حرم مطهر فاطمه معصومه(س)]] و در مسجد بالاسر به خاک سپرده شد.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۷–۶۶ و ۷۰؛ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۳۸۱.</ref> [[امام‌خمینی]] مظلومیت حائری و مهجوریت حوزه علمیه را در اواخر عمر ایشان یادآوری کرده و حقانیت راه او را باعث رشد چشمگیر میراث او و پرباری حوزه علمیه پس از وی دانسته است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۰۷.</ref>{{سخ}}

پنج فرزند (دو پسر و سه دختر) از حائری بر جای ماند. پسر ارشد او، [[مرتضی حائری یزدی|مرتضی حائری]] بود که امام‌خمینی در پیامی به مناسبت درگذشت او، در اسفند ۱۳۶۴، وی را در علم و عمل جانشین صالح پدر دانست و این نسبت را مایه شرافت و نیکبختی او برشمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۰.</ref> او پدر همسر [[سیدمصطفی خمینی]] پسرِ ارشد امام‌خمینی بود{{ببینید|متن=ببینید|مرتضی حائری یزدی}} پسر دیگر، مهدی حائری بود که علاوه بر تحصیلات حوزوی، دکترای فلسفه غرب را از دانشگاه میشیگان و تورنتو دریافت کرده و شاگرد امام‌خمینی در [[فلسفه]] بود. دختران حائری به ترتیب سن با [[محمد تویسرکانی]]، [[احمد همدانی]] و [[سیدمحمد محقق یزدی]] ازدواج کردند؛<ref>محمدی اشتهاردی، نگاهی به زندگی آیت‌الله العظمی شیخ‌عبدالکریم حائری، ۶۶–۶۷.</ref> و همین امر سبب اشتهار محقق یزدی و فرزندان وی به محقق داماد شد.

آثار علمی چندی از حائری یزدی بر جای مانده است که عبارت‌اند از: [[اربعین حدیث]]؛<ref>اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی، ۱/۳۶۵.</ref> درر الفوائد مشهور به «درر الاصول» با موضوع [[اصول فقه|اصول فق]]<nowiki/>ه در دو جلد؛ کتاب الصلاة ـ که [[سیدحسین بروجردی]] کتاب الصلاة ایشان را در قلت لفظ و کثرت معنا بی‌نظیر شمرده است.<ref>صافی گلپایگانی، مصاحبه، ۱۳۲.</ref> المواریث، النکاح؛ الرضاع در فقه<ref>کریمی جهرمی، آیت‌الله مؤسس، ۱۰۰–۱۰۱.</ref> همچنین رساله‌های عملیه و فتاوای او با عناوین ذخیرة المعاد، مجمع الاحکام، مجمع المسائل، منتخب الرسائل، [[وسیلة النجاة]] و مناسک حج به چاپ رسیده است. حاشیه بر کتاب‌های فقهی همچون عروة الوثقی [[سیدمحمدکاظم یزدی]] و انیس التجار [[محمدمهدی نراقی]] از دیگر آثار اوست.<ref>آقابزرگ، الذریعه، ۲/۴۵۳، ۲۰/۱۵، ۲۲/۴۰۵ و ۲۵/۸۷.</ref>{{سخ}}

تقریرات دروس او را نیز شاگردانِ ایشان [[محمدعلی اراکی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] و [[میرزامحمود آشتیانی]] نوشته و به چاپ رسانده‌اند.<ref>کریمی جهرمی، آیت‌الله مؤسس، ۱۰۵–۱۰۶؛ مدرسی طباطبایی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۳۷۰.</ref> [[سیداحمد خوانساری]]، [[سیدصدرالدین صدر]]، [[سیدمحمد حجت]]، [[سیدعلی یثربی]]، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی|سیدشهاب‌الدین مرعشی]] و [[میرزاهاشم آملی]] از دیگر شاگردان برجسته حائری بودند.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۸۷–۸۸.</ref>