عربستان سعودی: تفاوت میان نسخه‌ها

عربستان سعودی، نقد مواضع و عملکرد دولت عربستان سعودی.

کشور عربستان سعودی با مساحت ۲۱۴۹۶۹۰ کیلومتر مربع، چهارمین کشور بزرگ قاره آسیا و سیزدهمین کشور بزرگ جهان است <ref>صفوی، عربستان، ۲۱.</ref> که در جنوب غربی آسیا و جنوب خلیج فارس قرار دارد. عربستان سعودی با نام اصلی و پیشین حجاز، بخش اصلی شبه‌جزیره‌ای است که شامل سرزمین حجاز، یمن و صحرای عرب می‌شود <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۲۲ و ۲۶.</ref>. این کشورِ پادشاهی که با کشورهای کویت، عراق، اردن، یمن، امارات متحده عربی، قطر و عمان مرز خاکی دارد، از دو سو به دریا منتهی می‌شود <ref>گودوین، عربستان سعودی، ۱۲۱.</ref> و با ایران دارای مرز آبی است <ref>مجتهدزاده، امنیت و مسائل سرزمینی در خلیج فارس، ۸۵.</ref>. عربستان به سه ناحیه تهامه، نجد و حجاز تقسیم شده و دارای سیزده استان است که در رأس هر یک، عضوی از یک خانواده سعودی، با اختیارات کامل قرار دارد <ref>نصیری، آشنایی با عربستان، ۱۱ ـ ۱۲.</ref>. جمعیت این کشور در سال ۲۰۱۸م/ ۱۳۹۳ش ۳۳ میلیون نفر بوده است <ref>org.www.undp، پایگاه اطلاع‌رسانی برنامه توسعه ملل متحد، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۷/۱۱/۲۰۱۷م.</ref>. مرکز این کشور، شهر ریاض و شهرهای مهم آن از نظر اقتصادی، جده و از جهت دینی، مکه و مدینه است <ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۳.</ref>.

اسلام یگانه دین رسمی عربستان است. حدود ۷۵ تا ۸۵ درصد مردم این کشور سنی (حنبلی و مالکی) هستند؛ ولی آیینی که محمدبن‌عبدالوهاب پایه‌گذاری کرده است، در جامعه حاکمیت دارد و کشور نیز بر اساس آیین وهابیت اداره می‌شود {{ببینید|وهابیت}}. ۱۵ تا ۲۵ درصد جمعیت عربستان را شیعیان تشکیل می‌دهند <ref>محمدی آشنانی، شناخت عربستان، ۳۰؛ جمعی از پژوهشگران، درسنامه آشنائی با کشورهای اسلامی، ۷۵.</ref>. حکومت عربستان به دلیل انتساب به «سعود» پدر محمد، نخستین حاکم این خاندان، حکومت آل سعود نامیده می‌شود <ref>محمدی آشنانی، شناخت عربستان، ۸۸.</ref>. نام‌گذاری سرزمین حجاز به عربستان سعودی نیز به همین اعتبار است؛ امری که مورد اعتراض امام‌خمینی واقع شده است.

بر اساس بعضی از آیات قرآن کریم <ref>نازعات، ۳۰؛ شمس، ۶.</ref> و روایات معصومان(ع) <ref>کلینی، کافی، ۴/۱۸۹.</ref> کعبه که در شهر مکه قرار دارد، نخستین نقطه پیدایش و گسترش کره خاکی است <ref>طباطبایی، المیزان، ۳/۳۵۶.</ref>. سکونت حضرت ابراهیم(ع) در این سرزمین به فرمان خداوند <ref>بقره، ۱۲۵؛ حج، ۲۶؛ ابراهیم، ۳۷.</ref> و بنای کعبه در آن به عنوان جایگاه یکتاپرستی، مایه اهمیت و رونق آن شد <ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۱۱.</ref>. شهر مکه در قرآن کریم، ام‌القری <ref>انعام، ۹۲.</ref> و حرم امن خدا شمرده شده <ref>بقره، ۱۲۶؛ عنکبوت، ۶۷.</ref>، دارای امنیت تشریعی <ref>طباطبایی، المیزان، ۱۲/۶۹.</ref> و تکوینی <ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۰/۴۱۸ و ۴۲۰.</ref> است و به واسطه دعای مستجاب حضرت ابراهیم(ع) دل‌های مؤمنان جهان، گرایش خاصی به این سرزمین دارد <ref>ابراهیم، ۳۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۲/۶۹.</ref>.

