قم: تفاوت میان نسخه‌ها

شهر علمی و مذهبی قم در ۱۲۵ کیلومتری جنوب شهر [[تهران]] واقع است.<ref>سازمان جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی، ۴۸/۱۶۱.</ref> گفته شده به دلیل جمع‌شدن آب در گودی زمین، دامداران و کشاورزان خانه‌هایی به نام کومه و کوم در آن بنا کرده بودند که در برگردان عربی «قم» خوانده شد. برخی نیز لفظ «قم» را عربی‌شده بخش اولِ واژه کمیدان از توابع قم می‌دانند.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۴۲–۴۳ و ۱۱۱–۱۱۲؛ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۸۴–۸۵.</ref> به گزارشی [[پیامبر(ص)]] پیش از [[هجرت به مدینه]] در سفر به [[معراج]] با دیدن [[شیطان]] در این سرزمین با خطاب «قم یا ملعون: برخیز ای نفرین‌شده»، او را از این منطقه دور کرد که پس از آن قم نامیده شده‌است<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۷.</ref> و در روایتی دیگر دلیل نام‌گذاری قم همراهی آنان با [[امام زمان(ع)|حضرت قائم (ع)]] است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۶.</ref>

قم پیشینه‌ای طولانی دارد. این شهر در اواخر دوره ساسانی از شهرهای آباد بوده و در شاهنامه فردوسی بارها از آن یادشده است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۶؛ فیض، گنجینه آثار قم۱/۷۰–۷۱؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۴۳.</ref> قم در گذشته به داشتن بناهای تاریخی، سرداب‌ها، زعفران، بادام و زیره و صنایعی چون حریربافی، بلورسازی، شیشه‌گری و چینی‌سازی شهره بوده‌است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۸.</ref> جمعیت آن در سال ۱۳۳۵، ۹۶۴۹۹ نفر و در سال ۱۳۵۵، ۲۴۷۲۱۹ نفر، در سال ۱۳۶۵، ۵۴۳۱۳۹ نفر،<ref>صابری، تحلیل مهاجرت به شهر قم، ۳۱.</ref> در سال ۱۳۸۵، ۹۵۱۹۱۸ نفر و در سال ۱۳۹۰، ۱۰۷۴۰۳۶ نفر<ref>آمار، پایگاه اطلاع‌رسانی.</ref> بوده‌است.

== قم در روایات ==

[[رسول خدا(ص)]] قم را مرکز اجتماع بندگان مؤمن خدا و منتظران شفاعت پیامبر خدا (ص) خوانده<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۱۸/۳۱۱.</ref> و [[امام‌علی(ع)]] سلام و [[رحمت]] و برکات خداوند را شایسته مردم قم دانسته‌است.<ref>قزوینی رازی، النقض، ۱۹۷.</ref> [[امام‌صادق(ع)]] قم را سرزمین نجیبان و نمونه و حجت بر دیگر شهرها، مرکز علم و دانش و فضل و علاقه‌مند به [[امام‌مهدی(ع)]] و دری از درهای [[بهشت و جهنم|بهشت]] و شهر مقدس و حرم [[اهل بیت(ع)]] دانسته<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۱–۲۱۷.</ref> و مردم قم را اهل روایت و درایت و [[عبادت]]<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۷.</ref> و یاوران اهل بیت (ع)<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۴.</ref> معرفی کرده‌است. [[امام‌کاظم(ع)]] نیز آن را آشیانه و مأمن خاندان پیامبر (ص)<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۴ و ۲۱۶–۲۱۷.</ref> و [[امام‌حسن عسکری(ع)]] قمیان را از منتظران فرج ولی‌عصر (ع) شمرده‌است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۱۸/۳۱۱.</ref> [[امامان(ع)]] این شهر را به منزله پناهگاه اهل بیت (ع) و خانه آل محمد (ص) ستوده‌اند و از شیعیان خواسته‌اند در وقت بلا در قم ساکن شوند؛<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۴.</ref> چنان‌که امام‌کاظم (ع) از قیام مردی از قم با همراهی یارانی استوار و مقاوم خبر داده که در راه حق قیام کرده و از جنگ و دشواری نمی‌هراسند.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۷/۲۱۶.</ref> با حضور فرزندان اهل بیت (ع) و [[علویان]] ازجمله [[فاطمه معصومه(س)]] در قم، این شهر پایگاه اهل بیت (ع) و مرکز علم و دانش و عالمان و راویان بزرگ [[شیعه]] شد. مردم [[ایران]] نیز به این شهر توجه ویژه داشته و افزون بر سفر به قم برای زیارت و تحصیل علوم دینی، بزرگان خود را در آن، به خاک می‌سپرده‌اند.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۷؛ شاردن، سفرنامه شاردن، ۹/۱۲۸؛ شیل، خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، ۱۵۳.</ref>