برخی از مورخان با بررسی وضعیت عرب‌ها در دوره جاهلیت به این نتیجه رسیده‌اند که عرب‌های ساکن عربستان پیش از ظهور رومیان، قرن‌ها صاحب تمدن بوده‌اند و برخورداری از یک زبان پیشرفته، ساختمان‌های بلند و داد و ستدشان با ملت‌های متمدن جهان، گواه این دیدگاه است <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۳۳.</ref>. جزیرةالعرب پیش از ظهور اسلام از قدرت مرکزی برخوردار نبود و بخش‌های مختلف آن تحت حاکمیت قبایل گوناگون قرار داشت <ref>زراعت‌پیشه، برآورد استراتژیک عربستان سعودی، ۱۵؛ الهی، خلیج فارس و مسائل آن، ۱۵۹.</ref>. پیامبر اکرم(ص) در حدود سال ۵۷۰ میلادی در این سرزمین و در شهر مکه به دنیا آمد. آن حضرت در چهل‌سالگی از جانب خداوند برای هدایت مردم و اصلاح جامعه به پیامبری برگزیده شد <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۲۰۸.</ref> و در سال چهاردهم بعثت، به امر خداوند به مدینه مهاجرت کرد <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۴۰۲ ـ ۴۰۳.</ref> و حکومت اسلامی نیرومندی را بنا نهاد که پایه‌گذار تمدن بی‌نظیری در جهان شد <ref>سبحانی، فروغ ابدیت، ۴۲۵.</ref>. با تلاش‌های مداوم پیامبر اکرم(ص)، اسلام در سراسر جزیرةالعرب رواج یافت. پس از رحلت آن حضرت و در دوره خلفا تمامی این سرزمین، تحت حکومت مرکزی درآمد <ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۱۵.</ref>. با انتقال اجباری مرکزیت خلافت از مدینه به شهر کوفه به ‌دست امیرالمؤمنین علی(ع) به دنبال بیعت‌شکنی و طغیان سپاه جمل صورت گرفت و سپس انتقال آن به شام به ‌دست امویان و پس از آن به بغداد، با حاکمیت عباسیان، از اهمیت عربستان کاسته شد <ref>صفوی، عربستان، ۱۶۴ ـ ۱۶۵.</ref>. با از میان‌رفتن خلافت بنی‌عباس، حکومت یکپارچه اسلامی از هم گسست و وضعیت عربستان آشفته شد و حکومت‌های ملوک‌الطوایفی به میدان آمدند. در آغاز سده دهم هجری قمری خلفای عثمانی بر این سرزمین مسلط شدند <ref>صفوی، عربستان، ۸۴ ـ ۸۵.</ref>. با ضعیف‌شدن حکومت عثمانی، دوره جدیدی در قرن ۱۳ق با توسعه وهابیت به رهبری محمدبن‌عبدالوهاب در آن آغاز شد <ref>زراعت‌پیشه، برآورد استراتژیک عربستان سعودی، ۱۶.</ref> و با همکاری وی و محمدبن‌سعود، تلاش برای گسترش اسلام وهابی و قدرت خاندان آل سعود در سراسر عربستان آغاز شد و حدود یک قرن بعد، خاندان سعود به رهبری عبدالعزیزبن‌سعود، توانست حاکمیت خود را بر عربستان با تصرف ریاض در سال ۱۹۰۲م/ ۱۲۸۱ش و سپس مکه و مدینه در سال ۱۹۲۵م/ ۱۳۰۴ش تکمیل کند <ref>هانتر، آینده اسلام و غرب، ۲۴۹ ـ ۲۵۰.</ref>. در نهایت سران حجاز در سال ۱۹۲۶م/ ۱۳۰۴ش با عبدالعزیز بیعت کردند <ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۹۳.</ref>.