== قم در طول تاریخ ==

قم در دوره‌های مختلف تاریخ، فراز و نشیب‌های زیادی را به خود دیده‌است. این شهر در سال ۲۳ق به دست ابوموسی اشعری فتح شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۵؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۷/۱۱۲.</ref> در آغاز زیر نظر [[اصفهان]] بود و در زمان [[هارون الرشید]] از اصفهان مستقل شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۱۰۴؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۳۷؛ خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۳.</ref>

موسی‌بن‌عبدالله‌بن‌سعد اشعری نخستین کسی بود که در قم آشکارا به ترویج [[تشیع]] پرداخت.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۷۸؛ سمعانی، الانساب، ۱۰/۴۸۵.</ref> تشیع در اواخر قرن اول هجری در قم گسترش یافت و به‌تدریج مرکزی بسیار مهم برای [[اهل بیت(ع)]] شد. با فشار [[بنی‌امیه]] و [[بنی‌عباس]] بر شیعیان مهاجرت پیروان اهل بیت (ع) به این شهر شدت گرفت. به‌ویژه تشدید فشارهای [[حجاج‌بن‌یوسف]] کارگزار امویان به پیروان اهل بیت (ع)<ref>مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، ۳/۱۲۵ و ۱۶۴؛ قمی، تاریخ قم، ۳۸ و ۱۵۸؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۱/۴۳–۴۴.</ref> موجب شد شیعیان از [[عراق]] به مناطق امن‌تری ازجمله قم هجرت کنند. پس از شکست جنبش عبدالرحمن پسر محمدبن‌اشعث علیه [[بنی‌مروان]] در سال ۹۴ق گروهی از سپاهیان وی از فرزندان مالک‌بن‌سائب اشعری (رئیس پلیس [[مختار ثقفی]]) از عراق به قم کوچ کردند و در این شهر ساکن شدند.<ref>ابوالفداء، تقویم البلدان، ۴۷۰؛ سمعانی، الانساب، ۱۰/۴۸۴–۴۸۵.</ref> هم‌زمان با این رویداد، گروهی از [[بنی‌اسد|قبیله بنی‌اسد]] به قم آمدند و در روستای [[جمکران]] ساکن شدند و نخستین [[مسجد]] را در آن بنا کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۳۷–۳۸؛ خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۲–۱۶۳.</ref> با کوشش اشعری‌ها قم به صورت شهری علمی و معتبر درآمد. برخی از تاریخ‌پژوهان جانبداری قمیان از جنبش مطرف‌بن‌مغیره علیه بنی‌مروان در سال ۷۷ق را نشانه حضور [[شیعه]] در قم پیش از آمدن [[اشعریان]] شمرده‌اند.<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۸۶.</ref> از خاندان بزرگ اشعری،<ref>نحوی، زکریابن‌آدم، ۱/۹–۲۴.</ref> خاندان ابن‌بابویه قمی،<ref>مامقانی، تنقیح المقال، ۱/۳۳۸.</ref> خاندان برقی،<ref>امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ۲/۱۸۱.</ref> خاندان ابراهیم‌بن‌هاشم<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۱/۱۷۷–۱۹۲.</ref> و خاندان عبدالعزیزبن‌مهتدی<ref>حر عاملی، ۱۰/۴۷۲؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۷/۱۸.</ref> صدها عالم و راوی حدیث در قم حضور داشته و به فعالیت‌های علمی و تبلیغ تشیع و خدمت به مردم مشغول بوده‌اند.<ref>نحوی، علی‌بن‌ابراهیم، ۱/۱۲ و ۴۸.</ref> احمدبن‌محمدبن‌عیسی قمی، [[زکریابن‌آدم]] و شاگردان او چون [[احمدبن‌ابی‌نصر بزنطی]]، [[احمدبن‌اسحاق اشعری]] و [[محمدبن‌سهل اشعری]]،<ref>امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ۷/۶۳.</ref> [[احمدبن‌محمد بن‌خالد برقی]]<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۲/۲۳۴.</ref> [[ابراهیم‌بن‌هاشم]] و [[علی‌بن‌ابراهیم]]<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ۱۶ و ۲۶۰.</ref> نمونه‌ای از آن عالمان و روایان‌اند. وجود بیش از ۳۰ تن از راویان قمی در آغاز سده دوم، نشان‌دهنده تکوین [[حوزه علمیه]] و جنب و جوش علمی در قم است.<ref>مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه، ۱۹۲–۱۹۵.</ref> سفر محدثان دیگر نقاط به قم برای فراگیری معارف اهل بیت (ع)، از مساعدبودن فضای علمی قم در قرن‌های نخستین هجری حکایت دارد.<ref>جباری، مکتب حدیثی قم، ۱۰۱–۱۰۲.</ref>{{ببینید|حوزه علمیه قم}}

امنیت قم برای خاندان پیامبر (ص) و نیز زمینه گسترش تشیع در این منطقه موجب شد که امامزادگان از قرن سوم قمری، به این شهر کوچ کنند و با استقبال اهالی قم مواجه شوند. با رحلت یا شهادت فرزندان پیامبر (ص) مردم قم مزارشان را محترم می‌داشتند که تعداد ۳۴۴ نفر از امامزادگان در قم شناسایی شده‌است.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۳؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۱۳؛ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۰۶–۱۰۷.</ref>

[[فاطمه معصومه(س)]] فرزند [[امام کاظم(ع)|امام‌موسی‌بن‌جعفر (ع)]]، در سال ۲۰۱ق به قصد دیدار برادرش [[امام‌رضا(ع)]] به [[ایران]] آمد و در نزدیکی [[ساوه]] بیمار شد که قمیان وی را به قم آوردند. ایشان پس از هفده روز اقامت در این شهر از دنیا رفت و در قم دفن شد.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۵.</ref> از امام‌رضا (ع) و دیگر امامان (ع) دربارهٔ ثواب زیارت آن حضرت روایاتی نقل شده‌است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۴۸/۳۱۷ و ۵۷/۲۲۸.</ref> پس از حضور آن بانو در قم بسیاری از [[بنی‌هاشم]] و نوادگان پیامبر (ص) با احساس امنیت و پذیرش مردم به قم کوچ کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۱۵.</ref> مرقد ایشان در حیات اجتماعی، اقتصادی و علمی این شهر تحول‌آفرین بود و طی تاریخ، مدرسه‌های علوم دینی و مراکز نشر اندیشه‌های شیعی در این شهر شکل گرفت.<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۰۴–۱۰۵.</ref> منابع تاریخی و روایی از ارتباط مالی و فرهنگی مردم قم با امامان (ع) خبر داده‌اند و مردم قم را جزء نخستین کسانی معرفی کرده‌اند که خمس و هدایای بسیاری را برای امامان (ع) می‌فرستادند.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۵۱۷؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، ۵۰/۱۸۵.</ref>{{ببینید|حضرت معصومه}}

مردم قم به دلیل گرایش‌های شیعی، از آغاز در برابر خواسته‌های نامشروع کارگزاران دولت‌های اموی و عباسی مقاومت می‌کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۳۰–۳۱، ۱۶۳–۱۶۴؛ فیض، گنجینه آثار قم۱/۱۵۹.</ref> در طول دولت [[بنی‌عباس]] این شهر شاهد مخالفت‌های گسترده مردم علیه والیان آن بوده‌است.<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۳۰۷؛ قمی، تاریخ قم، ۱۰۲؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۶/۳۹۹.</ref> در زمان دولت [[آل بویه]]، قم از جهت علمی و فرهنگی پیشرفت کرد<ref>فقیهی، آل بویه و اوضاع زمان، ۴۵۰.</ref> و قمیان نیز به پیشرفت دولت آل بویه کمک می‌کردند.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۴.</ref> با تسلط [[غزنویان]]، به دلیل گرایش آنان به مذهب تسنن افراطی، به قم به‌شدت بی‌توجهی شد؛<ref>قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۳.</ref> اما در عصر [[سلجوقیان]] به جهت وجود دانشوران قمی در تشکیلات اداری این سلسله، این شهر از نظر فرهنگی و عمرانی پیشرفت کرد<ref>قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۴.</ref> و در آن مدرسه‌ها و مسجدهای بسیاری ساخته شد؛<ref>قزوینی رازی، النقض، ۱۹۴–۱۹۵.</ref> چنان‌که در دو جای آن [[نماز جمعه]] اقامه می‌شد.<ref>قزوینی رازی، النقض، ۳۹۵.</ref> در حمله مغولان در سال ۶۲۱ق، شهر قم به دست افراد متعصب و مخالف شیعه در سپاه چنگیزخان مغول ویران و نماینده سادات‌شهر به نام سیدسربخش به شهادت رسید.<ref>آقابابایی و قریشی، آثار تاریخی و فرهنگی استان قم، ۵–۷.</ref> در دوره تیموریان در قرن نهم این شهر چند سال به دارالخلافه تبدیل شد.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۵.</ref>