وهابیان با تصرف مدینه، ضریح ائمه بقیع(ع) را خراب کردند؛ ولی از خراب‌کردن قبر پیامبر اکرم(ص) به جهت ترس از پیامدهای آن، خودداری کردند <ref>امین، تاریخچه، نقد وبررسی وهابی‌ها، ۷۷.</ref>. حکومت آل سعود در سال ۱۹۳۲م/ ۱۳۱۱ش، پس از شکست نهایی امیران مناطق نجد و حجاز <ref>اسدی، خلیج فارس و مسائل آن، ۲۶۰.</ref>، به‌ دست عبدالعزیز پایه‌گذاری شد <ref>شامی‌قرچلو، جغرافیای کشورهای جهان، عربستان، ۱۰۴.</ref> و در سال ۱۹۳۹م/ ۱۳۱۸ش فرمان یکپارچه‌شدن پاره‌های کشور عربی داده شد <ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۹۳.</ref> و نام کشور «المملکة العربیة السعودیة» (عربستان سعودی) گذاشته شد <ref>محمدی آشنانی، شناخت عربستان، ۱۰۸.</ref>. امام‌خمینی با این نام‌گذاری و تغییر نام سرزمین حجاز به عربستان سعودی مخالف بود و آن را بدون وجه و دلیل می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۷۱.</ref> و خود غالباً عنوان حجاز را به کار می‌برد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۴؛ ۲/۳۴، ۱۵۶، ۳۲۳؛ ۳/۵۱۸ و ۴/۱۸، ۲۰، ۵۰.</ref>. ساختار حکومت عربستان، سلطنتی است و قدرت مطلق در شخص پادشاه متمرکز است <ref>زراعت‌پیشه، برآورد استراتژیک عربستان سعودی، ۱۶ ـ ۱۷.</ref>.

عربستان سعودی تا سال ۱۴۱۲ق/ ۱۳۷۰ش قانون اساسی مدون و مجلس قانون‌گذاری نداشت و حاکمان آن مدعی بودند بر پایه قرآن و سنت، حکم صادر می‌کنند. در این سال، فهدبن‌عبدالعزیز پادشاه وقت این کشور، نظامنامه حکومتی و قوانین مجلس شورا و مناطق ایالتی را به تصویب رساند <ref>شامی‌قرچلو، جغرافیای کشورهای جهان، عربستان، ۱۰۵.</ref>. بنابر قانون جدید، پادشاه باید ولیعهد را از میان فرزندان یا نوادگان عبدالعزیز انتخاب ‌کند. شاه علاوه بر داشتن قدرت پادشاهی، مقام نخست‌وزیری را نیز بر عهده دارد <ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۹۳ ـ ۹۴؛ زراعت‌پیشه، برآورد استراتژیک عربستان سعودی، ۱۲۳ ـ ۱۲۵.</ref>.

عربستان دارای بیشترین ذخایر نفتی دنیا و بزرگ‌ترین صادرکننده نفت است. اقتصاد آن بر محور نفت و فرآورده‌های نفتی بنا شده است. نفت حدود ۷۵٪ درآمد و ۹۰٪ صادرات عربستان را تشکیل می‌دهد <ref>گودوین، عربستان سعودی، ۶۰ و ۱۲۴.</ref>. پس از نفت، درآمد حاصل از مراسم حج، نقش مهمی در اقتصاد این کشور دارد <ref>محمدی آشنانی، شناخت عربستان، ۶۴.</ref>.

ارتباط سیاسی دو کشور ایران و عربستان، در سال ۱۳۰۷ برقرار شد <ref>محمدی آشنانی، شناخت عربستان، ۱۳۲؛ عظیمی، عربستان سعودی، ۱۲۳.</ref>. این ارتباط در سال ۱۳۲۲ به علت گردن‌زدن یک حاجی روحانی ایرانی به نام ابوطالب یزدی در عربستان قطع شد و در سال ۱۳۲۶ دوباره برقرار گردید <ref>عظیمی، عربستان سعودی، ۱۲۳ ـ ۱۲۴؛ نجمی، تجلی وحدت، ۵۸ ـ ۶۰.</ref>. در سال ۱۳۴۷ موافقتنامه مربوط به حاکمیت ایران بر جزیره فارسی و حاکمیت عربستان بر جزیره عربی در خلیج فارس، به امضا رسید <ref>زندفرد، ایران و جهانی پرتلاطم، ۶۴.</ref>. سیر روابط دو کشور پیش از تشکیل سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) بیشتر بر اصول حفظ خانواده سلطنتی، ادعای حاکمیت بر مسلمانان و دشمن مشترک یعنی جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر و حکومت بعثی عراق بود که باعث نزدیکی بیشتر دو رژیم به هم می‌شد <ref>علی‌بابایی، تاریخ سیاست خارجی ایران، ۴۶۷؛ شامی‌قرچلو، جغرافیای کشورهای جهان، عربستان، ۱۳۴.</ref>. همکاری‌های دو کشور در دهه ۱۳۵۰ برای حفظ وضع موجود و منافع غرب و بر مبنای آموزه دوپایه‌ای (دوستونی) نیکسون آغاز شد <ref>نعیمی ارفع، مبانی رفتاری شورای همکاری خلیج فارس، ۲۷.</ref> و ایران ستون نظامی و عربستان ستون مالی و پشتیبان بود <ref>اسدی، خلیج فارس و مسائل آن، ۳۵۸.</ref>. با وجود این همکاری‌ها، رقابت جدی میان دو کشور درباره سیاست‌های منطقه‌ای در این دهه گسترش یافت <ref>اخوان کاظمی، مروری بر روابط ایران و عربستان، ۱۲.</ref>؛ اما این رقابت‌ها مانع حمایت‌های عربستان از محمدرضا پهلوی نشد و حُسن روابط این دو کشور زبانزد سیاست‌مداران منطقه بود <ref>میردامادی، آن سوی حج خونین یا تبلیغات آل ‌سعود، ۲۳۳.</ref>.