در دوره [[صفویه]] (۹۰۵–۱۱۳۵ق) قم پیشرفت قابل توجهی کرد و [[شاه‌عباس اول]] مردم را به زیارت [[امشهد]] و قم تشویق می‌کرد.<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> در این دوره قم فضای فرهنگی آرامی به دست آورد و بنای حرم مطهر فاطمه معصومه (س) بازسازی شد.<ref>امین، احمد، تذکره هفت اقلیم، ۲/۱۰۶۹.</ref> پس از سقوط صفویه به دست افغان‌ها در سال ۱۱۳۵ق،<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> قم رو به ویرانی نهاد و پس از آن به دست سپاه [[نادرشاه افشار]] بسیار صدمه دید.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، ۱۶۶.</ref> قم در دوره [[قاجاریه]] نیز مورد توجه بود و از دوره فتحعلی‌شاه قاجار به آبادانی مکان‌های زیارتی، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌های عمومی توجه شد.<ref>سلطان‌زاده، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، ۱۶۷–۱۶۸.</ref> جمعیت قم در این دوره تا ۳۵ هزار نفر تخمین زده شده‌است.<ref>پرکاری و بیطرفان، قم در دوره ناصری، ۲۱۷.</ref> در دوران حکومت زند و قاجار تحول جمعیتی جدیدی در قم روی داد و طایفه‌های مختلفی ازجمله بیگدلی، زندیه، کلهر، سعدوند و خلج از سمت غرب ایران در قم ساکن شدند.<ref>مدرس طباطبایی، قم‌نامه، ۷۹–۸۴.</ref> این شهر در هنگام وقوع [[انقلاب مشروطه]] نیز پذیرای مهاجرت علمای عدالت‌خواه تهران بود.<ref>ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۳/۴۳۵ و ۴۳۸–۴۵۱.</ref> اهمیت سیاسی و جغرافیایی قم سبب شد این شهر مقارن جنگ جهانی اول، به اشغال روس‌ها در آید.<ref>مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱/۱۲۰.</ref>

[[عبدالکریم حائری یزدی]] که در حوزه اراک تدریس می‌کرد، به درخواست علمای قم در پایان سال ۱۳۰۰ و آستانه نوروز ۱۳۰۱ به شهر قم هجرت کرد و به این شهر و حوزه علمیه‌اش رونق بخشید. به همت او مدرسه‌های دینی احیا و کارهای خدماتی بسیاری برای شهر قم انجام شد. رونق [[حوزه علمیه قم]] و به دنبال آن انتقال مرجعیت شیعه به این شهر موجب شد که قم مرکز مهم مذهبی کشور گردد<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۲۴۳؛ بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه، ۲۳۶–۲۳۷؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۱۵–۱۶.</ref> و در گسترش [[اسلام]] و تشیع نقش مهمی ایفا کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۷–۴۰۸.</ref> از آنجاکه قم با برنامه‌های رضاشاه پهلوی مخالف بود، وی تصمیم گرفت قم و عالمان آن را از میان بردارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۷.</ref> پس از رحلت مؤسس حوزه در سال ۱۳۱۵، [[سیدحسین طباطبایی بروجردی]] ازجمله با پی‌گیری و تأکید [[امام‌خمینی]] در سال ۱۳۲۳ به قم رفت و مرجعیت و سرپرستی حوزه بر عهده او قرار گرفت.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۶ و ۲/۷.</ref>

== امام‌خمینی در قم ==

امام‌خمینی در ۲۷سالگی، پس از ازدواج با [[خدیجه ثقفی]] در خانه‌ای اجاره‌ای در خیابان ارم قم ساکن شد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۳–۴۴.</ref> و در مدت اقامت در قم، در هفت خانه در محله‌های مختلف قم اجاره‌نشین بود.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت‌اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تا رحلت، ۸۲–۸۷؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۳۴۸–۳۴۹.</ref> آخرین خانه اجاره‌ای ایشان در محله یخچال‌قاضی قرار داشت که پس از چندی مالک آن شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۲۵؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۵۳–۲۵۴.</ref> امام‌خمینی در قم درس می‌داد و در سال‌های طولانی شاگردان فراوان و برجسته‌ای تربیت کرد. ایشان در کنار تقویت بنیان‌های فکری و علمی شاگردان برای مبارزه با جریان‌های انحرافی،<ref>بُدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۸؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵–۵۶.</ref> به تهذیب اخلاق طلاب نیز توجه می‌کرد و درس اخلاق ایشان بر همین اساس شکل گرفت.<ref>بُدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۳–۲۲۴.</ref> ایشان پس از درگذشت حائری یزدی، با سرپرستان حوزه، [[سیدمحمد حجت]]، [[سیدمحمدتقی خوانساری]] و [[سیدصدرالدین صدر]] همکاری می‌کرد و به آنان در مدیریت حوزه و برنامه‌های آن [[مشورت]] می‌داد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۸.</ref> و چنان‌که خود یادآور شده، در هجرت بروجردی به قم نیز نقش‌آفرین بود و به ایشان نیز در امور مرتبط با حوزه و برنامه‌ریزی و امور سیاسی یاری می‌رساند.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۱.</ref>