عربستان در سال‌های ۱۳۵۶ ـ ۱۳۵۷ با دقت و نگرانی، وقایع انقلاب اسلامی ایران را پیگیری می‌کرد و بر اساس روابط گسترده با امریکا و سیاست حفظ رژیم‌های سلطنتی تا آخرین لحظات از رژیم محمدرضا پهلوی دفاع کرد <ref>علی‌بابایی، تاریخ سیاست خارجی ایران، ۴۶۷.</ref>؛ چنان‌که پس از اعتصاب کارکنان شرکت نفت ایران به فرمان امام‌خمینی، برای درهم‌شکستن اعتصاب اعلام کرده بود متخصصانی را برای استخراج و تولید نفت به ایران می‌فرستد که با واکنش شدید امام‌خمینی روبه‌رو شد. ایشان تلاش حاکم حجاز را در این زمینه که مستلزم غارت نفت ایران بود، با ادعای مسلمان‌بودن وی در تعارض دانست و اعلام کرد حکومت حجاز هرگز نمی‌تواند مرتکب چنین اشتباهی شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۵۱.</ref>؛ چنان‌که حمایت عربستان از محمدرضا پهلوی را صرفاً به دلیل به ‌خطرافتادن منافع حکومت این کشور در منطقه می‌دانست. ایشان معتقد بود همان‌گونه که انقلاب اسلامی رژیم پهلوی را در ایران به خطر ‌انداخته، به نابودی می‌کشاند، رژیم‌های ارتجاعی در کشورهای اسلامی (ازجمله عربستان) را نیز تهدید می‌کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۸۰.</ref>.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۳۱ فروردین ۱۳۵۸ هیئتی شامل امام جماعت مسجدالحرام و سفیر عربستان در ایران به نمایندگی از پادشاه این کشور در قم با امام‌خمینی دیدار کرد و ایشان از هیئت و از مردم آن کشور و از پادشاه که هیئت را برای دیدار و تفقد فرستاده است، سپاسگزاری کرد و همراه با توجه دادن به خطر رژیم اسرائیل بر لزوم وحدت و برادری اسلامی و نیز رفتار خوب با حجاج ایرانی تاکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۶۵ ـ ۶۸.</ref>. ایشان در سال‌های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اظهار امیدواری می‌کرد عربستان با ایران انقلابی، هم‌صدا و هم‌فکر شود تا علاوه بر بهره‌مندشدن از نعمت بزرگ حمایت مردمی، رحمت و برادری را با ملت‌ها و دولت‌های اسلامی و شدت عمل در برابر کفار و غارتگران را در دستور کار خود قرار دهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۹۲.</ref>. جمهوری اسلامی ایران همواره در پی برقراری روابط دوستانه با کشورهای اسلامی به‌ویژه عربستان بوده است؛ اما برخی عوامل داخلی هر دو کشور و عوامل خارجی که منافع خود را در اختلاف عربستان و ایران می‌بینند، مانع شکل‌گیری چنین رابطه‌ای شده است <ref>اخوان کاظمی، مروری بر روابط ایران و عربستان، ۷۵ ـ ۹۶، ۱۰۱ و ۱۰۸ ـ ۱۱۴.</ref>.