 

 

دومین رویارویی امام‌خمینی با دولت پهلوی پس از طرح لوایح شش‌گانه موسوم به [[انقلاب سفید]] در ۱۹ دی ۱۳۴۱ بود.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۱۷۲–۱۷۳.</ref> ایشان این برنامه را مقابله با [[اسلام]] و [[قرآن]] و خطری برای استقلال کشور برشمرد.<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۳۶–۱۳۷.</ref> در سوم بهمن ۱۳۴۱ در آستانه ورود [[محمدرضا پهلوی]] به قم شمار زیادی از مردم قم به اعتراض به لوایح شش‌گانه و با [[شعار]] «اسلام پیروز است، استبداد محکوم است» تظاهرات کردند که به مقابله مأموران رژیم و زخمی‌شدن گروهی از مردم منجر شد<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۱۷۷–۱۷۸</ref> و امام‌خمینی در اطلاعیه‌ای آن را محکوم کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۲.</ref> ایشان در جلسه‌ای با حضور فرماندار قم به جهت هتک حرمت مردم قم و جامعه روحانیت خواستار عزل اسدالله علم شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۳.</ref>

 

 

 

 

به مناسبت درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] فرزند امام‌خمینی در اول آبان ۱۳۵۶ در نجف، مراسمی در [[مسجد اعظم قم]] و بازار این شهر برگزار شد. این مجلس نقطه عطفی در انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رود؛<ref>یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۳۵۴.</ref> چنان‌که در پی انتشار [[مقاله روزنامه اطلاعات|مقاله توهین‌آمیز دربارهٔ امام‌خمینی در روزنامه اطلاعات]] در ۱۷ دی ۱۳۵۶ مردم قم به رهبری روحانیان با تظاهراتی گسترده علیه رژیم در روزهای ۱۸ و ۱۹ دی واکنش نشان دادند که این [[تظاهرات]] به خاک و خون کشیده شد و نقطه عطف دیگری در تاریخ انقلاب اسلامی شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۹–۴۷۶.</ref> فضلا و طلاب اعزامی از حوزه علمیه قم در پیشبرد انقلاب در سراسر ایران نقش‌آفرین بودند و پیام‌های انقلابی امام‌خمینی و رویدادهای قم را به شهرها و روستاهای کشور منتقل می‌کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۷۰.</ref> {{ببینید|سیدمصطفی خمینی|نوزده دی}}

[[پرونده:قم 1.jpg|بندانگشتی]]

[[امام‌خمینی]] در دهم اسفند ۱۳۵۷ از [[مدرسه علوی تهران]] برای زندگی به قم رفت؛ ولی از آنجاکه کوچه‌های باریک [[خانه امام‌خمینی]] در محله یخچال‌قاضی ظرفیت هزاران دیدارکننده را نداشت در خانه [[محمد یزدی]] در جنوب شرقی پل حجتیه ساکن شد و خانه [[شهاب‌الدین اشراقی]] داماد ایشان، محل استقرار دفتر ایشان گردید. با نصب بلندگو روی پشت بام، امام‌خمینی برای دیدار با مردم بر روی بام می‌رفت و به ابراز احساسات آنان پاسخ می‌گفت. این خانه برای مدتی مرکز [[رهبری امام خمینی|رهبری]] انقلاب و مدیریت کشور و تصمیم‌گیری‌های سرنوشت‌ساز بود.<ref>کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۷۸–۳۷۹.</ref> ایشان افزون بر عموم، با بسیاری از شخصیت‌های علمی و سیاسی داخلی و خارجی در همین خانه دیدار کرد.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۸۱، ۲۹۴، ۳۱۷، ۳۳۶، ۳۴۹، ۴۴۶ و ۷/۱۱۷، ۱۴۰، ۱۸۵، ۲۵۳، ۳۸۷.</ref>{{ببینید|دیدارها}}

امام‌خمینی افزون بر اداره کشور و دیدارهای عمومی و خصوصی، شب‌ها به خانه خانواده شهدا می‌رفت و با آنان همدردی می‌کرد.<ref>انصاری کرمانی، مصاحبه، ۲/۷۵.</ref> ایشان در تشییع جنازه [[شهید محمد مفتح]]، [[شهید مهدی عراقی]] و فرزند وی حسام در قم حضور یافت.<ref>انصاری کرمانی، مصاحبه، ۲/۷۵؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱.</ref> سرانجام امام‌خمینی در سوم بهمن ۱۳۵۸ به دلیل بیماری قلبی به [[تهران]] رفت و ده سال پایانی عمر خود را در این شهر گذراند. {{ببینید|بیماری امام‌خمینی|جماران}}

افزون بر تحولات و خدماتی که پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، از سوی [[حوزه علمیه قم]] صورت گرفته‌است مردم قم در تشکیل نهادهای انقلابی همچون [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۵.</ref> و [[جهاد سازندگی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۱.</ref> نقش ارزنده‌ای داشتند؛ چنان‌که در [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]] نقش بارزی در دفاع بر عهده داشتند و در مقابله با [[غائله کردستان]] پیشتاز بودند؛<ref>خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۸۹، ۱۷۹–۱۸۰.</ref> ازجمله در جریان هجوم حزب کردستان به شهر پاوه در مرداد ۱۳۵۸ و پیام تاریخی امام‌خمینی دربارهٔ کمک به مدافعان آن، مردم قم بازار را تعطیل کردند و برای حمایت از این پیام، به صورت گروهی به حضور ایشان در اقامتگاه قم رسیدند و آمادگی خود را برای مقابله با [[ضدانقلاب]] اعلام کردند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۳.</ref> در طول جنگ تحمیلی نیز افزون بر اعزام پنجاه هزار تن به جبهه‌های نبرد، شش هزار شهید، ۱۲۷۰۰ جانباز و ۵۴۰ آزاده تقدیم انقلاب اسلامی کردند.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۸۰؛ قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۹.</ref> لشکر علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) سپاه پاسداران قم از نیروهای موفق در جبهه بود.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۷۹.</ref> این شهر در طول جنگ تحمیلی ۲۷ بار مورد هجوم حمله‌های هوایی و موشکی عراق قرار گرفت و بیش از سیصد تن از مردم شهر به شهادت رسیدند.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۸۳.</ref> {{ببینید|حوزه علمیه قم}}

[[پرونده:قم 6.jpg|بندانگشتی]]

== نگاه ویژه امام‌خمینی به قم ==

[[امام‌خمینی]] که از گذشته دور به قم و اهالی آن علاقه ویژه‌ای داشته و در سروده‌ای این دیار را [[بهشت و جهنم|بهشت]] برین، آبروی خلایق و پناهگاه مسلم و [[کافر]] نامیده،<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، ۲۵۶–۲۵۷.</ref> قم را شهری نمونه و مردمش را الگویی برای دیگر مناطق<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۷؛ ۷/۵۳۹؛ ۱۰/۳۷۲ و ۱۱/۴۳۱.</ref> و آن را مرکز علم و عمل، فعالیت و تحرک اسلامی، کانون [[ایمان]]، [[تقوا]]، شهامت و [[شهادت]] دانسته و یادآور شده‌است از این شهر تقوا، دانش و قیام به نقاط دیگر صادر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۹؛ ۱۴/۴۰۲ و ۱۸/۷۳.</ref> ایشان قم را [[حرم اهل بیت(ع)]] خوانده و آن را پیشقدم در نهضت اسلامی شمرده و یادآور شده‌است همان‌گونه که علم از آن به دیگر نواحی انتشار می‌یابد، خیزش دینی هم از این دیار به دیگر نقاط سرایت کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۳۸–۴۳۹ و ۱۳/۱۶۵.</ref> نام این شهر در تاریخ مردم ایران به رشد سیاسی و جانفشانی ثبت شده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۳۲.</ref> و [[جنبش ۱۵ خرداد]] از قم آغاز و باعث بیداری ملت در جاهای دیگر شد و موج عظیم بسیجیان راهیان کربلا هنگام [[دفاع مقدس]] از قم که شهر خون و قیام است آغاز گردید و در تمام کشور گسترده شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۶–۳۹۷ و ۱۹/۴۷۷.</ref>

امام‌خمینی در اسفند ۱۳۵۷ در سخنانی در [[مدرسه فیضیه]] به قمی‌بودن خود افتخار کرد و یادآور شد در دوران [[تبعید امام‌خمینی|تبعید]] همواره به یاد قم بوده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۷.</ref> به باور ایشان فداکاری‌های مردم [[ایران]] در راه [[اسلام]] از قم مایه گرفته و این شهر مرکز همه برکات است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۱۱.</ref> و زن و مرد قم در علم و عمل نمونه و سربازی فداکار برای اسلام و حامی مکتب [[قرآن|قرآن‌اند]] و بر گردن همه حق دارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۴۲.</ref> ایشان با درودفرستادن بر بانوان قم، آنان را به جهت تشجیع مردان برای مبارزه با رژیم، در پیروزی پیشقدم دانست و در [[جهاد و دفاع|جهاد]]، با بانوان صدر اسلام همدوش خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۹۹–۳۰۰.</ref> به اعتقاد ایشان علت دشمنی عوامل [[رژیم پهلوی]] با مردم قم به جهت مخالفت‌های آنان با خلاف‌ها و منکرات حکومت و مخالفت علما با منافع نامشروع درباریان بوده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۷–۲۰۸.</ref> ایشان پیش از تبعید از ایران نیز با نقد عملکرد حاکمان گذشته دربارهٔ قم، یادآور شده‌است این شهر با همه جایگاهی که در پیشبرد تعلیمات دینی داشته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴.</ref> از جهت رفاه اجتماعی بی‌اعتنایی شده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> ایشان که اساساً خود را اهل ایران و متعلق به همه مردم [[ایران]] و نه قم یا [[تهران]] یا جای دیگر می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۷۶.</ref> در شهریور ۱۳۵۹ در [[حسینیه جماران]] در جمع دیدارکنندگان قمی با توجه به سال‌ها سکونت خود در قم و آغاز نهضت اسلامی از این شهر، یادآور شد ایشان هرجا باشد، قمی است و به آن افتخار می‌کند و از حاضران خواست سلام وی را به اهالی قم برسانند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶۵.</ref>

از سوی دیگر، امام‌خمینی از گذشته پی‌گیر وضع زندگی قشرهای نیازمند در قم بود و تلاش می‌کرد تا جایی که می‌تواند به آنان کمک کند. ایشان در زمستان ۱۳۴۲ به هنگام حصر در تهران، طی نامه‌ای از فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] خواست به توانگران قم یادآور شود به فقرا و سادات قم کمک کنند و خود نیز وجهی را برای این کار اختصاص داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۰ و ۲/۵۱.</ref> در دوره تبعید در [[نجف]] نیز از ثروتمندان و افراد خیرخواه قم و تهران خواست به فکر مستمندان باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۱.</ref> ایشان که از سال‌ها پیش از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] دغدغه آب شرب نامطلوب قم را داشته‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> پس از پیروزی، در مهر ۱۳۶۵ با ستایش از خدمات ارزنده اهالی قم برای اسلام و انقلاب، به [[حسن صانعی]] سرپرست [[بنیاد ۱۵ خرداد]] مأموریت داد سدی بزرگ برای رفع مشکل آب در قم احداث گردد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۴۱، ۱۷۹ و ۲۱/۱۳۹–۱۴۰.</ref> در سال‌های بعد نیز اقدامات دیگری با تأکیدهای امام‌خمینی برای حل مشکلات قم در قلمرو مسائل رفاهی، خدمات اجتماعی و ارتباطی برداشته شد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۲۹.</ref> چنان‌که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، علاوه بر گسترش حوزه‌های علمیه، ده‌ها مؤسسه فرهنگی، ترویجی و تحقیقاتی در قم به وجود آمد.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۳۷، ۱۱۶، ۱۱۸–۱۱۹، ۱۲۱، ۱۲۳ و ۱۲۶.</ref>{{ببینید|فقر|بنیاد پانزده خرداد}}

{{پانویس|۲}}

== منابع ==

* آقابابایی، رضا و سیدحسن قریشی‌کرین، آثار تاریخی و فرهنگی استان قم، کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه (س) و مکانت فرهنگی قم، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* آمار، پایگاه اطلاع‌رسانی، جمعیت قم در سال ۱۳۸۵ش.

* ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.

* ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.

* ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، البدایة و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.

* ابوالفدا، اسماعیل‌بن‌محمد، تقویم البلدان، قاهره، مکتبهٔ الثقافهٔ الدینینه، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، دیوان امام (سروده‌های حضرت امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امین، احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، تصحیح محمدرضا طاهری، تهران، سروش، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

* امینی، علیرضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره پهلوی، تهران، صدای معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* انصاری کرمانی، محمدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.

* انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

* بدلا، سیدحسین، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* بصیرت‌منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه.

* نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سال‌های ۱۳۰۵–۱۳۲۰ش، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* بلاذری، احمدبن‌یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۱م.

* پرکاری، صالح و محمد بیطرفان، قم در دوره ناصری، مجله تاریخ‌های محلی ایران، شماره ۶، ۱۳۹۴ش.

* جباری، محمدرضا، مکتب حدیثی قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۵/۴/۱۳۵۸.

* جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۵/۱۳۵۸، ۲۸/۵/۱۳۵۸.

* جمهوری اسلامی، روزنامه، ۵/۶/۱۳۵۸ش.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* خاکرند، شکرالله، سیری برتاریخ و ویژگیهای شهر قم، مجله میراث جاویدان، شماره ۲۳–۲۴، ۱۳۷۷ش.

* خامنه‌ای، سیدعلی، نرم‌افزار حدیث ولایت، بیانات سال ۱۳۸۹ش.

* خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم مرکز آثار الشیعه، چاپ چهارم، ۱۳۶۹ش.

* دوانی، علی، مصاحبه، چاپ‌شده در سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.

* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

* رجائی‌نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت‌اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تا رحلت، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

* رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، تهران، حضور، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.

* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

* روحبخش، رحیم، جلوه‌هایی از حضور مردم در نهضت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۵۳، ۱۳۸۴ش.

* ریحان یزدی، علیرضا، آینه دانشوران، مقدمه، تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

* سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی، قم ـ اراک، ۱۳۷۴ش.

* سلطان‌زاده، حسین، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران، نشرآبی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.

* سلطانی طباطبایی، سیدمحمدباقر، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ب‍ه ک‍وش‍ش م‍ج‍ت‍بی اح‍م‍دی و دیگ‍ران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* سمعانی، عبدالکریم‌بن‌محمد، الانساب، تحقیق عبدالرحمن‌بن‌یحیی المعلمی، حیدرآباد، مجلس، دائرهٔ المعارف العثمانیه، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.

* شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

* شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۳۲ش.

* شیرخانی، علی، عباس زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* شیل، ماری لیدی، خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نو، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

* صابری، عطیه‌سادات، تحلیل مهاجرت به شهر قم، مجله رشد آموزش جغرافیا، شماره ۴۸، ۱۳۷۷ش.

* صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

* عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، چاپ پنجم، ۱۳۷۰ش.

* فقیهی، علی‌اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، صبا، چاپ اول، ۱۳۵۷ش.

* فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، تهران، صبا، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، قم، ۱۳۵۰ش.

* قریشی، سیدحسن، تاریخ سیاسی قم، مجله نامه قم، شماره ۲۵–۲۶، ۱۳۸۳ش.

* قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، تحقیق و مقدمه سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثارملی، ۱۳۵۸ش.

* قمی، حسن‌بن‌محمدبن‌حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن‌علی‌بن‌عبدالملک قمی، تصحیح سیدجلال‌الدین تهرانی، تهران، طوس، چاپ اول، ۳۶۱ش.

* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

* کهن‌نسب، علی و دیگران، آنجاکه بوی یار می‌دهد، چاپ‌شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

* مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، مکتبهٔ المرتضویه، ۱۳۵۰ق.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.

* مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ یانزدهم، ۱۳۸۵ش.

* مدرس طباطبایی، سیدحسین، قم‌نامه، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.

* مدنی، سیدجلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.

* مرادی‌نیا، محمدجواد، منزل به منزل با خمینی، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* مسعودی، علی‌بن‌حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، تحقیق اسعد داغر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.

* مصاحب، غلامحسین، دایرةالمعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش.

* معادیخواه، عبدالمجید، مصاحبه، چاپ‌شده در خاطرات ۱۵ خرداد قم، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

* مکی، حسین، مدرس قهرمان آزادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، ۱۳۵۸ش.

* منصوری، جواد، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.

* مهاجر، جعفر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه، قم، مرکز احیاء التراث الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.

* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، تصحیح علی دوانی، تهران، رهنمون، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* ناظم الاسلام کرمانی، میرزامحمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.

* نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق.

* نحوی، سیف‌الله، زکریابن‌آدم امین معصومین (ع)، چاپ‌شده در ستارگان حرم، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* نحوی، سیف‌الله، علی‌بن‌ابراهیم اقیانوس حدیث، چاپ‌شده در ستارگان حرم، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* یزدی، محمد، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* یوسفی، محسن و دیگران، استان‌شناسی قم، تهران، دفتر برنامه‌ریزی کتاب‌های درسی، ۱۳۹۱ش.

[[رده:مقاله‌های جلد هشتم دانشنامه امام‌خمینی]]

[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]]

[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]]

[[رده:مکان‌های تدریس امام‌خمینی]]